Ҳушёр ва идрокли инсон вақтининг қадрига етиши лозим. Қадим манбаларда: комил инсон вақтнинг боласидир, дейилади. Яъни, у ўтмиш ёки келажакни эмас, айни нафас олиб турган онларни ўйлайди ва бундан энг гўзал тарзда фойдаланишга ҳаракат қилади. Биз ҳар онга ана шу кўз билан боқсак, шу талаб билан ёндашсак, ҳамма вақтларимизни тўла, мазмунли, оқилона ўтказамиз.

Мавлоно Жалолиддин Румий
ТУТҚУН ҚУШНИНГ ЎГИТЛАРИ

Бир киши ҳийла билан бир қушни тузоққа туширди. Қуш тилга кириб, унга ёлворди:
– Эй улуғ инсон, сен катта-катта ҳўкизлару қўйларни, туяларни сўйиб единг. Бу дунёда уларга тўймадинг. Кичкинагина қушни еб тўярмидинг? Агар мени қўйиб юборсанг, сенга учта насиҳат айтаман. Сен уларга амал қилсанг, оғиринг енгил бўлади. Биринчи ўгитни қўлингда туриб айтаман, агар маъқул бўлса, мени қўйиб юборасан. Иккинчисини том устига, учинчисини эса анави баланд дарахтга қўниб, айтаман.
Одам қушни маҳкам ушлаб:
– Қани, айт-чи, насиҳатларингни ёқтирсам, сени қўйвораман, – деди.
Бечора қуш биринчи насиҳатини айтди:
– Бўлмайдиган гапга, ким айтса-айтсин, асло ишонма!
Одам қушни қўйиб юборди. Қуш учиб, том четига қўнди, сўнг иккинчи насиҳатини айтди:
– Ўтиб кетган нарса, бой берилган фурсат учун хафа бўлма, оҳ-воҳ чекма.
Қуш яна бир оз учиб, баланд дарахт шохига қўнди ва:
– Қорнимда оғирлиги ўн бир дирҳамли дур бор эди. Қўйиб юбормаганингда у сеники бўларди, – деди.
Буни эшитган одам афсус чекди, сочларини юлди. Унинг бу ҳолини кў-риб, қуш:
– Мен сенга: «Ўтиб кетган нарса, бой берилган фурсат учун оҳ-воҳ қилиб, хафа бўлма», дедим-ку. Фурсатни бой бердинг, энди нега ғамга ботяпсан? Ёки насиҳатимни эшитмадингми? – деди.

Қуш яна давом этди:
– Сенга тағин: «Бўлмайдиган гапга ишонма!» дедим. Ахир, менинг оғирлигим уч дирҳам, қорнимда қандай қилиб ўн бир дирҳамли дур бўлсин?!
Шундагина одам ўзига келди:
– Бўлди, бўлди! Энди яхши англадим. Қани, учинчи ўгитни айтақол, – деди.
Шунда қуш:
– Ҳой, Худо хайрингни бергур, икки ўгитга риоя қилмасдан, учинчисини сўрайсанми? Ухлаб ётганга ўгит бериш – унумсиз тупроққа уруғ экиш кабидир. Аҳмоқлик ва ношудлик, илмсизлик йиртиққа ямоқ ҳам бўлмайди, – деди-ю, учиб кетди. (“Маснавийи маънавий”, 4-жилд, 2245 – 2265-байтлар).

Сўйламоқ жоҳилга ҳикмат, йўл-йўруғ,
Худди шўрхок ерга эккандек уруғ.
Жоҳил узган ип уланмас, бойлама,
Сўйлама, ҳикматни зое айлама.

ШАРҲИ

Қушнинг биринчи насиҳати – «Бўлмайдиган гапга ишонма!» Инсон ғайриоддий нарсаларга қизиқувчандир. Бу қизиқиш маъқул, ўртача даражада бўлса, яхши. Аммо у ҳаддан ошганида оёғини ерга босмай, мудом хомхаёллар дунёсида сайр этувчи, пучёнғоқдан халос бўлолмайдиган бир нусха ўртага чиқади.
Табиат қонунлари, одатда, мунтазам такрорланиб туради. Бу қонунларни жорий этган ва амалга ошираётган Аллоҳ таолодир. Бу қонунларга кўра, маълум сабаблар туфайли маълум натижалар юзага келади. Табиатда маълум ўлчовда бир натижалар бўлади: олов ёндиради, сув ўчиради. Уларга ёқиш ва ўчириш хусусиятини берган ҳам Аллоҳдир. У истаса, бир сабаб билан уларнинг бу сифатини йўқотиши ҳам мумкин. Имом Ғаззолий пайғамбарларнинг мўъжизаларини шу нуқтаи назардан изоҳлайди. Валийларнинг кароматларини ҳам шулар сирасига қўшса бўлади. Бизнинг вазифамиз сабаб ва натижанинг бундай алоқасини тўғри қабул этишдир.
«Сўзга тушмаган сўзни, Созга тушмаган ғазални айтма», дейилади ўзбек халқ мақолларидан бирида. Бу дегани, ақлга, мантиққа мос келмайдиган, фойдасиз, маънисиз гапларни айтма, деганидир. Мавлоно Жалолиддин Румий ҳам қуш тилидан шу тахлит гап-сўзларга дарров ишонақолма, уни сенга берилган улуғ неъмат – ақл тарозусида тортиб кўр, демоқчилар.
Қушнинг иккинчи ўгити – «Ўтиб кетган нарса учун ғам ема, фурсатни қўлдан бой берган бўлсанг, беҳуда хафа бўлма!» Бу ўринда «ла фоила иллаллоҳ», «ризо» ва «солик ибнул вақт» каби тушунчалар мавзуни ёритишга ёрдам беради.
Ҳақиқий бажарувчи (фоил) Аллоҳ таолодир. Яъни, ҳар иш Аллоҳнинг иродаси билан бўлади. Бўлиб ўтган нарсалардан шикоят этиш, оҳ-воҳ қилиш Аллоҳдан ғофил қолишни англатади. Бирор истагимиз рўёбга чиқиши учун қўлимиздан келган ҳамма нарсани қилиш вазифамиздир. Яна ҳам жиддий вазифамиз эса натижага рози бўлишдир. Натижа биз истагандек бўлмаса-да, шикоят қилмай кутиб олиш чин мўминнинг фазилатидир.
Анас ибн Молик айтади: «Ўн йил Расуллулоҳнинг (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) хизматларида бўлдим. Бирор марта ҳам менга қилган ишим учун «Нега бундай қилдинг?»; қилмаган ишим учун «Нега қилмадинг?» демадилар» (Термизий, “Бирр”, 19). Бундан ташқари, Пайғамбаримизнинг (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ҳеч қачон, содир бўлган нарса учун «Кошки бўлмаса эди» бўлмаган бир нарса учун эса, «Кошки бўлса эди», демаганлари айтилади. Кўпинча, биз учун ёмон кўринган иш яхшиликка бўлади. Хуллас, «Ҳар ишда бир яхшилик, ҳар ишда бир ҳикмат бор».
Ҳушёр ва идрокли инсон вақтининг қадрига етиши лозим. Қадим манбаларда: комил инсон вақтнинг боласидир, дейилади. Яъни, у ўтмиш ёки келажакни эмас, айни нафас олиб турган онларни ўйлайди ва бундан энг гўзал тарзда фойдаланишга ҳаракат қилади. Биз ҳар онга ана шу кўз билан боқсак, шу талаб билан ёндашсак, ҳамма вақтларимизни тўла, мазмунли, оқилона ўтказамиз. Ўзбек халқ достонларида кўп учрайдиган мана бундай мисраларда ҳам шу ҳикмат мужассам:

Дам шу дамдир,
ўзга дамни дам дема…

Бу нарса умр, вақт ҳақидаги ўзига хос тафаккур тарзидир. Чунки ҳар нафас сўнгги нафас бўлиши мумкин. Ана шундай ўйлаган инсон ғайратли, ҳаракатчан, ғафлат ва дангасаликдан узоқ, ҳимматиулуғ инсондир. Бунақа ўйлайдиган киши бу ҳаётнинг, берилган вақтнинг ҳам ҳисобли экани, бунинг ҳам савол-сўроғи борлигини чуқур ҳис қилади. Бу ҳис-туйғу, бу масъулият уни яна-да кўпроқ савобли ишларга ундайди.
Ўтиб кетган кўнгилсиз воқеалар учун хафа бўлган, оҳ чеккан кимса мана шу хафачилик онларини ҳам беҳуда ўтказган, шамолга совурган бўлади. Аммо бундай фикр асло ўтмишни унутиш, ундан ибрат олмаслик, хатоларимизни яна такрорлаш керак, деган янглиш хулосага олиб келмаслиги керак.

Mavlono Jaloliddin Rumiy
TUTQUN QUSHNING O’GITLARI

Bir kishi hiyla bilan bir qushni tuzoqqa tushirdi. Qush tilga kirib, unga yolvordi:
– Ey ulug’ inson, sen katta-katta ho’kizlaru qo’ylarni, tuyalarni so’yib yeding. Bu dunyoda ularga to’ymading. Kichkinagina qushni yeb to’yarmiding? Agar meni qo’yib yuborsang, senga uchta nasihat aytaman. Sen ularga amal qilsang, og’iring yengil bo’ladi. Birinchi o’gitni qo’lingda turib aytaman, agar ma’qul bo’lsa, meni qo’yib yuborasan. Ikkinchisini tom ustiga, uchinchisini esa anavi baland daraxtga qo’nib, aytaman.
Odam qushni mahkam ushlab:
– Qani, ayt-chi, nasihatlaringni yoqtirsam, seni qo’yvoraman, – dedi.
Bechora qush birinchi nasihatini aytdi:
– Bo’lmaydigan gapga, kim aytsa-aytsin, aslo ishonma!
Odam qushni qo’yib yubordi. Qush uchib, tom chetiga qo’ndi, so’ng ikkinchi nasihatini aytdi:
– O’tib ketgan narsa, boy berilgan fursat uchun xafa bo’lma, oh-voh chekma.
Qush yana bir oz uchib, baland daraxt shoxiga qo’ndi va:
– Qornimda og’irligi o’n bir dirhamli dur bor edi. Qo’yib yubormaganingda u seniki bo’lardi, – dedi.
Buni eshitgan odam afsus chekdi, sochlarini yuldi. Uning bu holini ko’-rib, qush:
– Men senga: «O’tib ketgan narsa, boy berilgan fursat uchun oh-voh qilib, xafa bo’lma», dedim-ku. Fursatni boy berding, endi nega g’amga botyapsan? Yoki nasihatimni eshitmadingmi? – dedi.

Qush yana davom etdi:
– Senga tag’in: «Bo’lmaydigan gapga ishonma!» dedim. Axir, mening og’irligim uch dirham, qornimda qanday qilib o’n bir dirhamli dur bo’lsin?!
Shundagina odam o’ziga keldi:
– Bo’ldi, bo’ldi! Endi yaxshi angladim. Qani, uchinchi o’gitni aytaqol, – dedi.
Shunda qush:
– Hoy, Xudo xayringni bergur, ikki o’gitga rioya qilmasdan, uchinchisini so’raysanmi? Uxlab yotganga o’git berish – unumsiz tuproqqa urug’ ekish kabidir. Ahmoqlik va noshudlik, ilmsizlik yirtiqqa yamoq ham bo’lmaydi, – dedi-yu, uchib ketdi. (“Masnaviyi ma’naviy”, 4-jild, 2245 – 2265-baytlar).

So’ylamoq johilga hikmat, yo’l-yo’rug’,
Xuddi sho’rxok yerga ekkandek urug’.
Johil uzgan ip ulanmas, boylama,
So’ylama, hikmatni zoe aylama.

SHARHI

Qushning birinchi nasihati – «Bo’lmaydigan gapga ishonma!» Inson g’ayrioddiy narsalarga qiziquvchandir. Bu qiziqish ma’qul, o’rtacha darajada bo’lsa, yaxshi. Ammo u haddan oshganida oyog’ini yerga bosmay, mudom xomxayollar dunyosida sayr etuvchi, puchyong’oqdan xalos bo’lolmaydigan bir nusxa o’rtaga chiqadi.
Tabiat qonunlari, odatda, muntazam takrorlanib turadi. Bu qonunlarni joriy etgan va amalga oshirayotgan Alloh taolodir. Bu qonunlarga ko’ra, ma’lum sabablar tufayli ma’lum natijalar yuzaga keladi. Tabiatda ma’lum o’lchovda bir natijalar bo’ladi: olov yondiradi, suv o’chiradi. Ularga yoqish va o’chirish xususiyatini bergan ham Allohdir. U istasa, bir sabab bilan ularning bu sifatini yo’qotishi ham mumkin. Imom G’azzoliy payg’ambarlarning mo»jizalarini shu nuqtai nazardan izohlaydi. Valiylarning karomatlarini ham shular sirasiga qo’shsa bo’ladi. Bizning vazifamiz sabab va natijaning bunday aloqasini to’g’ri qabul etishdir.
«So’zga tushmagan so’zni, Sozga tushmagan g’azalni aytma», deyiladi o’zbek xalq maqollaridan birida. Bu degani, aqlga, mantiqqa mos kelmaydigan, foydasiz, ma’nisiz gaplarni aytma, deganidir. Mavlono Jaloliddin Rumiy ham qush tilidan shu taxlit gap-so’zlarga darrov ishonaqolma, uni senga berilgan ulug’ ne’mat  – aql tarozusida tortib ko’r, demoqchilar.

Qushning ikkinchi o’giti – «O’tib ketgan narsa uchun g’am yema, fursatni qo’ldan boy bergan bo’lsang, behuda xafa bo’lma!» Bu o’rinda «la foila illalloh», «rizo» va «solik ibnul vaqt» kabi tushunchalar mavzuni yoritishga yordam beradi.
Haqiqiy bajaruvchi (foil) Alloh taolodir. Ya’ni, har ish Allohning irodasi bilan bo’ladi. Bo’lib o’tgan narsalardan shikoyat etish, oh-voh qilish Allohdan g’ofil qolishni anglatadi. Biror istagimiz ro’yobga chiqishi uchun qo’limizdan kelgan hamma narsani qilish vazifamizdir. Yana ham jiddiy vazifamiz esa natijaga rozi bo’lishdir. Natija biz istagandek bo’lmasa-da, shikoyat qilmay kutib olish chin mo’minning fazilatidir.
Anas ibn Molik aytadi: «O’n yil Rasullulohning (sollallohu alayhi va sallam) xizmatlarida bo’ldim. Biror marta ham menga qilgan ishim uchun «Nega bunday qilding?»; qilmagan ishim uchun «Nega qilmading?» demadilar» (Termiziy, “Birr”, 19). Bundan tashqari, Payg’ambarimizning (sollallohu alayhi va sallam) hech  qachon, sodir bo’lgan narsa uchun «Koshki bo’lmasa edi» bo’lmagan bir narsa uchun esa, «Koshki bo’lsa edi», demaganlari aytiladi. Ko’pincha, biz uchun yomon ko’ringan ish yaxshilikka bo’ladi. Xullas, «Har ishda bir yaxshilik, har ishda bir hikmat bor».
Hushyor va idrokli inson vaqtining qadriga yetishi lozim. Qadim manbalarda: komil inson vaqtning bolasidir, deyiladi. Ya’ni, u o’tmish yoki kelajakni emas, ayni nafas olib turgan onlarni o’ylaydi va bundan eng go’zal tarzda foydalanishga harakat qiladi. Biz har onga ana shu ko’z bilan boqsak, shu talab bilan yondashsak, hamma vaqtlarimizni to’la, mazmunli, oqilona o’tkazamiz. O’zbek xalq dostonlarida ko’p uchraydigan mana bunday misralarda ham shu hikmat mujassam:

Dam shu damdir,
o’zga damni dam dema…

Bu narsa umr, vaqt haqidagi o’ziga xos tafakkur tarzidir. Chunki har nafas so’nggi nafas bo’lishi mumkin. Ana shunday o’ylagan inson g’ayratli, harakatchan, g’aflat va dangasalikdan uzoq, himmatiulug’ insondir. Bunaqa o’ylaydigan kishi bu hayotning, berilgan vaqtning ham hisobli ekani, buning ham savol-so’rog’i borligini chuqur his qiladi. Bu his-tuyg’u, bu mas’uliyat uni yana-da ko’proq savobli ishlarga undaydi.
O’tib ketgan ko’ngilsiz voqealar uchun xafa bo’lgan, oh chekkan kimsa mana shu xafachilik onlarini ham behuda o’tkazgan, shamolga sovurgan bo’ladi. Ammo bunday fikr aslo o’tmishni unutish, undan ibrat olmaslik, xatolarimizni yana takrorlash kerak, degan yanglish xulosaga olib kelmasligi kerak.