Хуршид Даврон ижодини кузатган одам унинг умумий “ватан”га интилиш урф бўлган шўро даврида ўзининг миллати ва ватани тарихига кўп мурожаат қилгани, гоҳо ундан фахрланган бўлса, кўпроқ қайғуриб, ёзғирганига гувоҳ бўлади. Шоир миллати ва ватанини севгани учун унинг тарихини кўп куйлагани, шубҳасиз. Аммо бу ягона сабаб эмас. У миллату ватаннинг бугунидан қониқмасди. Шу боис шоир мавзуни кўпроқ тарихдан оларди. Ўзбекнинг шонли, улуғвор тарихини ёдга тушириш билан қуллигига кўниккан, кўникибгина қолмай, бу ҳолидан фахрланадиган даражага келган миллатдошларининг кўзини очмоқчи, асли кимлигини эсга тушириб, ғурурини уйғотмоқчи бўларди.
Шеърларининг бирида: “Устимдан асрлар, мозийлар ўтар”, — деб ёзган Хуршид Давроннинг битикларида боболар тоғдек виқорли, қоядек чўнг, булоқдек тоза, тоғ ҳавосидек тиниқ қилиб тасвирланганидан ўқирман уларни дарҳол суйиб қолади. Шоир ўз битикларида элу-юрт тарихининг нафақат шонли, балки қонли саҳифаларини ҳам яширмай акс эттирган. У миллий тарихнинг ана шу қонли манзаралари тасвирига ҳам илиқ ҳарорат, кучли меҳр бағишлай олган…
Хуршид Давроннинг кўп шеърларида Ватанни озод кўрмаганидан изтироб чеккан шахснинг кўнгил ҳолатлари акс этади. Унинг кўплаб битикларида озодлик нафаси, ватан ҳарорати, тарих сабоқлари тасвирланади. Бугуннинг яхшироқ кечирилмоғи, эртанинг мукаммал қурилмоғи учун тарихни билиш ва ундан сабоқ олиш лозимлигини Хуршид Даврон шундай ифодалайди: “Бугунингни ўйласанг агар Ер ағдариб тер тўк, буғдой соч – Униб чиқар, албатта, саҳар. Эртани ҳам ўйласанг агар, Боғ яратгин, йиллар ўтару Юксалар боғ – бепоён, зафар. Келажакни ўйласанг агар, Униб-ўстир болаларингни, Курашмоқни ўргансин улар”. Зеро, узоқ келажагини тасаввур қилмаган, унинг бугундан кўра шонлироқ бўлиши учун курашмаган миллат бахтга муносиб эмас. (Қозоқбой Йўлдош ва Муҳайё Исмоилованинг » Эрк ва ғурур куйчиси» мақоласидан.Мақолани тўлиқ ҳолда ушбу саҳифада ўқинг)
Хуршид Даврон
УХЛАГАНЛАР, УЙҒОНИНГ!
Хотирот шеърлари
МУНАВВАР ҚОРИ ВА ЎЛИМ
Халқ кўр бўлса,
Унутар асл
Уни суйиб, куйган эрларни.
Мана, ўтди
Неча бор фасл
Ерга тўкиб хазон, гулларни.
Уни тилга олмади биров,
Олганлар ҳам дилида ёдлар.
Пинҳон эрур
Дилларда номи,
Пинҳон бўлган каби исёнлар.
Қайда ўлди?
Қаерда сўлди?
Васиятин кимлар тинглади?
Кимлар унинг
Майити учун
Овлоқ ердан бир жой танлади?
Кўз ўнгимда
Жонланар гоҳо:
Ўтирганча ертўлада жим,
Зўрға илиб турган тўтиё –
Олов узра тутар ҳовучин.
Ўлим кириб
Келганин кўриб
Ўз ёнидан бўшатади жой.
Ойнаси йўқ туйнукдан унга
Боқар маҳзун диллар дўсти – ой.
“Ўлим, — дейди, —
Мен жуда толдим,
Олиб кетгин бу ердан тезроқ.
Фақатгина
Кетишдан олдин
Сен исиниб олақол озроқ.
Ҳурлик учун,
Ҳур Ватан учун
Куйдим, буни бахт деб биларман.
Эрк дегандим,
Маҳбус этдилар –
Ўлдирсалар, озод бўларман…”
1988
1938 ЙИЛ
Шоирларин ўлдирганда халқ
Бўлар экан ўзи қонга ғарқ.
Бўғса агар, бўғилар ўзи,
Мил тортса, кўр бўлади кўзи.
Хор этса гар, ўзи хор бўлгай,
Зор этса гар, ўзи зор бўлгай.
Қулоғига қуйса қўрғошин,
Ўзи уқмас ҳурлик товушин.
Шоир – байроқ, жанг қилар они,
Шоир қони эрур халқ қони…
1988
ҚОДИРИЙНИ ЎҚИБ
Йиллар ўтиб борса-да, ҳамон
Қўмсаб-қўмсаб ўқиймиз сизни.
Сиз бамисли зангори осмон,
Биз қўмсаймиз осмонимизни.
Чағир тошли олис йўллардан
Отда елиб ўтамиз бирга,
Айлантириб Кумушнинг оддий
Сўзларини бокира шеърга.
Яна ортга қайтамиз кейин,
Келажакка боқамиз мафтун.
Нимадандир ичикиб, қийин
Ўйлар ичра қоламиз беун.
Кейин яна уй деразасин
Очган каби соф ғаволарга,
Бўғриққан, дим уй деразасин
Очган каби шўх наволарга –
Туйиб дилда масъум унларни,
Титраб-титраб дил ларзасидан,
Биз очамиз “Ўтган кунлар”ни
Юрагимиз деразасидай…
1983
ЭРК ГУЛИ
— Эрк гули бор, дерлар, бувижон,
Шу гул ҳақда менга сўйлаб бер.
У гул қайда ўсар шодумон,
Айтгин, гулнинг макони қаер?
— О, болажон, бу сирни билсанг
Ғам келару дилинг қисади –
У гул эрк деб жон берган эрлар
Мозорлари узра ўсади.
1984
* * *
Бир чолни учратдим,
Қўли қон эди,
“Нима бўлди?” – дея сўрадим ҳайрон.
“Дўстимни душманга сотгандим… –
деди, —
Икки қўлим қондир ўшандан буён”.
Бир чолни учратдим,
Тили йўқ эди,
“Нима бўлди?” – дедим ёнига келиб.
Ғўлдираб нимадир деди, хўрланган
Боболар қабрига ишора қилиб.
Бир чолни учратдим,
Кўзи кўр эди.
“Нима бўлди?” – дея сўрадим гирён.
“Хиёнат қилгандим имонга… – деди, —
Ўзимни излайман ўшандан буён”.
1982
Ушбу шеър асосида басталанган Баҳодир Мамажоновнинг қўшиғини мана бу саҳифада томоша қилишингиз мумкин.
СОТҚИН ҲАҚИДА БАЛЛАДА
Бу кеча бобомни кўрдим тушимда –
Худди ўқ егандек бургут қанотдан,
У кўкраги қон, айру ҳушидан,
Остонам олдида қулади отдан.
Майсаларни силкиб, шитирлаб бирдан
Югуриб ўтди ел – безовта, сергак.
Кўтарилди эгик чечаклар ердан,
Бешигида йиғлаб юборди гўдак.
Изидан ёғийлар еларди отда,
Жаранглаб етарди туёқлар саси.
Юракда ғулғула ва сукунатда
Кезади хатарнинг совуқ шарпаси.
Уни опичлаб мен, елкамда туйдим
Оқаётган қоннинг ёниқ тафтини.
Ойнинг ёруғида, янтоқдек куйдим,
Манглайига босгач совуқ кафтимни.
Уни опичладим, гўё ўша дам
Елкамга олгандим учган юлдузни.
…Кейин дарвозани ёпаётганда
Кўрдим қўшни уйдан боққан шум кўзни.
Бўғилиб уйғондим қўрқинчли ўйдан,
Югуриб ҳовлига чиқдим мен бесўз,
Дарвозани очдим ва қўшни уйдан
Қадалиб турарди ҳамон ўша кўз.
1981
ҚОДИРИЙНИ ОЛИБ КЕТГАНЛАРИ ҲАҚИДА ШЕЪР
Кимсасиз, тинч боғ четидаги
Ўриндиққа ўтирган бу чол,
Кўксидаги – сир ичидаги
Сирларини очди мисли фол:
“…Қишми, ёзми, ёки кузимиди –
Эсимда йўқ, фақат ёдимда:
Икки девдек йигит турарди
Қодирийнинг икки ёнида.
Унинг сўзи битик қоғозлар
Учиб юрар эди осмонда,
Таратарди ажиб овозлар,
Уйғотарди қўрқувни қонда.
Ортда қолиб борарди Тошканд,
Маҳбус унга маъюс боқарди –
Самарқандни ташлаб кетаётган
Бобур каби ранги оқариб…
Панжаранинг орқасидан у
Кўрарди: куз, ёз,қиш ва баҳор…
Дарахтларда бўртарди туйғу,
Хазон учар, ёғиларди қор.
Унинг кўзи осмонга қараб
Кимнидир жим сиқтаб чақирди,
Самарқандни ташлаб кетаётган
Бобур кўзи билан боқарди.
“Нон” деб ёзув битилган мошин
Туйнугидан унинг кўзлари
Бу дунёда ҳурлик ва Ватан
Буюк бахтдир, дея сўзларди.
“Ўтган кунлар” варақларини
Шундан кейин ўқиди олов,
Шундан буён олов телбадир,
Ялов бўлай, дер энди, ялов!”
Чол шундай деб бошини эгди.
Деди: “Қандай одамлар ўтган!”
Сўнг у маъюс кўзини тикди
Яшнаб турган бир тутам ўтга.
Яшил эди, ёш эди бу ўт,
Ўйнашарди баргларида нур.
Балки бу ўт “Ўтган кунлар”нинг
Ёниб кетган варағи эрур.
Мен жим эдим: оғрирди кўксим,
Теграмда-чи: ёз, куз, қиш, баҳор…
Дарахтларда бўртарди куртак,
Хазон учар, бўраларди қор.
Кўкка боқсам: осмон йўқ эди,
Ер йўқ эди ўрнимдан турсам.
Бир ўқ мени таъқиб қиларди
Ўша куни қаёққа борсам.
Кўкрагимни тутмоқчи бўлиб
Йўлин тўссам, тўхтар эди у.
Шивирлардим қайғуга тўлиб:
“Бу дунёга қайтмас энди у!”
Шивирлардим дилимда алам,
Боқиб ўша… ўша Тошкандга
Ва осмондан кимдир ушбу дам
Маҳзун боқиб турарди менга…
1987
МОЗИЙ ҚУШЛАРИ
20-30-йиллар шоирлари хотирасига
Мозийнинг қушлари
Учиб келарлар,
Олисдан келарлар,
Толиқиб чанқоқ.
Мени-да кўрарлар,
Хандон куларлар.
Чақмоққа қўнарлар –
Сўнади чақмоқ.
Мозийнинг қушлари
Айланар гирён,
Қўнмоққа бехатар
Масканни кутиб.
Мен эса кутарман
Бош эгиб ҳайрон,
Қўлимни тиғлардан
Баландроқ тутиб.
1987
ТЕРГОВЧИ
Бу чолни “терговчи” дейишар ҳамон,
Ҳамон исмин олиб атамас биров.
Қовуннинг тўридек чол юзида қон
Томири тўр ёзган,
Сочида қиров…
Қўшниси газета кўтариб чиқар:
“Яна сизларни хўб ёзишибди…” – деб.
Чол бўлса, шошилмай кўзойнак тақар,
Минғиллар: “Фактларни бузишибди!” – деб.
“Шундай бўлгани рост,
Халқ душманларин
Роса қийратганмиз! Керак бўлган-да!
Улар қўлимиздан қутилган фақат
Қийноқ-азобга дош бермай ўлганда.
Омбирдек бураб қўл кишанларини
Кундан-кун бўлардик ёвга тошбағир,
Шўро ҳукуматин душманларини
Аяшни қай телба ўйларди, ахир?!
Ёзса, ёзаверсин…
Ҳеч нима бўлмас…
Фақат эслатгани чатоқ… Кечаси
Қошимга арвоҳлар келади бесас,
Ўзим отганларнинг неча-нечаси…
Даҳшати бу эмас,
Майли, айтайин,
Дилга оғир қанча яшириб юрмай:
Ўша келганларни ҳамон қийнайман,
Уларни қийнайман ҳамон сув бермай…
Мана шуси чатоқ,
Келиши эмас…
Энди фарёдларни кўтармас юрак.
Қариганман, асаб мисли қуруқ хас,
Лов этар… Мен эса яшашим керак…”
1988
АБДУЛҲАМИД ЧЎЛПОН
I
Совуқ, зах, тор хона. Бу қамоқхона.
Бу ерга қуёшнинг нурлари етмас.
Бу ерда абадий азобда сийна,
Бу ердан зулумот шарпаси кетмас.
Бу ерга етмагай қушлар ялласи,
Кўклам адирларга сачратган бўёқ,
Кўкда эркин сузган булут галаси
Бу ердан кўринмас, бу ердан йироқ.
Фақат сўзлар келар, худодай танҳо,
Фақат сўзлар келар пайғамбардай пок.
У билар: Шу сўзлар ҳаққи яшар у,
Шу сўзлар бир куни этишар ҳалок.
II
Қамоқдан қўрқмас у. Очликдан қўрқмас.
Қўрқмагай мирғазаб деган ёвуздан.
Қўрқар: дилидаги ўчини ошкор
Қила олмайдиган ожиза сўздан.
Қамоқдан қўрқмайди, ахир у билар:
Вужуди зиндондир, вужуди – қамоқ.
Шоирлик вужуддан – қора зиндондан
Ҳасрат қушларини озод айламоқ.
Қора қамоқхона кўксини тилиб
Ёғду қуюлгандек деразалардан,
Олис хотиралар юртидан келиб
Нурдек ситилади ёш кўзларидан.
Фақат ой, фақат ой, эвоҳ, фақат ой
Тунлар ёритади шеър қоғозини,
У шеърлар ёзади, тинглаб ой нурин –
Топтаб ўтаётганлар овозини…
1988
ШАМНИ ЎЧИРДИЛАР…
Шамни ўчирдилар ва пок нафаслар
Орол тўлқинларин сасидек тинди.
Дилида худони ўлдирган каслар
Ўзгалар дилини ўлдирар энди.
Энди онаизор олдида турган
Нонни уялмасдан тортиб оларлар,
Энди зулмат аро йўл излаб юрган
Одамларни жарга тикка соларлар.
Меҳру-шафқат йўқдир,
Ор-номус йўқдир,
Дилларда муҳаббат чироғи сўнган.
Диллар яланғочу-қоринлар тўқдир,
Ҳамма тақдирига кўниккан, кўнган.
Даҳшатли замон бу!
Қотиллар билан
Ғофиллар ёнма-ён яшаган замон.
Қор ёғар – бу қорни қуёшмас, совиб
Улгурмаган қонлар эритар ҳамон.
Дилни топташ осон,
Хўрламоқ осон,
Қадри йўқ на гиёҳ, на инсон умрин.
Туғилган ондаёқ шайтонлар келиб
Ўғирлаб кетарлар дилнинг шуурин.
Тарихни булғайди истаган малъун,
Истаган тарихнинг кўйлагин ечар.
Жаллодлар бир-бирин соғлиғи учун
Шаҳидлар қонини май каби ичар.
Ичар оломоннинг кўзи ўнгида,
Лаб ялаб тамшанар ташна оломон.
Қуриган денгизнинг қирғоқларида
Бўзлайди кўзлари чашма оломон.
Тили бору соқов, кўзи бору кўр,
Дили бору золим, ақли бору ғар
Авлодлар бирига бири меросхўр
Ўтдилар! Наҳотки яна ўтарлар?!
Қўлига милтиқ ё тиғ олар экан,
Одам ўлдирмоққа мудом шай улар,
От, деса отади, шафқат қилмасдан,
“Ур” – деса, отасин аямай урар.
Онасин машина босган ўғиллар
Пул талаб қилади айбдордан фақат.
Пул талаб қилади дили сўқирлар,
Ҳатто боласига қилмайди шафқат.
Қотиллар шаҳидлар ҳақида қалин
Хотира китобин ёзиш билан банд,
Шоирлар яширар ёлғонга қалбин,
Ақлини нодонлик ичра донишманд.
Қулнинг қули бўлиб неча авлодлар
Кечди зулмат аро йўл қидирмасдан,
Нодондан фарқ қилмас донишманд зотлар,
Ҳушёрларнинг фарқи йўқдир бадмастдан.
Фақат ҳайкал қўли кўрсатган томон
Йўл босиб юрдилар ўхшаб кўр, ғарга –
Энди тисланарлар, совиб дилда қон,
Боқарлар олдинда ястанган жарга.
Иззат-икром қилиб тош ҳайкалларни,
Тирик одамларни унутган замон.
Дилларда ўлдириб ишқ, ҳайратларни,
Қувонч аламларни унутган замон.
Танглайига тили ёпишиб қолган
Одамлар замони, қотил замон бу!
Ҳақиқат ёлғонлар ичра йўқолган,
Юракни ўлдирган қотил замон бу!
Дилни топташ осон,
Хўрламоқ осон,
Қўшиқ куйлар тунда фақат бадмастлар…
Заминнинг устида айланар сарсон,
Одамни қидирар учар баркашлар…
1989
ШОИРЛАРНИ ОТГАН ЖАЛЛОДЛАР
Шоирларни отган жаллодлар
Бугун яшар нафақасин еб.
Ўлган шоҳга содиқ соллотлар
Хат битишар: “Биз тайёрмиз!” деб.
Ўша кунлар ҳақида улар
Сўзлар экан силаб соқолин,
Ҳар гапдан сўнг таъкидлаб қўяр:
“Тўғри қилган ўртоқ Сталин!”
… Шоир – исён.
Исёнлар эса
Подшоҳларни қўрқувга солар,
Шунинг учун улар энг аввал
Шоирларнинг бошини олар.
Агар подшоҳ шоирни суйса,
Демак шоир тезда ўлади –
Ўзи суйган шоирни сўйса
Подшоҳ дили лаззат олади.
Мангу ёвдир шоиру-подшоҳ,
Мангу жангдир шоирлик йўли.
Ўлса ҳамки, подшоҳга ҳукм
Битар ўлган шоирнинг қўли.
Подшоҳларга шоирмас, қуллар –
Қуллар керак, жаллодлар керак,
Шоир экса дилларга гуллар,
Мажақловчи саллотлар керак.
Подшоҳ битта,
Қуллар эса кўп –
Ҳатто подшоҳ ўлсаям, улар
Қул ота-ю, қул оналарнинг
Қўрқувидан туғилаверар.
Шоир эса жасорат ва ишқ
Фарзандидир!
Ўхшар дарёга –
Қулларгамас, ҳурларга қўшиқ
Айтмоқ учун келар дунёга.
Шоирларни отган жаллодлар
Бугун тирик, тўқир ақида
Подшоҳ амри ила саллотлар
Ўқ узган ул кунлар ҳақида.
Улар билмас, ҳеч бир замонда
Шоирларни ўлдириб бўлмас –
Ўқ узсаям, бошин узсаям
Асл шоир ҳеч қачон ўлмас.
Балки билар…
Билиб чиқмайди
На кўчага ва на майдонга –
Дуч келишдан қўрқади балки
Қодирийга ёки Чўлпонга.
1988
ЛОРКА ЎЛИМИ
Уни тонгга тираб отдилар…
У йиқилди,
Сўнг яна турди
Ва ёшгина,
Букри бир аскар
Қўндоқ билан бошига урди.
У жон берди…
Аскарлар эса
Шоша-пиша ортга қайтдилар,
Шароб ичиб мунгли қўшиқни
Тун сукутин бузиб айтдилар.
Бу қўшиқда булутни ёрган
Ҳилол чўққи узра порларди,
Бу қўшиқ қор остида ётган
Чечакларни бўзлаб чорларди.
Бу қўшиқда қора кийинган
Тул кампирлар эртак тўқирди,
Уларнинг олдида кўзи кўр бола
Зулмат аро китоб ўқирди.
Қўшиқ куйлаб,
Туйиб аламни,
Ёш аскарлар сармаст эдилар,
Шу қўшиқни ёзган одамни
Отганларин билмас эдилар…
1986
УСМОН НОСИР ХОКИ УСТИДА
Сукут қучган қабристон узра
Тўкилади барглар бесадо.
Илк бор қабринг устига бўзлаб
Келиб, мана, турибман танҳо.
Бунча пинҳон тутдинг сирларинг,
Бунча суйдинг совуқ элларни.
Уйғонмадинг, ҳатто шеърларинг
Уйғотганда бизнинг дилларни.
Сени сотган одамлар тирик,
Ҳамон улар сотиб юрарлар.
Балки улар яширин, пинҳон
Мозорингга келиб турарлар.
Мен уларни танийман… Гарчи
Хоинларни қилишмас ошкор.
Чунки улар энди бизларни
Ўлдирмоққа, сотмоққа даркор.
Яқинлашиб келаётир тун,
Ёдинг каби изтиробли дам,
Юрагимни эритмоқ учун
Ёндираман қабринг узра шам.
1988
ЎҒЛИМ ТЕМУРГА
Ўғлим, бу ер –
Бизнинг еримиз.
Ўзимизнинг еримиз.
Қўрқмасдан қадам ташла.
Ер жуда қаттиқ –
Боболарнинг қони қотирган уни,
Момоларнинг кўзёши қотирган.
Ўғлим, бу ер –
Ўзимизники,
Ҳадиксирама, ишонгин отангга,
Ҳадеб қарайверма орқангга.
Йиқилсанг, кўтарар
Сени бу тупроқ.
Йиқилсанг, турмоқни ўрганасан,
Турмоқни ўрган, ўғлим.
Йиқилсанг, эмаклама,
Эмаклаганим етар, ўғлим,
Қад тиклашни ўрган,
Шунинг учун бизга берилган
Бу ер – бу Ватан.
1981
УХЛАНГЛАР, УЙҒОНИНГ!
“Ухлаганлар, уйғонинг…” –
Шивирлар тун аро шам.
Даст уйғониб қарасам
Оқиб ётибди қоним…
Уйғониб қарасанг-чи,
Уйғотиб қарасанг-чи…
Аччиқ кўзёш. Қора қон.
Қонга бўялган қамчи?
Бетон зиндон. Кўр қўрқув.
Оқ туз сепилган кунда…
Уйқудан уйғонинг, ҳув,
Қолиб кетмангиз тунда…
1989
Xurshid Davron ijodini kuzatgan odam uning umumiy “vatan”ga intilish urf boʻlgan shoʻro davrida oʻzining millati va vatani tarixiga koʻp murojaat qilgani, goho undan faxrlangan boʻlsa, koʻproq qaygʻurib, yozgʻirganiga guvoh boʻladi. Shoir millati va vatanini sevgani uchun uning tarixini koʻp kuylagani, shubhasiz. Ammo bu yagona sabab emas. U millatu vatanning bugunidan qoniqmasdi. Shu bois shoir mavzuni koʻproq tarixdan olardi. Oʻzbekning shonli, ulugʻvor tarixini yodga tushirish bilan qulligiga koʻnikkan, koʻnikibgina qolmay, bu holidan faxrlanadigan darajaga kelgan millatdoshlarining koʻzini ochmoqchi, asli kimligini esga tushirib, gʻururini uygʻotmoqchi boʻlardi.
Sheʼrlarining birida: “Ustimdan asrlar, moziylar oʻtar”, — deb yozgan Xurshid Davronning bitiklarida bobolar togʻdek viqorli, qoyadek choʻng, buloqdek toza, togʻ havosidek tiniq qilib tasvirlanganidan oʻqirman ularni darhol suyib qoladi. Shoir oʻz bitiklarida elu-yurt tarixining nafaqat shonli, balki qonli sahifalarini ham yashirmay aks ettirgan. U milliy tarixning ana shu qonli manzaralari tasviriga ham iliq harorat, kuchli mehr bagʻishlay olgan…
Xurshid Davronning koʻp sheʼrlarida Vatanni ozod koʻrmaganidan iztirob chekkan shaxsning koʻngil holatlari aks etadi. Uning koʻplab bitiklarida ozodlik nafasi, vatan harorati, tarix saboqlari tasvirlanadi. Bugunning yaxshiroq kechirilmogʻi, ertaning mukammal qurilmogʻi uchun tarixni bilish va undan saboq olish lozimligini Xurshid Davron shunday ifodalaydi: “Buguningni oʻylasang agar Yer agʻdarib ter toʻk, bugʻdoy soch – Unib chiqar, albatta, sahar. Ertani ham oʻylasang agar, Bogʻ yaratgin, yillar oʻtaru Yuksalar bogʻ – bepoyon, zafar. Kelajakni oʻylasang agar, Unib-oʻstir bolalaringni, Kurashmoqni oʻrgansin ular”. Zero, uzoq kelajagini tasavvur qilmagan, uning bugundan koʻra shonliroq boʻlishi uchun kurashmagan millat baxtga munosib emas. (Qozoqboy Yoʻldosh va Muhayyo Ismoilovaning “ Erk va gʻurur kuychisi” maqolasidan.Maqolani toʻliq holda ushbu sahifada oʻqing)
Xurshid Davron
UXLAGANLAR, UYGʻONING!
Xotirot sheʼrlari
MUNAVVAR QORI VA OʻLIM
Xalq koʻr boʻlsa,
Unutar asl
Uni suyib, kuygan erlarni.
Mana, oʻtdi
Necha bor fasl
Yerga toʻkib xazon, gullarni.
Uni tilga olmadi birov,
Olganlar ham dilida yodlar.
Pinhon erur
Dillarda nomi,
Pinhon boʻlgan kabi isyonlar.
Qayda oʻldi?
Qayerda soʻldi?
Vasiyatin kimlar tingladi?
Kimlar uning
Mayiti uchun
Ovloq yerdan bir joy tanladi?
Koʻz oʻngimda
Jonlanar goho:
Oʻtirgancha yertoʻlada jim,
Zoʻrgʻa ilib turgan toʻtiyo –
Olov uzra tutar hovuchin.
Oʻlim kirib
Kelganin koʻrib
Oʻz yonidan boʻshatadi joy.
Oynasi yoʻq tuynukdan unga
Boqar mahzun dillar doʻsti – oy.
“Oʻlim, — deydi, —
Men juda toldim,
Olib ketgin bu yerdan tezroq.
Faqatgina
Ketishdan oldin
Sen isinib olaqol ozroq.
Hurlik uchun,
Hur Vatan uchun
Kuydim, buni baxt deb bilarman.
Erk degandim,
Mahbus etdilar –
Oʻldirsalar, ozod boʻlarman…”
1988
1938 YIL
Shoirlarin oʻldirganda xalq
Boʻlar ekan oʻzi qonga gʻarq.
Boʻgʻsa agar, boʻgʻilar oʻzi,
Mil tortsa, koʻr boʻladi koʻzi.
Xor etsa gar, oʻzi xor boʻlgay,
Zor etsa gar, oʻzi zor boʻlgay.
Qulogʻiga quysa qoʻrgʻoshin,
Oʻzi uqmas hurlik tovushin.
Shoir – bayroq, jang qilar oni,
Shoir qoni erur xalq qoni…
1988
QODIRIYNI OʻQIB
Yillar oʻtib borsa-da, hamon
Qoʻmsab-qoʻmsab oʻqiymiz sizni.
Siz bamisli zangori osmon,
Biz qoʻmsaymiz osmonimizni.
Chagʻir toshli olis yoʻllardan
Otda yelib oʻtamiz birga,
Aylantirib Kumushning oddiy
Soʻzlarini bokira sheʼrga.
Yana ortga qaytamiz keyin,
Kelajakka boqamiz maftun.
Nimadandir ichikib, qiyin
Oʻylar ichra qolamiz beun.
Keyin yana uy derazasin
Ochgan kabi sof gʻavolarga,
Boʻgʻriqqan, dim uy derazasin
Ochgan kabi shoʻx navolarga –
Tuyib dilda masʼum unlarni,
Titrab-titrab dil larzasidan,
Biz ochamiz “Oʻtgan kunlar”ni
Yuragimiz derazasiday…
1983
ERK GULI
— Erk guli bor, derlar, buvijon,
Shu gul haqda menga soʻylab ber.
U gul qayda oʻsar shodumon,
Aytgin, gulning makoni qayer?
— O, bolajon, bu sirni bilsang
Gʻam kelaru diling qisadi –
U gul erk deb jon bergan erlar
Mozorlari uzra oʻsadi.
1984
* * *
Bir cholni uchratdim,
Qoʻli qon edi,
“Nima boʻldi?” – deya soʻradim hayron.
“Doʻstimni dushmanga sotgandim… –
dedi, —
Ikki qoʻlim qondir oʻshandan buyon”.
Bir cholni uchratdim,
Tili yoʻq edi,
“Nima boʻldi?” – dedim yoniga kelib.
Gʻoʻldirab nimadir dedi, xoʻrlangan
Bobolar qabriga ishora qilib.
Bir cholni uchratdim,
Koʻzi koʻr edi.
“Nima boʻldi?” – deya soʻradim giryon.
“Xiyonat qilgandim imonga… – dedi, —
Oʻzimni izlayman oʻshandan buyon”.
1982
Ushbu sheʼr asosida bastalangan Bahodir Mamajonovning qoʻshigʻini mana bu sahifada tomosha qilishingiz mumkin.
SOTQIN HAQIDA BALLADA
Bu kecha bobomni koʻrdim tushimda –
Xuddi oʻq yegandek burgut qanotdan,
U koʻkragi qon, ayru hushidan,
Ostonam oldida quladi otdan.
Maysalarni silkib, shitirlab birdan
Yugurib oʻtdi yel – bezovta, sergak.
Koʻtarildi egik chechaklar yerdan,
Beshigida yigʻlab yubordi goʻdak.
Izidan yogʻiylar yelardi otda,
Jaranglab yetardi tuyoqlar sasi.
Yurakda gʻulgʻula va sukunatda
Kezadi xatarning sovuq sharpasi.
Uni opichlab men, yelkamda tuydim
Oqayotgan qonning yoniq taftini.
Oyning yorugʻida, yantoqdek kuydim,
Manglayiga bosgach sovuq kaftimni.
Uni opichladim, goʻyo oʻsha dam
Yelkamga olgandim uchgan yulduzni.
…Keyin darvozani yopayotganda
Koʻrdim qoʻshni uydan boqqan shum koʻzni.
Boʻgʻilib uygʻondim qoʻrqinchli oʻydan,
Yugurib hovliga chiqdim men besoʻz,
Darvozani ochdim va qoʻshni uydan
Qadalib turardi hamon oʻsha koʻz.
1981
QODIRIYNI OLIB KЕTGANLARI HAQIDA SHEʼR
Kimsasiz, tinch bogʻ chetidagi
Oʻrindiqqa oʻtirgan bu chol,
Koʻksidagi – sir ichidagi
Sirlarini ochdi misli fol:
“…Qishmi, yozmi, yoki kuzimidi –
Esimda yoʻq, faqat yodimda:
Ikki devdek yigit turardi
Qodiriyning ikki yonida.
Uning soʻzi bitik qogʻozlar
Uchib yurar edi osmonda,
Taratardi ajib ovozlar,
Uygʻotardi qoʻrquvni qonda.
Ortda qolib borardi Toshkand,
Mahbus unga maʼyus boqardi –
Samarqandni tashlab ketayotgan
Bobur kabi rangi oqarib…
Panjaraning orqasidan u
Koʻrardi: kuz, yoz,qish va bahor…
Daraxtlarda boʻrtardi tuygʻu,
Xazon uchar, yogʻilardi qor.
Uning koʻzi osmonga qarab
Kimnidir jim siqtab chaqirdi,
Samarqandni tashlab ketayotgan
Bobur koʻzi bilan boqardi.
“Non” deb yozuv bitilgan moshin
Tuynugidan uning koʻzlari
Bu dunyoda hurlik va Vatan
Buyuk baxtdir, deya soʻzlardi.
“Oʻtgan kunlar” varaqlarini
Shundan keyin oʻqidi olov,
Shundan buyon olov telbadir,
Yalov boʻlay, der endi, yalov!”
Chol shunday deb boshini egdi.
Dedi: “Qanday odamlar oʻtgan!”
Soʻng u maʼyus koʻzini tikdi
Yashnab turgan bir tutam oʻtga.
Yashil edi, yosh edi bu oʻt,
Oʻynashardi barglarida nur.
Balki bu oʻt “Oʻtgan kunlar”ning
Yonib ketgan varagʻi erur.
Men jim edim: ogʻrirdi koʻksim,
Tegramda-chi: yoz, kuz, qish, bahor…
Daraxtlarda boʻrtardi kurtak,
Xazon uchar, boʻralardi qor.
Koʻkka boqsam: osmon yoʻq edi,
Yer yoʻq edi oʻrnimdan tursam.
Bir oʻq meni taʼqib qilardi
Oʻsha kuni qayoqqa borsam.
Koʻkragimni tutmoqchi boʻlib
Yoʻlin toʻssam, toʻxtar edi u.
Shivirlardim qaygʻuga toʻlib:
“Bu dunyoga qaytmas endi u!”
Shivirlardim dilimda alam,
Boqib oʻsha… oʻsha Toshkandga
Va osmondan kimdir ushbu dam
Mahzun boqib turardi menga…
1987
MOZIY QUSHLARI
20-30-yillar shoirlari xotirasiga
Moziyning qushlari
Uchib kelarlar,
Olisdan kelarlar,
Toliqib chanqoq.
Meni-da koʻrarlar,
Xandon kularlar.
Chaqmoqqa qoʻnarlar –
Soʻnadi chaqmoq.
Moziyning qushlari
Aylanar giryon,
Qoʻnmoqqa bexatar
Maskanni kutib.
Men esa kutarman
Bosh egib hayron,
Qoʻlimni tigʻlardan
Balandroq tutib.
1987
TЕRGOVCHI
Bu cholni “tergovchi” deyishar hamon,
Hamon ismin olib atamas birov.
Qovunning toʻridek chol yuzida qon
Tomiri toʻr yozgan,
Sochida qirov…
Qoʻshnisi gazeta koʻtarib chiqar:
“Yana sizlarni xoʻb yozishibdi…” – deb.
Chol boʻlsa, shoshilmay koʻzoynak taqar,
Mingʻillar: “Faktlarni buzishibdi!” – deb.
“Shunday boʻlgani rost,
Xalq dushmanlarin
Rosa qiyratganmiz! Kerak boʻlgan-da!
Ular qoʻlimizdan qutilgan faqat
Qiynoq-azobga dosh bermay oʻlganda.
Ombirdek burab qoʻl kishanlarini
Kundan-kun boʻlardik yovga toshbagʻir,
Shoʻro hukumatin dushmanlarini
Ayashni qay telba oʻylardi, axir?!
Yozsa, yozaversin…
Hech nima boʻlmas…
Faqat eslatgani chatoq… Kechasi
Qoshimga arvohlar keladi besas,
Oʻzim otganlarning necha-nechasi…
Dahshati bu emas,
Mayli, aytayin,
Dilga ogʻir qancha yashirib yurmay:
Oʻsha kelganlarni hamon qiynayman,
Ularni qiynayman hamon suv bermay…
Mana shusi chatoq,
Kelishi emas…
Endi faryodlarni koʻtarmas yurak.
Qariganman, asab misli quruq xas,
Lov etar… Men esa yashashim kerak…”
1988
ABDULHAMID CHOʻLPON
I
Sovuq, zax, tor xona. Bu qamoqxona.
Bu yerga quyoshning nurlari yetmas.
Bu yerda abadiy azobda siyna,
Bu yerdan zulumot sharpasi ketmas.
Bu yerga yetmagay qushlar yallasi,
Koʻklam adirlarga sachratgan boʻyoq,
Koʻkda erkin suzgan bulut galasi
Bu yerdan koʻrinmas, bu yerdan yiroq.
Faqat soʻzlar kelar, xudoday tanho,
Faqat soʻzlar kelar paygʻambarday pok.
U bilar: Shu soʻzlar haqqi yashar u,
Shu soʻzlar bir kuni etishar halok.
II
Qamoqdan qoʻrqmas u. Ochlikdan qoʻrqmas.
Qoʻrqmagay mirgʻazab degan yovuzdan.
Qoʻrqar: dilidagi oʻchini oshkor
Qila olmaydigan ojiza soʻzdan.
Qamoqdan qoʻrqmaydi, axir u bilar:
Vujudi zindondir, vujudi – qamoq.
Shoirlik vujuddan – qora zindondan
Hasrat qushlarini ozod aylamoq.
Qora qamoqxona koʻksini tilib
Yogʻdu quyulgandek derazalardan,
Olis xotiralar yurtidan kelib
Nurdek sitiladi yosh koʻzlaridan.
Faqat oy, faqat oy, evoh, faqat oy
Tunlar yoritadi sheʼr qogʻozini,
U sheʼrlar yozadi, tinglab oy nurin –
Toptab oʻtayotganlar ovozini…
1988
SHAMNI OʻCHIRDILAR…
Shamni oʻchirdilar va pok nafaslar
Orol toʻlqinlarin sasidek tindi.
Dilida xudoni oʻldirgan kaslar
Oʻzgalar dilini oʻldirar endi.
Endi onaizor oldida turgan
Nonni uyalmasdan tortib olarlar,
Endi zulmat aro yoʻl izlab yurgan
Odamlarni jarga tikka solarlar.
Mehru-shafqat yoʻqdir,
Or-nomus yoʻqdir,
Dillarda muhabbat chirogʻi soʻngan.
Dillar yalangʻochu-qorinlar toʻqdir,
Hamma taqdiriga koʻnikkan, koʻngan.
Dahshatli zamon bu!
Qotillar bilan
Gʻofillar yonma-yon yashagan zamon.
Qor yogʻar – bu qorni quyoshmas, sovib
Ulgurmagan qonlar eritar hamon.
Dilni toptash oson,
Xoʻrlamoq oson,
Qadri yoʻq na giyoh, na inson umrin.
Tugʻilgan ondayoq shaytonlar kelib
Oʻgʻirlab ketarlar dilning shuurin.
Tarixni bulgʻaydi istagan malʼun,
Istagan tarixning koʻylagin yechar.
Jallodlar bir-birin sogʻligʻi uchun
Shahidlar qonini may kabi ichar.
Ichar olomonning koʻzi oʻngida,
Lab yalab tamshanar tashna olomon.
Qurigan dengizning qirgʻoqlarida
Boʻzlaydi koʻzlari chashma olomon.
Tili boru soqov, koʻzi boru koʻr,
Dili boru zolim, aqli boru gʻar
Avlodlar biriga biri merosxoʻr
Oʻtdilar! Nahotki yana oʻtarlar?!
Qoʻliga miltiq yo tigʻ olar ekan,
Odam oʻldirmoqqa mudom shay ular,
Ot, desa otadi, shafqat qilmasdan,
“Ur” – desa, otasin ayamay urar.
Onasin mashina bosgan oʻgʻillar
Pul talab qiladi aybdordan faqat.
Pul talab qiladi dili soʻqirlar,
Hatto bolasiga qilmaydi shafqat.
Qotillar shahidlar haqida qalin
Xotira kitobin yozish bilan band,
Shoirlar yashirar yolgʻonga qalbin,
Aqlini nodonlik ichra donishmand.
Qulning quli boʻlib necha avlodlar
Kechdi zulmat aro yoʻl qidirmasdan,
Nodondan farq qilmas donishmand zotlar,
Hushyorlarning farqi yoʻqdir badmastdan.
Faqat haykal qoʻli koʻrsatgan tomon
Yoʻl bosib yurdilar oʻxshab koʻr, gʻarga –
Endi tislanarlar, sovib dilda qon,
Boqarlar oldinda yastangan jarga.
Izzat-ikrom qilib tosh haykallarni,
Tirik odamlarni unutgan zamon.
Dillarda oʻldirib ishq, hayratlarni,
Quvonch alamlarni unutgan zamon.
Tanglayiga tili yopishib qolgan
Odamlar zamoni, qotil zamon bu!
Haqiqat yolgʻonlar ichra yoʻqolgan,
Yurakni oʻldirgan qotil zamon bu!
Dilni toptash oson,
Xoʻrlamoq oson,
Qoʻshiq kuylar tunda faqat badmastlar…
Zaminning ustida aylanar sarson,
Odamni qidirar uchar barkashlar…
1989
SHOIRLARNI OTGAN JALLODLAR
Shoirlarni otgan jallodlar
Bugun yashar nafaqasin yeb.
Oʻlgan shohga sodiq sollotlar
Xat bitishar: “Biz tayyormiz!” deb.
Oʻsha kunlar haqida ular
Soʻzlar ekan silab soqolin,
Har gapdan soʻng taʼkidlab qoʻyar:
“Toʻgʻri qilgan oʻrtoq Stalin!”
… Shoir – isyon.
Isyonlar esa
Podshohlarni qoʻrquvga solar,
Shuning uchun ular eng avval
Shoirlarning boshini olar.
Agar podshoh shoirni suysa,
Demak shoir tezda oʻladi –
Oʻzi suygan shoirni soʻysa
Podshoh dili lazzat oladi.
Mangu yovdir shoiru-podshoh,
Mangu jangdir shoirlik yoʻli.
Oʻlsa hamki, podshohga hukm
Bitar oʻlgan shoirning qoʻli.
Podshohlarga shoirmas, qullar –
Qullar kerak, jallodlar kerak,
Shoir eksa dillarga gullar,
Majaqlovchi sallotlar kerak.
Podshoh bitta,
Qullar esa koʻp –
Hatto podshoh oʻlsayam, ular
Qul ota-yu, qul onalarning
Qoʻrquvidan tugʻilaverar.
Shoir esa jasorat va ishq
Farzandidir!
Oʻxshar daryoga –
Qullargamas, hurlarga qoʻshiq
Aytmoq uchun kelar dunyoga.
Shoirlarni otgan jallodlar
Bugun tirik, toʻqir aqida
Podshoh amri ila sallotlar
Oʻq uzgan ul kunlar haqida.
Ular bilmas, hech bir zamonda
Shoirlarni oʻldirib boʻlmas –
Oʻq uzsayam, boshin uzsayam
Asl shoir hech qachon oʻlmas.
Balki bilar…
Bilib chiqmaydi
Na koʻchaga va na maydonga –
Duch kelishdan qoʻrqadi balki
Qodiriyga yoki Choʻlponga.
1988
LORKA OʻLIMI
Uni tongga tirab otdilar…
U yiqildi,
Soʻng yana turdi
Va yoshgina,
Bukri bir askar
Qoʻndoq bilan boshiga urdi.
U jon berdi…
Askarlar esa
Shosha-pisha ortga qaytdilar,
Sharob ichib mungli qoʻshiqni
Tun sukutin buzib aytdilar.
Bu qoʻshiqda bulutni yorgan
Hilol choʻqqi uzra porlardi,
Bu qoʻshiq qor ostida yotgan
Chechaklarni boʻzlab chorlardi.
Bu qoʻshiqda qora kiyingan
Tul kampirlar ertak toʻqirdi,
Ularning oldida koʻzi koʻr bola
Zulmat aro kitob oʻqirdi.
Qoʻshiq kuylab,
Tuyib alamni,
Yosh askarlar sarmast edilar,
Shu qoʻshiqni yozgan odamni
Otganlarin bilmas edilar…
1986
USMON NOSIR XOKI USTIDA
Sukut quchgan qabriston uzra
Toʻkiladi barglar besado.
Ilk bor qabring ustiga boʻzlab
Kelib, mana, turibman tanho.
Buncha pinhon tutding sirlaring,
Buncha suyding sovuq ellarni.
Uygʻonmading, hatto sheʼrlaring
Uygʻotganda bizning dillarni.
Seni sotgan odamlar tirik,
Hamon ular sotib yurarlar.
Balki ular yashirin, pinhon
Mozoringga kelib turarlar.
Men ularni taniyman… Garchi
Xoinlarni qilishmas oshkor.
Chunki ular endi bizlarni
Oʻldirmoqqa, sotmoqqa darkor.
Yaqinlashib kelayotir tun,
Yoding kabi iztirobli dam,
Yuragimni eritmoq uchun
Yondiraman qabring uzra sham.
1988
OʻGʻLIM TЕMURGA
Oʻgʻlim, bu yer –
Bizning yerimiz.
Oʻzimizning yerimiz.
Qoʻrqmasdan qadam tashla.
Yer juda qattiq –
Bobolarning qoni qotirgan uni,
Momolarning koʻzyoshi qotirgan.
Oʻgʻlim, bu yer –
Oʻzimizniki,
Hadiksirama, ishongin otangga,
Hadeb qarayverma orqangga.
Yiqilsang, koʻtarar
Seni bu tuproq.
Yiqilsang, turmoqni oʻrganasan,
Turmoqni oʻrgan, oʻgʻlim.
Yiqilsang, emaklama,
Emaklaganim yetar, oʻgʻlim,
Qad tiklashni oʻrgan,
Shuning uchun bizga berilgan
Bu yer – bu Vatan.
1981
UXLANGLAR, UYGʻONING!
“Uxlaganlar, uygʻoning…” –
Shivirlar tun aro sham.
Dast uygʻonib qarasam
Oqib yotibdi qonim…
Uygʻonib qarasang-chi,
Uygʻotib qarasang-chi…
Achchiq koʻzyosh. Qora qon.
Qonga boʻyalgan qamchi?
Beton zindon. Koʻr qoʻrquv.
Oq tuz sepilgan kunda…
Uyqudan uygʻoning, huv,
Qolib ketmangiz tunda…
1989
