Би-би-си Ўзбек хизмати беш йилча аввал  “Тошкентдан мактублар” рукни остида янги лойиҳага қўл урган ва таниқли ёзувчи Мурод Муҳаммад Дўст бу рукннинг муаллифи экани ҳақида хабар берган эди. Саҳифамизда Мурод Муҳаммад Дўстнинг машҳур актёр, Халқ артисти Шукур Бурҳонга бағишланган   биринчи мактуби билан таништирган эдик. Бугунги — иккинчи мактуб машҳур ўзбек адиби Саид Аҳмад ҳақида.

Мурод Муҳаммад Дўст
САИД АҲМАД
«Тошкентдан мактублар» туркумидан иккинчи мактуб

Устознинг тўлиқ оти – Саидаҳмад эди. Отасининг оти – Ҳусанхўжа. Тошкентда туғилган. Чимкентда туғилганида балки Сайдамат бўларди. Бошқа касб тутганида Тошкентнинг ўзида ҳам Сайдаҳмат бўлиб кетиши ҳам тайин эди. Лекин у отини иккига бўлиб, адабий тахаллусга айлантиришга улгурди – Саид Аҳмад.

–Пиримқулга ҳайронман, – деди бир куни жаҳлланиб, – манга нуқул Саид ака деб гапиради.

Раҳматли Пиримқул Қодировнинг не сабабдан Саид Аҳмад исмини қисқартиб олгани бизга қоронғу. Ўзимизча, иккига бўлинган исмнинг ҳар порасини алоҳида ва бурро талаффуз этиб, яна ортига “ака”ни қўшишга эринган, деб тусмол қилардик.

Хуллас, Саид Аҳмадга Пиримқул аканинг қилиғи ёқмади. Шогирдларига икки–уч ой нолиб юрди. Лекин шогирдлар нима ҳам қила оларди. Пиримқул ака инжафеъл одам, айтсанг – дарров кўнгилга олиб, салом–аликни йиғиштириб қўйиши ҳам мумкин.

Пиримқул ака Дўрмон боғини, боғ атрофидаги жойларни кезишга ишқибоз эди. Ёзда ҳам, қишда ҳам шу одатини канда қилмаган. Эрта тонгда – бир, тунда яна бир мартадан узоқ сайр қилади. Чамаси, ёзадиган китобларини мияда пишитади.

“Ҳаво олгани чиқдим”, деяр эди йўлда учраган танишларига. Дўрмонда ҳафталаб ўтириб ижод қилган кезлари шаҳарга тушиб чиққан ҳамкасбларидан охирги янгиликларни ижикилаб суриштирарди. Биладиганини билиб олгач, суҳбатдоши билан хайр–маъзур ҳам қилмасдан, қўлбола ҳассачасини дўқиллатиб бир ўзи четга бурилиб кетарди: ”Мен бир ҳаво олиб келай…”

–“Падишайт ваздухом” деганими бу? – деб ўсмоқчиларди Саид Аҳмад. – Эътибор бергин, болам, Пиримқул ошхонага кирганда нуқул “Яхши иштаҳолар!” деб айтади. Приятний аппитит, деганими бу? Ғирт ўрисча–ку? Иштаҳа эмас, иштаҳо! Шундай дегани билан ўзбекча бўп қоладими? Қизиқ одам экан бу Пиримқул, мени нуқул Саид ака дейди…

Ниҳоят, Саид Аҳмад Пиримқул Қодировга “жазо” ўйлаб топди – ўзи ҳам Пиримқул исмининг “мухтасар” шаклига ўтди.

– Саломалайкум, Саид ака!

– Ваалайкум ассалом, Пир ака!

Давоми – маълум: ҳаво олгани чиқибсиз–да, Пир ака? Иштаҳолар яхшими, Пир ака? Ва ҳоказо ва ҳоказолар ва яккаш – Пир ака.

Янги шакл турланишда давом этиб, “Пир ака” аввал “Пирака”га айланди, сўнг баттар қисқариб анчайин “прака” бўлди ва ниҳоят мутлақо мавҳум “фрака” тусини олдики, бу замонга келиб Пиримқул Қодиров Саид Аҳмад исмини тўлиқ ва бехато айтишни одат қилиб улгурган эди.

* * *

Саид Аҳмаднинг бир ажойиб ҳангомасини кўпчилик эслайди. Воқеа ростдан ҳам бўлганми, ёки уни Саид Аҳмаднинг ўзи тўқиганми – бу сирни устоз дорулбақога олиб кетган.

–Бир куни Шукрулло ёнимга келди, – деб ҳикоя қилар эди раҳматли. – Келиб, ёзган эсдаликларини ўқиб берди. Маълум бўлишича, Шукруллонинг биринчи китоби чиққанида отаси ўқиб кўриб, ўғлини роса мақтабди:”Балли, ўғлим, китобинг манга маъқул, бундан кейин ҳам шундай яхши ёзавер. Кузда, хазонрез фаслида боғ кезганмисан? Оёғинг остида ётган сариқ япроқлар ичидан ёнғоқ топиб қувонганмисан? Ҳа, балли, қувонгансан! Бу ёғига ҳам шундай қилавер! Ҳар бир сўзни хазон остидан топилган ёнғоқдай битта–битта териб, фақат мағзи тўқларини қолдириб, пучларини нарига итқитиб юбор!” Шукрулло ёзганларини завқ билан ўқияпти, мани эса шайтон қитиқлайди. Ахийри чидолмадим. Шукрулло, дедим, биринчи китобинг чиққанингда эмчи отанг дунёдан ўтиб кетган эди–ку? Шукруллонинг отаси эмчилик қилган, икков тенгдошмиз, узоқ қариндошлиги ҳам бор… Бироқ Шукруллога гапим ёқмади. Ҳафсаласи пир бўлди. Лекин ёзганларини кўзи қиймади чоғи, секин маслаҳат сўради: ”Саидаҳмад, бўмасам “Ғафур Ғулом айтувди” десаммикан?”.

Ҳар гал мемуар ўқиганимда шу гап ёдимга тушади.

Бугун, айни эсдаликларга қўл уриб, савқи табиий хуруж этган чоғларда ёзганларимга ўтрук аралашиб кетмасмикан, деган ҳадигим бор.

Куни кеча дўстимиз Хуршид Даврон шоир Рауф Парпи ҳақидаги хотиралар китобининг салкам ярми “соқийнома”га айланиб кетибди, дея койинди, шоир ҳақида, шеърият ҳақида бирор тузукроқ гап йўқ. Рости, Рауф акани ўйлаганимда, мен фақирнинг хаёлимга ҳам энг аввало биргаликда бўшатган тотли финжонларимиз келаверади. Акангиз эди, икки–уч саҳифа ёзиб берсангиз, деб сўраган ташкилчи укамизнинг илтимосини бажара олмаганимнинг сабаби ҳам шунда.

Алқисса, Саид Аҳмад билан Шукрулло домла тенгдош, унинг устига яна қариндош бўлгани учун ҳазил–мутойибада бир–бирини аяш йўқ эди. Ул замонда Шукрулло домла Президент Кенгашига аъзо, тагида – рақамидан мелиса чўчийдиган мошина, гапининг оҳанги ҳам нуфузга яраша… баланд ва дадил эди. Саид Аҳмад эса ҳали янги замон улуғлари назарига тушмаган, шу боис, анча маъюс юрар, аниқроғи – Дўрмонда хонанишин бўлиб ўтирар эди. Бир кун йўқлаб борсак, тенгдоши ва қариндошидан андак нолиш қилиб қолди. Эмишки, Шукрулло домла: “Саидаҳмад, сан қачон бир тузукроқ нарса ёзасан?”, сўраган эмиш.

–Шукрулло ичишни ташладию бузилди… – деди. – Аввал бунақа эмасди, аввал у билан гаплашса бўларди… Ўзи бир эмчининг боласи бўлса, аввал “Уфқ”нинг битта китобини эплаб ёз, ундан кейин гапир!.. Ёзиш тугул, романнинг номини ҳам тузук–қуруқ айтолмайди. “Уфуқ–муфуқ” дейди–я! Мавзуси майда эмиш, катта мавзулардан чўчиб, нуқул енгил–елпи уруш–пурушни ёзган эмишман…

Устозни қўлдан келганича юпатдик. Лекин у қаттиқ оғринган экан, ҳадеганда ўзига келавермади.

–Ман шиғирни тушунмайман, – деди жиғибийрон бўлиб, – санлар ўқигансанлар, хўш, ўртоқ Юсуповнинг ўзи… бирор тузукроқ нарса ёзганини биласанларми?

Гумраҳлик қурсин, мен унда Оврупою Амриқонинг зарарли таъсирига берилиб, Шукрулло домланинг шеърларини кам ўқиган эдим. Эркин Воҳидовни, Абдулла Ориповни, Рауф Парпи, ўзимга тенгдош шоирларни ўқиганман, ҳаттоки Рамз Бобожон билан Нормурод Нарзуллаевларнинг доҳиёна думбуллиги билан машҳур сатрларини ёдаки биламан, лекин Шукрулло домлани жиддийроқ ўқишга ҳафсала қилмаган эканман. Қаттиқ мулзам бўлдим. Қарасам, шерикларим ҳам, – ё ростдан ўқимаганми, ёинки Саид Аҳмад домланинг кўнгли учунми, – бари баробар ер чизиб ўтирибди.

–Энди, тўм–тўм китоб чиқарган, яхши шеърлари кўп бўлиши керак, – дея тусмол қилди ошналардан бири.

–Санлар маниям ўқимаган чиқарсанлар? – дея ўсмоқчилаб сўради Саид Аҳмад домла.

Табиийки, жўровоз бўлиб эътироз билдирдик. Бу аснода домланинг кайфияти ўнгланди, ичкари хонага кириб мазмуни яримлаб қолган коняк шишасини кўтариб чиқди.

–Ман ичмайман, ўзларинг майдалайсанлар…

–Бутунроғи йўқми, домла, майдалаб ўтирмасдик, – деб кимдир ҳазиллашди.

–Шукруллодай катта шоирни тузукроқ ўқимаган нодонларга бутуни ҳайф! – деди Саид Аҳмад сал очилиб. – Билсанг, Шукрулло бошдан Ғафур Ғуломнинг этагини тутган эди. Энди Ғафур Ғуломнинг ўрнигаям ўзим қолганман, деб ўйлайди. Шукрулло мандан бир ёш кичик, Мирмуҳсин, Рамзиддин билан бир йилда туғилган. Асқад билан йилимиз бир. Ҳамид Ғулом биздан бир ёш катта. Бир–икки ёш нима бўпти, ҳаммамиз тенгқур. Ҳаммамиз яхшию ёмон яшаб юрибмиз. Биргина Асқад эрта ўлиб кетди…

Шу ерга келганда Саид Аҳмад хўрсинди. Биз гап қотмадик. Унинг Асқад Мухторни яхши кўришини ҳаммамиз билардик.

–Ичимизда мулломиз биргина Асқад эди, – деди домла сукутдан сўнг. – Энг тозамиз ҳам Асқаднинг ўзи. Билими, хулқи атвори, ҳаттоки юришигача… ҳавасим келарди. Беайб парвардигор, ҳамма қатори уям хатолар қилган, лекин бундоқ… қутуриб маломат қиладиган даражада эмас. На қиласан энди, Асқаднинг кушандаси ҳам ичимиздан чиқди, татарлигини юзига солди. Шунча йил ўзбекка беминнат хизмат қилиб, охир олган мукофоти шу бўлди…

Биз Асқад Мухторнинг битта айбини билардик. Айбки, Марказқўмнинг амрига бўйсуниб, қайсидир аноним мафкурабознинг саркашроқ ёш ёзувчиларни “уриб” ёзган матнини минбардан ўқиб бергани. Кейинроқ, айбини тамом бўйинга олиб, ошкора тавба қилганини ҳам билардик. Ўзимга келсак, мен ундан фақат яхшилик кўрганман. Учрашганда илиқ сўрашарди. Баъзида ҳазиллашарди: “Яхши юрибсизми, жаноби министр?”. Шу тахлит Афғонистоннинг ўша пайтдаги ташқи ишлар вазири Шоҳ Муҳаммад Дўст билан нисбимиз уйқаш эканига ишора қиларди. Мен жавоб қилардимки, хешлигимиз йўқ, Асқад ака, умуман ўша министрингиз мендан анча кейин майдонга чиққан… Асқад Мухтор кечиримли эди, беозор кулиб қўярди.

Мен бугун унинг назми ва насри ҳақида кўп сўзлашим мумкин, лекин ўзи ҳақида гапиришга журъатим етмайди. Асқад ака шахси ҳақида уни яқиндан билган Эркин Аъзам ёки Хайриддин Султон ёзгани маъқулдай кўринади.

Асқад Мухтор хасталаниб ётиб қолганида Эркин Аъзам билан кўргали бордик. Ул замон домла деярли тилдан қолган эди. Юз–кўзларида ўзининг абгор эканидан чексиз хижолат бор эдики, бу қайғули манзара мени то бугун қадар таъқиб этади.

Асқад Мухтор ҳақида ўйлаганда, Эркин Аъзамнинг бир гапи бот–бот ёдимга тушади. У “Дўстлик” ордени билан устозни табриклагани борганида Асқад ака синиқ жилмайиб айтган эканки, “Дўстлик” бор–у, дўст йўқ…”

Айни сўзларни ёзаётган чоғимда, Асқад Мухторни умри поёнида ким ҳақорат қилгани, қайси пасткаш ирқчи унинг насли татар эканини (аслида у бошқирд аймоғидан эди) юзига солганини билмоқ истаб, кўп одамдан сўраб–суриштирдим. Лекин ҳамма гапни дудмал қилди. Аниқ бир кимсанинг оти аталмади. Энг яқин дўстларга тусмолимни айтганимда, улар ҳам тусмолу гумондан каттароқ гуноҳ йўқ, дея тўғри танбеҳ бердилар.

Асқад ака вафот этган куни салтанат номидан таъзия матнини битиш менинг чекимга тушди. Бугунгидай ёдимдаки, ўша матнда озгина тазарру бўлиб, ”Ўзбек халқининг атоқли фарзанди Асқад Мухтор…” деган сўзлар билан бошланарди.

* * *

Саид Аҳмад истеъдодли одам эканини яхши билар эди. Армон қилардики, агар Асқадчалик саводим ҳам бўлсайди, булар манинг чангимни ҳам кўролмай қоларди. Роману ҳикояларини мошинкада ёзарди. Имлога, тиниш белгиларига тоби йўқ эди. Бари бир маники хато чиқади, дер эди, тўчка–вергулини ўзларинг қўйиб оласанлар.

Назаримда дастурхон манзарасини чизишда Саид Аҳмаддан моҳирроқ ёзувчи бўлмаса керак. Мана бу тасвирга бир эътибор беринг:

“Улар яланғоч беданаларни бир пасда тозалаб, пешноб билан иликдек пўстдумба қиймасига кўк кашнич, ариқ бўйларидан териб келинган ялпиз,зира, зирк, жамбил қўша бошладилар. Улар бу масаллиқларни эрталабоқ уйда тайёрлаб тоғорада олиб келган эдилар. Шуларни беданалар ичига жойлаб, қоринларини ип билан чатиб, доғланган ёғда қизартириб олдилар. Кейин бошқа қозонга босиб, устига кўпгина серсув помидорни катта–катта бўлак қилиб териб чиқдилар. Қизил сабзи, саримсоқ пиёз, қизил лавлаги, жуда ҳам юпқа парракланган анчагина оқ пиёзни чиройли қилиб териб қўйдилар.”

Ёки яна бир иқтибос:

“Янги сўйилган қўй гўшти, жиндаккина туз еган пешноб, пўстдумба солинган, устига майда кертилган кўм–кўк хушбўй кашнич сепилган, ёғи олинмаган икки қошиққина қатиқ солинган, бетида кўк қалампир сузиб юрган бу таом чимхўр, овқатга инжиқ ҳар қандай ланж одамнинг ҳам иштаҳасини очиб юборар эди”.

Матндаги кераксиз туюлган сўзлар ва яна бутун бир жумланинг тагига атай чизиб чиқдим, қайтариқларни ҳам алоҳида белгиладим. Табиийки, бу кўчирмалар таҳрир деган нарса синф сифатида тугатилган даврда чоп этилган китобдан олинди Ишончим комилки, қўлёзма саводлироқ муҳаррир қўлидан ўтганида “курмак”лари олиб ташланган бўларди. Лекин асосий гап таҳрирда эмас, маҳоратда. Очиқ тан олишим керак, мен бундай ёзолмайман, қўлимдан келмайди, қўлимдан келганида ҳам сабрим чидамаган бўларди. Лекин Саид Аҳмад домла бунақа нарсаларни, ўз таъбири билан айтганда, чап оёғи билан ҳам ёзиб ташлайверарди. Маҳоратига ортиқча бино қўйиб, чап оёқни кўпроқ ишлатиб юборган чоғлари ҳам бўлардики, бу аҳволда ёзганларига чучмалроқ тафсилотлар кўпроқ аралашиб кетарди:

“Ҳаво тоза, осмон тиниқ. Денгизни мавжлантириб биз томонга эсаётган ажиб бир намхуш эпкин кўнгилларимизни яйратади. Сомоншувоқ томларда лолақизғалдоқ гулхани лов–лов ёнади. Йигитлар чаккасида чучмўма, қизлар сочида толбаргакдан сочпопук…”

Лолақизғалдоқни, аниқроғи – қизғалдоқни (лола – бутунлай бошқа, пиёздошлар оиласига мансуб ўсимлик, қизғалдоқнинг эса кўкнорга хешлиги бор – М.М.Д.) лойшувоқ том устида гулхан этиб ёқмаган бирор ўзбек ёзувчиси топилармикан? Лекин бу – ҳолва, устозимиз пашша ҳайдашдан безор бўлиб чаккасига бир шода райҳон тақиб олган бирор чапани чойхоначини кўргани ёдига тушиб, райҳонни чучмўмага айлантириб бўз йигитларнинг қулоқлари ортига осиб қўйганига нима дейсиз? Баҳор ҳавосидан маст бўлган қизгина толпопук таққанига чидасак бўлар, лекин чаккасига чучмўма таққан эркакни тасаввур этиш одамга андак малол келади.

Умуман, бу тахлит “чиройли” ёзиш ўзбек адабиётига теккан касалки, синчилар тилида “китобийлик” деган номи ҳам бор. Буям китоб ўқиб китоб ёзишга ўхшаган нарса. Фақат айни ҳолатда “бадиий кашфиётлар” бошқа китобдан эмас, муаллифнинг ўз миясида ғужғон ўйнаган ўта романтик, ўта кўримли, лекин бирдай ёлғон манзаралардан олинади.

Аслида “китобийлик”нинг давоси осон. Ўша эски гап – битта дидли, ақлли муҳаррир бўлиб, муаллифга: “ёлғонингни йиғиштир, ошна”, деб айтса кифоя.

Ёнларида юриб, ёзганларини ўқиб охир англаганим шу бўлдики, Саид Аҳмад домла учун ҳам ва бошқа кўп машҳур устозларимиз учун бадеҳа билан уйдирма–ёлғон ўртасида тузук–қуруқ чегара бўлмаган экан.

Унинг ноёб истеъдоди сўзни, оҳангни юракдан ҳис қилганида эди. Ҳазил–мутойибага суяги йўқ, киноя, истеҳзо, нозигу қўпол қочирма гапларга жуда уста. “Оқсоқол – ўқланган милтиқ”, дея завқланардик. Чиндан ҳам, ҳали бирор ҳазил қилиб улгурмасингдан нордонгина жавобини олиб турардинг. Ғафур Ғуломни ўзига устоз биларди. Ўла–ўлгунча “Ғафур ака, Ғафур ака”, дея иззатлаб ўтди. Ростдан ҳам, шўролар шаънига аталган чилдирмабоп шеърларини буткул четга суриб, мафкурадан холи қиссаю ҳикоятларини жамлаб айтадиган бўлсак, Ғафур Ғулом домла ўзбек жонли адабий тили ривожига Яссавий, Лутфий, Саккокий, Сўфи Оллоёр, Рабғузий, Гулханий, Қодирийлар қатори, Алпомишу Гўрўғли кечмишини ўта содда, лекин бирдай равон сўзлар билан айтиб берган достончи бахшилар қатори катта хизмат кўрсатган инсондир. Тилимизни бетус, бетаъм сўзлари билан ғорат қилган саводсиз ёзармонлардан ҳимоя этган яна бир улуғ зот – Миртемир домла ҳам борки, унинг хизматларини алоҳида таъриф қилиш фурсати келар, деган умидимиз бор.

Ғафур Ғуломдан ҳам, Миртемир домладан ҳам жуда кўп латифа бизга мерос қолган. Уларнинг бир қисмини Саид Аҳмад домла тўплаб эълон қилган эди. Лекин Саид Аҳмаднинг ўзи ҳақидаги латифаларни йиғса ҳам ёстиқдай китоб бўлади.

Устознинг ғаройиб хислатидан бири шу эдики, у баъзи шоиру ёзувчиларга ўхшаб, етган амалидан, орттирган обрў–эътиборидан, шуҳратидан маст бўлиб, бамисоли ғулғултовуқдай (ўрисчаси – индюк) ҳурпайиб юрмасди. Кулги бўлишдан мутлақо чўчимасди, аксинча, мудом ўзини ўзи мазах қиларди.

Хотини Саида Зуннунова вафотидан кейин, қизи, куёви, неварасининг мулкий оромини ўйлади чоғи, сўққабош бўлиб ўтди. Уларнинг тинчини ўйлагани ростки, шаҳар ҳовлисидан Дўрмонга – Абдулла Қаҳҳорнинг беваси Кибриё опа иккига бўлиб сотган ҳовлининг ўзига қарашли қисмига тамом кўчиб чиқди ва шу ерда умрининг охирига қадар ёлғиз яшади. Чойини ўзи қайнатади, овқатини ўзи пиширади, кир ювиш, дазмол қилиш – ҳаммасига ўзи.

Баъзида биз ташвиқот қилардикки, уйланинг, домла. Яъники – Саид Аҳмад, номинг баланд, номингдан ҳам томинг баланд, сиздай машҳур бўйдоққа тегаман деб юрган бевалар тиқилиб ётибди, кўнгил тусаган бирортасига шартта уйланиб олинг, вассалом.

Домламиз жудаям фаришта эди, деб айтолмайман. Бунақа гапларни ёқтирарди, лекин сир бой бермасди:

–Санларга ўзингларни бу эшикдан қувиб соладиган жодугар кампир керакми? – деб кулгига бурарди. – Санлар аввал манинг афтимга бир қараб олларинг, башарамни кўрган товуқ қўрққанидан курк бўлолмай ўтади. Хунуклик бобида мани биргина Шукрулло ортда қолдириши мумкин…

Бугун ўйлаб қарасам, домламиз Саида Зуннунова вафотидан кейин роппа–роса қирқ йил яшаган экан. Саида опа 1977 йилда, 51 ёшида дунёдан ўтди. Ўшанда Саид Аҳмад 57 ёшда эди. Қолгани – хотира. Энг кўп эсланадиган тафсилот – Саид Аҳмад қамалганида Саида Зуннуновага, эринг – халқ душмани, сен ҳақиқий коммунист сифатида ундан ошкора воз кечасан, деб қўйилган талаб ва Саида опа ташлаб чиққан партбилет.

САИД АҲМАД ҲАҚИДА КИЧИК РИВОЯТЛАР

Устозимизнинг об-ҳаво ўнгланадими, далада бошоқ тўқроқ униб, боғдаги дарахт мўлроқ мева берадими, озгина неклик бўлса бас, давр эгаларини бирров дуо қилиб қўядиган одати бор эди. Биз ёшлар саркашроқ эдик, лекин оқсоқолнинг ёшини ўйлаб эътироз қилишга ийманардик. Кейинроқ, анча синашта бўлиб қолгандан сўнг, домламиз салтанат сажжодасини ёзган пайтларда, Калвак Махзумнинг машҳур сўроқларидан бирини иқтибос келтиришни ўргандик: ”Аз тахи дил чўқиндингму, ёки мазмуни замонасозлиғму?”

Ёлғиз неварасининг оти Саидшароф эди. Бу исмда Шароф Рашидов давридан очиқ тама кўринади десак инсофдан бўлмас, лекин бари бир, недир илинж белгиси бордай. Кези келганда айтиш жоизки, Рашидов отда эканида каттароқ амалдор, машҳурроқ олим ёки шоирнинг хотини, қизи ёки келини ўғил туғса бас, бечора гўдак муқаррар тарзда Илҳом деб аталишга маҳкум, сабабки, Шароф аканинг ўғлининг оти шундай эди. Ҳатто қардош Озарбайжон раҳбари Ҳайдар Алиев ҳам ўғлини Илҳом атаган. Фарқ шуки, Ҳайдар Алиевнинг ўғлига айни исмни қўйганида қардошлик лутфи бор, бизники эса – қип–қизил хушомад. Умуман, ўша замонда туғилган илҳомларнинг сони беҳисоб эди. Бугунги озод замонда униб–ўсаётган исломлардан кўп бўлса кўпки, асло кам эмас.

Шароф Рашидов кетиб, унинг ўрнига Иномжон Усмонхўжаев халққа инъом этилганида устозимиз бирдан яқин ўтмиш “зулми”дан нолийдиган бўлиб қолди. Шошилинч тарзда “Жимжитлик” деган роман ёзиб, турғунлик даврини қаттиқ танқид қилди. Раҳбарият назарига тушди – недир катта мажлисда мақталди.

Ул замонларда саркотиб номи улуғ эрса–да, бугунги дабдабалар расм эмасди. Катталар ўтганда йўл четида шамдай тек қотиб турадиган миршаблар ҳам, улус орасидан бадният унсурларни зимдан ахтариб изғийдиган хуфялар ҳам йўқ эди. Усмонхўжаев Дўрмонда, ёзувчилар боғига девор–дармиён ва кейинчалик шифохонага қўшиб берилган сердарахт катта ҳовлида яшар, ёнида – биргина қўриқчи, эрталаб бадастир ишга кетиб, кечқурун ишдан қайтар эди. Айрим ёзувчию шоирларимиз саркотибнинг ишга жўнаш вақтини аниқ билар ва таъзим бажо этиб қолиш илинжида атай қароргоҳ атрофида айланиб юрар эди. Тили заҳарроқ бир адибимиз (кимлиги аниқ ёдимда йўқ, ўзимча Носир Фозилов деб гумон қиламан) айни қўшнилик баҳонасида лутф қилганидай, раҳбарият билан адабиёт аҳли бир-бирига ҳеч қачон Усмонхўжаев давридагидай яқин бўлган эмас, деб айтган эди.

Кимсан саркотиб Усмонхўжаевни ошкора танқид қилган бир шоир борки, шу жойда уни эсламасак гуноҳ бўлиши тайин. Гап Восит Саъдулла деган бугун сал унутилган шоир ҳақида. Восит ака раҳматли ҳар йили Дўрмондаги ёзувчилар боғида тўрт-беш ҳафта яшаб, керакли миқдорда ғазал битиб кетарди. Ўта чимхўр, мева, кўкат, қотган нон ва ёғсиз қатиққа ружу қўйган, феъли торроқ киши эдиким, эрта тонгда нишабдаги Арғин қишлоғига, қатиқфуруш қозоқ таниши хонадонига тушиб-чиқишни канда қилмасди. Ўша куни Усмонхўжаев ишга барвақт отланган эканми, йўлда уч литрлик шиша идишда қатиқ кўтариб келаётган Восит акани кўриб қолибди. Шоирни таниркан, мошинани секинлатиб, ярим очиқ ойнадан бош чиқариб, қуюқ сўрашибди…

Восит ака раҳматлининг ўрнида бошқа шоир бўлса, айни воқеани дунёга достон қилиб юборарди. Восит Саъдулла эса ҳеч кимга гапиргани ҳам йўқ. Саркотиб билан ғазалнависнинг “оламшумул” учрашуви ниҳонлигича қолиб кетиши ҳам мумкин эди, аммо бир куни устозимиз Саид Аҳмаднинг “Иномжон ака”лаб оғзидан бол тома бошлаган чоқда Восит ака бирдан портлаб кетди: “Ўн ёш кичкина одам бирдан “ака” бўп қолдими ҳали? Амали бўлса – ўзига! Қайси куни йўлда кўрдим, дарров таниди, лекин менсимади, мошинасининг ойнасини сал тушириб, тил учида сўрашди. Эшон ўғлига мутлақо тарбия бермаган экан. Таниганинг тузук, тўхтаганинг ҳам тузук, лекин шунга яраша бирров мошинадан тушиб, қўл бериб саломлашсанг ўласанми, номард?!..”

Саид Аҳмад бу қадар осийликни кутмаган экан, бирдан мум тишлаб қолди. Биз, беадаб шогирдлар, овозсиз, лекин силкиниб–силкиниб кула бошладик. Восит ака эса балони ҳам тушунмади, асабий қўл силтаб, нари кетди.

Усмонхўжаев Дўрмондан турмага кўчиб, Рафиқ Нишонов амалга минди. Лекин у мансабида узоқ ўтирмади, Фарғона можароси ва “қулупнай” воқеасидан кейин, Масковга кўтарилиб кетди. Умуман олганда, Рафиқ Нишонов омади чопган одам экан. У кетиб, жилов Ислом Каримов қўлига ўтганида, қалам аҳли собиқ раҳбарни тўйиброқ сўкишга ҳам улгурмай армонда қолдик – Шўролар Иттифоқи қулаб тушди. Лекин қадим анъанага путур етмади: кўнгил косасини лиммо–лим тўлдириб турган салламнолар янги раҳбар пойига сочилди. Янги мафкура оловида тобланиб улгурган ғазаб ва нафратимизга Нишоновдан каттароқ нишон топилдики, манфур шўролар тузумига лаънат ёғдиришдан бу кун қадар тўхтаганимиз йўқ.

Сал муддат ўтиб, Рашидов номи недир шошилинч эҳтиёж сабабли сиёсий савдо муомаласига қайтарилган қисқа муддатда, устозимиз “Жимжитлик” романини замонага мослаб қайта ишлади ва қайта нашр қилди.

Албатта, бу хил эврилишларини домланинг юзига солган пайтларимиз бўлган. Қарангки, у ҳам айбини очиқ тан оларди, сўнг айтардики, санлар кўрмагансанлар, илоё, кўрманглар ҳам, манинг юрагим олиниб қолган, қўрқаман… биргина ман эмас, Миркарим акаям қўрқарди, Миртемир домлаям қўрқарди… ана, Шукруллоям ҳалигача қўрқади…

Шу ҳадик сабабли, Саид Аҳмад домла, худо сийлов этиб берган чўнг истеъдоди кўламини аниқ сезгани ҳолда, сўз ва хаёл жиловини буткул қўйиб юборишга ҳар доим ҳам журъат этолмас эди.

Феъл экан-да, таъқибдан қўрқишини тан олиб ўтирган одам, қамоқда ўтган умрини кулиб ҳикоя қиларди:

–Билсанг, болам, асли ҳунарим – расм чизиш. Турмадаям шу ҳунарим жонимга оро кирган. Қаҳратон совуқда бўёқ солинган кансервний бонкани икки–уч парча кўмир чўғи устига қўйиб, зекларнинг кийимига нўмир ёзардим. Айрим маҳбусларнинг турмада берадиган жулдур робани ҳам роса авайлаб кийгани, баъзида манга бир парча нондан пора бериб, нўмиримни чиройлироқ ёз, деб илтимос қилганлари эсимда қолган. Турмада кўп расм чизганман. Заказ кўп эди-да. Ҳатто началник лагерлар ҳам эски чойшабларга хотини ёки қизининг партретини чизишимни сўрашарди. Мандан нима кетди, чизганларимда аёлларнинг хунуги чиройли, ўзи шундоғам гўзали… нақ ҳурилиқога айланарди-қоларди. Қилтириқ озғин бўлса, сал-пал эт қўшардим, хўппасемиз бўлса, ҳеч тортинмасдан белини бир тутамгина қилиб чизардим. Эркагу аёл, одамзод деганинг бирдай ожиз-да, болам, бирортаси, бу манга ўхшамабди, деб норози бўлмаган. Умуман, турмада маишатим ёмон эмасди. Яна бир эсда қолгани: баракдаги энг оҳорли кўрпа маники эди. Битта зек, ўлсанг ёки озод бўлсанг, кўрпангни манга қолдирасан, деб юрарди. Худога шукр, ўлмадим, бир кун йўқлама пайтида фамиламни айтиб, “…с вещами!” деб қолишди. Қамоқдан қутулганимга ўзимдан кўра ҳалиги зек кўпроқ хурсанд бўлди, десам ишонинглар. Бечора турган жойида ирғишлаб, “кўрпа манга қолди!” деб бақиради…

Истиқлол арафасида қатағон кезлари кўп жабр чеккан Миркарим Осим, Миртемир домла, Мирзакалон Исмоилий, Шуҳрат ва бошқа талай ардоқли инсонлар дунёдан ўтган эди. Янги даврга етганлардан Шукрулло домла биринчи бўлиб тилга кирди. “Кафансиз кўмилганлар” деган китоб ёзиб, 1991 йилда нашр эттирди. Ундан улги олиб, Саид Аҳмад ҳам оғир кечмишларини битишга жазм қилди…

Устозимиз кам ухлаб, кўп ёзар эди. Ёзмаган кезлари ҳам тунни бедор ўтказиб, бекорчиликдан ўзини ёки бирор жиғига теккан ҳамкасбини ажива қилиб латифа тўқирди… Эртаси куни, бизга ўхшаб йўли тушиб қолган бекорчи кимсаларга ҳикоя қилиб берарди.

Унинг ёнига кўп борардик. Ҳафтада бир-икки кўрмасак кўнгил жойига тушмасди. Суҳбатлар – домланинг табиатига мос – енгил ва қувноқ кечарди.

Ўша замонда Саид Аҳмаддан бойроқ ёзувчи топилмасди. Китоблари қайта–қайта чоп этилгани ҳисобидан олган қалам ҳақи бир ҳисса, “Келинлар қўзғолони”дан тушган маблағ ўн ва балки юз ҳисса эди. Ўзбекистоннинг ўзида “Келинлар қўзғолони” қўйилмаган театр қолмаган, у ёғи – Тожикистон, Қирғизистон, Туркманистон, бошқа қатор ўлкаларда ҳам бу асарнинг харидори кўп эди. Лекин, кези келганда айтиш жоизки, ҳеч ким бу асарни режиссёр Баҳодир Йўлдошевдан ўтказиб саҳналаштирган ва актриса Зайнаб Садриевадан ўтказиб ўйнаган эмас.

Асарни элга достон қилган яна бир нарса – Қозоғистондаги томошалардан бирида иккиқат аёл қаттиқроқ кулавериб муҳлатидан олдин туғиб қўйгани ва чақасини Саид Аҳмад оти билан атагани бўлди…

Шундай машҳур, шундай бадавлат ёзувчининг, балки бунга кўп умри зорликда, юпунликда ўтгани сабабдир, яхшигина хасис экани ҳам элга маълум эди. Баъзида: “Шукрулло домла сиздақа зиқна–мумсик эмас, қўли ҳам, кўнгли ҳам очиқ, унга шогирдликка сотилиб кетамиз”, деб қўрқитмоқчи бўлардик. Лекин у –бизга қаттиқ ишонганидан бўлса керак, – гапимизга парво ҳам қилмасди.

Ниҳоят, минг бир ташвиқотдан сўнг ичкари хонадан (тарки одат – амри маҳол) мазмуни яримлаб қолган шиша кўтариб чиқарди:

–Аяброқ қуйсанг, ҳаммангларга етади.

Аччиқ тажриба мулло қилиб қўйган эмасми, қолган шаробнинг ярмидан кўпи устознинг ўзига қуйиб бериларди. Аввалига ичмай таранг қиларди, лекин шарафига айтилмиш мақтовлардан мумдай эриб, қадаҳни қандай бўшатганини ўзи ҳам билмай қоларди. Бир-икки қўл олганидан кейин кўнгли иярди, хотамтойлиги тутиб, яна ичкари хонага равона бўларди. Муҳри бузилмаган арману фаранг конякларидан (катталар нуқул коняк ичади, деган афсонага ишонарди чамаси, устозимиз уйида ичкиликнинг шу хилидан кўпроқ сақларди) кўтариб чиқарди…

Мол аччиғи – жон аччиғи. Эртаси куни соғ каллага чекиладиган афсус–надоматлар таърифига қоғоз чидолмайди. Гўё биз баттол Чингиз лашкари каби Саид Аҳмаднинг ўн саккиз минг олам ганжинаси йиғилган обод шаҳрини тамом ғорат этиб, ўзини дарбоза олдида яланғоч қолдириб кетганмиз. Нолани ҳам ўхшатарди устозимиз. Шундай пайтларда, агар хотин бўп туғилсам, албатта гўянда бўлардим, униям даромади ёмонмас, деган ҳазили эсга тушарди.

Саид Аҳмад билан Носир Фозилов муносабатлари – алоҳида мавзу. Садоқатли шогирди Неъмат Аминов беозор ҳазил қилса бирдан чивинлаб кетадиган одам, Носир аканинг ўта қалтис гапларига ҳам чидарди. Носир Фозиловнинг феъли эса ҳаммага маълум – тўғрисўз, гап келса отасини ҳам аямайди. Рости, кулги-мутойиба бобида Саид Аҳмад домланинг ягона кушандаси ҳам Носир ака эди. Шу боис, Носир Фозилов ака суҳбатга аралашса, Саид Аҳмад домла бирдан ҳушёр тортар, Чимкент, Туркистон тарафларни, хусусан, Қорачиқни (Носир ака туғилган ва сал бебошвоқ бўлиб ўсган масканнинг номи шундай эди) бирров суриштириб, Яссавий авлодлари, хусусан, Носир Фозиловга ҳам муҳаббати баланд эканини йўл–йўлакай қистириб ўтарди.

Тан олишим керак, мен жойда мемуар жанри қонун-қоидаларига қўпол бузиб, суҳбат бежоғига андак ўзимдан ҳам қўшиб-чатдим, лекин сўз оҳанги билан мазмуни айни шундай кечгани аниқ.

Носир акани мақтаганида муқаррар тарзда “залатой” сўзини қўлларди. Бугун қадар эсласам маза қиламан: ичида Носир аканинг заҳарли тилидан чўчиб турарди-ю, лекин суҳбатдошининг “золотой” (тилло) одамлигини эслатиш баробарида соч ранги баҳонасида чандиб қолишдан ўзини тиёлмасди.

Носир аканинг оқ-қизил юзи ва унниққан мис тусидаги сочи ҳақида тўқилган яна бир маҳобат шуки, гўё Саид Аҳмад домла йўлда кетаётиб мошина тезлигини меъёрдан оширган чоғида мелиса ҳуштак чалиб тўхтатибди. Шошяпмиз, дебди Саид Аҳмад, қара, укамиз сариққа чалиниб қопти… Мелиса мошина ичига тикилиброқ қараса, орқа ўриндиқда Носир Фозилов ўтирганмиш. Э, тезроқ ҳайданг, ока, дебди у қўлини шапкасининг кезагига қўйиб, касални сал ўтказиб юборган экансизлар…

Бу – эски, энг кўп ёзилган латифа. Менга ёқадиган бошқа бир латифа бор. Аслида латифа ҳам эмас, бўлиб ўтган воқеа.

Айни пахта мавсуми. Боз устига, ёзувчиларнинг эски ва ёмон раиси кетиб, ўрнига янги ва яхши раис келган қизғин пайтлар.

Ёдингизда бўлса, ўша замон газетларида деярли ҳар куни “Ёзувчилар пахта далаларида”, “Рассомлар пахтакорлар ҳузурида” деган қулоч-қулоч мақолалар чиқарди. Пахта даласига қатнашда Назир Сафаров, Йўлдош Шамшаров, Иброҳим Раҳимнинг олдига тушадигани йўқ эди. Янги раис уларни батамом мот қилмоқчи бўлдими, ишқилиб, ёзувчиларни ёппасига пахта даласига олиб чиқадиган бўлди. Ичига ёзувчию шоир солинган икки баҳайбат автобус, иккита – тепасига чироқ ва радиокарнай таққан – гаичиларнинг мошинаси, бири – олдинда, униси – ортда, асосий тўп изидан тушган турли газетчилар, киночилар, радио ва телевизион мухбирлари минган яна бир карвон…

Хуллас, мезбонлардан бошқа ҳаммага байрам. Лекин мезбон дегани ҳам унчалик сир бой бермайди. Райком ҳам, райисполком ҳам шу ерда – доно сиёсат ва тўкин турмушга баралла ҳамд айтиб туришибди. Фақат хўжалик раиси ташвишли кўринади. Лекин уни ҳам тушуниш мумкин, далада айни иш қизиган пайтда икки–уч сўқим сўйиб, катта дастурхон тузаш, тергани ярим арава пахта-ю, нақ бир маҳалла бўлиб келган бекорчиларга росмана тўй қилиб бериш осонмас…

Манзаранинг давоми шуки, ёзувчию шоирлар этак тутиб, номига бўлса ҳам пахтазор оралади. Озгина пахта терилгач, ҳамма қад ростлади. Сал олдинроқда пахта тераётган раисга қаради. Етар, қўшга қайтайлик, деган ишораи имдод кутди. Лекин раиснинг ғирромга тоби йўқ, эгатдан бош кўтармай, пахтасини тераверди… Қолаверса, бош теримчининг ёнида – кимсан Саид Аҳмад. У ҳам этак тутган. Гоҳ раиснинг сўлидаги эгатда, гоҳ ростидаги эгатда… қизиқ–қизиқ ҳангомалар аралаш, унга ошкора хушомад қилиб кетяпти. Раисга ҳам ёқади шекилли, аҳён–аҳёнда завқ билан “…э, аннасини!..” дея хитоб қилиб қўяди…

Тушлик олдидан ҳамма даладан чиқиб, тарози бошига келди. Кимдир уч, кимдир беш, яна биров ўн кило пахта топширди. Раиснинг этагидан тўкилган пахта вазни ҳаммага ўрнак бўладиган – ўн килодан ошиқ. Биргина ардоқли ёзувчимиз Саид Аҳмад, ёнида – пучак этак, четроқда одоб сақлаб ўтирди. Тарозибон ёнида турган Носир Фозилов бутун жамоага эшиттириб, Саид Аҳмадга дашном берди:

–Уят эмасми, оқсоқол!? Терган пахтангиз раиснинг кетига қўйишга ҳам етмайди–ку?!

Саид Аҳмад бундай беадабликни кутмаган экан, ночор аҳволда қолди. Индамай қўя қолса, улус орасида Носир Фозилов Саид Аҳмадни мот қилибди, деган мутлақо кераксиз гаплар урчиб кетади. Жавоб қилай деса, неча соатдирки янги раисга ёқиш учун ўлиб-тирилди, энди орани қалин қилиб олганида… Йўқ, бари бир, Саид Аҳмад чидолмади. Енгилибди, деган иснодга қолишни истамади. Бир марта гапдан қолса хонумони куядигандай, гўё шай турган милтиқни олдию нобакор Носир Фозиловни, унга қўшиб янги раисни, аниқроғи – ўзининг жамики тамаю илинжларини ҳам шартта отиб ташлади:

–Бекорларингни айтибсан, Носир, биззи раисимиз… мутлақо артмайдилар!..

Саид Аҳмад билан суҳбати соз тушган бошқа ёзувчилар ҳам кўп эди. Адҳам Ҳамдам, Худойберди Тўхтабоев, Эркин Воҳидов, Ўлмас Умарбеков, Фарҳод Мусажонов, Ўткир Ҳошимов, Учқун Назаров, Йўлдош Сулаймон… Кўпроқ шулар билан сайру саёҳат қиларди.

Юртнинг Саид Аҳмад бормаган бурчаги қолмаган ҳисоб. У айниқса Фарғона водийсини кўп кезган. Бу тарафи Қайроққум соҳилларию Конибодом музофотидан бошлаб, у ёғи – Ўш вилояти қадар… ўнлаб шаҳару шаҳарчалар, юзлаб қишлоқларни ном–баном санаб бериши мумкин эди. Атай ўрганмагани тайин, лекин водийдаги барча шева ва лаҳжалардан яхши хабардор эди, қайда не урфу одат бор, қайда не анъана бор – ҳамма-ҳаммасини биларди.

Ўта кузатувчан эди, кўрган ёки эшитган тафсилотини ёдда қаттиқ тутар ва кейин ўз жойида, ўз вақтида ёзганларига сингдириб юборар эди. Саид Аҳмад билган, сўзда ёки ёзувда ишлатган мақоллар, иборалар, турли киноя, истеҳзо, кесатиқларнинг ўзи бир дунё.

Энг муҳими – ёзувчи Саид Аҳмаднинг ўзи ҳам, қаҳрамонлари ҳам – жонли халқ тилида гапиради. Тасвиру тавсиф асносида ҳар бир қаҳрамонига унинг ва фақат унинг ўзига мос сўз ва оҳангларни улашиб боради, натижа ўлароқ – бири иккинчисига ўхшамайдиган характерлар юзага келади ва улар айни ўхшамаслиги билан китобхон кўнглида муқим яшаб қолади.

Саид Аҳмаднинг саёҳат чоғидаги бедорликлари ҳам чўпчакка айланиб кетган. Бир ўзи киприк қоқмай ўтиришдан зериккан пайтида ширин туш кўраётган шерикларидан бирини секин туртиб сўраркан: “Яхши ухлаяпсанми, болам?”

Оқсоқолнинг энг машҳур саволи Олтариққами, Яйпангами, ишқилиб, водийнинг гўзал гўшаларидан бирига меҳмон тушган чоғларида, узоқ суҳбатлардан ҳориб уйқуга кетган Эркин Воҳидовни туртиб сўрагани: “Анув…Клара Цеткин дегани… нечанчи йилда туғилган эди, Эркин?..”

Табиийки, ақли соғ одамнинг бирортаси ҳам Клара Цеткин (нем. Clara Zetkin) туғилган йилни билмайди. Лекин унинг ёнида яна бир Роза Люксембург деган дугонаси бўлганини эслашинг тайин. Кейин хаёл жинслар тенглиги, хотин–қиз озодлиги масаласига қараб оғади… ундан кейин лоп этиб 8 март мавзуси ўртага тушади… Хуллас, уйқу ҳаром бўлиб, Цеткин билан Люксембургнинг, уларга қўшиб Инесса Арманднинг ҳам гўрига ғишт қалаб, хона четида “беозор” илжайиб ўтирган Саид Аҳмад домланинг ёнига бориб, бирга бедорлик қилишга мажбурсан…

Биз Саид Аҳмадни яхши кўрардик. Сал кўрмасак соғиниб қолардик. Айни чоқда, биз унинг ўта ихлосманд шогирдлари эдик, деб айтсам ёлғон бўлади. Домла ҳам бизнинг том маънода эргашувчи эмаслигимизни яхши биларди, лекин бирор замонда, кўрган мактабларинг бошқа, деб кўксимиздан итарган эмас, аксинча – мудом ўзига яқин олиб гаплашарди, жўяли маслаҳат ва ёрдамини аямасди.

Тенгқурларимиздан Тоғай Муродни кўпроқ ёқтирарди, итфеъл бўлсаям шу бола ҳаммангдан яхши ёзади, деб мақтаб юрарди. Назаримда, у сўз ва оҳангдаги ўзи орзу қилган ва балки етолмаган недир сарбаст ва баланд пардаларни Тоғай Мурод асарларидан топгандай эди. Дарҳақиқат, Тоғай Мурод дўстимиз шамолдай эркин эди – кўнглида борини ёзарди, ёзганда ҳам яйраб ёзарди.

Биз Тоғай Мурод яхши ёзишини тан олардик. Ҳаммамиздан яхши ёзиши масаласига келсак, ошнамиз қўллаган услублар бизга ёт бўлиб, унинг “адабий мактаби” доирасида бошқалардан илғор эканига мутлақо эътирозимиз йўқ эди…

Домланинг ҳақиқий шогирдлари деб Анвар Муқимов билан Неъмат Аминовни билиш керак. Ҳар ҳолда шу икковига алоҳида меҳр қўйиб, қаттиқ ишониб, бирини Фарғонадан, иккинчисини Бухородан Тошкентга кўчиб келишга ташвиқот қилгани рост. Афсуски, Анвар ака пойтахт ҳавосига чидолмади – яна қишлоғига қайтиб кетди, ўқитувчилар газетига мухбир тушди ва қолган умри шу кераксиз ишга исроф бўлди. Неъмат ака эса Тошкентда муқим бўлиб қолди.

Саид Аҳмад синчи эди. Атрофида юрган ёзувчиларнинг имкон даражасини, ўз тили билан айтганда, кимнинг неча пуллик тош эканини, яхши биларди. Завқсиз қора меҳнат қилиб, тинимсиз сўз тизишу жумла тузиш эвазига ёзувчи номини орттирган одамларни менсимасди.

Сўзга меҳр қўйиб, адабиёт остонасида тентираб юрганимизда бошимизни силаб, йўл кўрсатган, озу кўп далда берган инсонлардан бири Саид Аҳмад домла эди.

Қўлимиздан бирор иш келдими-келмадими – буниси ёлғиз худога аён. Лекин ҳаракат қилганимиз, недир янги оҳанглар, янгироқ йўллар ахтарганимиз рост.

Олти йилдирки, Саид Аҳмад орамизда йўқ. Айниқса қизғин адабий давраларда домламизнинг ўрни жуда-жуда билинади. Кўнгилнинг, наинки кўнгил, шаҳарнинг, юртнинг ҳам бир буржи бўшаб қолгандай…

Манба: Би-би-си Ўзбек хизмати

Bi-bi-si O‘zbek xizmati besh yilcha avval “Toshkentdan maktublar” rukni ostida yangi loyihaga qo‘l urgan va taniqli yozuvchi Murod Muhammad Do‘st bu ruknning muallifi ekani haqida xabar bergan edi. Sahifamizda Murod Muhammad Do‘stning mashhur aktyor, Xalq artisti Shukur Burhonga bag‘ishlangan birinchi maktubi bilan tanishtirgan edik. Bugungi — ikkinchi maktub mashhur o‘zbek adibi Said Ahmad haqida.

Murod Muhammad Do‘st
SAID AHMAD
“Toshkentdan maktublar” turkumidan ikkinchi maktub

Ustozning to‘liq oti – Saidahmad edi. Otasining oti – Husanxo‘ja. Toshkentda tug‘ilgan. Chimkentda tug‘ilganida balki Saydamat bo‘lardi. Boshqa kasb tutganida Toshkentning o‘zida ham Saydahmat bo‘lib ketishi ham tayin edi. Lekin u otini ikkiga bo‘lib, adabiy taxallusga aylantirishga ulgurdi – Said Ahmad.

–Pirimqulga hayronman, – dedi bir kuni jahllanib, – manga nuqul Said aka deb gapiradi.

Rahmatli Pirimqul Qodirovning ne sababdan Said Ahmad ismini qisqartib olgani bizga qorong‘u. O‘zimizcha, ikkiga bo‘lingan ismning har porasini alohida va burro talaffuz etib, yana ortiga “aka”ni qo‘shishga eringan, deb tusmol qilardik.

Xullas, Said Ahmadga Pirimqul akaning qilig‘i yoqmadi. Shogirdlariga ikki–uch oy nolib yurdi. Lekin shogirdlar nima ham qila olardi. Pirimqul aka injafe’l odam, aytsang – darrov ko‘ngilga olib, salom–alikni yig‘ishtirib qo‘yishi ham mumkin.

Pirimqul aka Do‘rmon bog‘ini, bog‘ atrofidagi joylarni kezishga ishqiboz edi. Yozda ham, qishda ham shu odatini kanda qilmagan. Erta tongda – bir, tunda yana bir martadan uzoq sayr qiladi. Chamasi, yozadigan kitoblarini miyada pishitadi.

“Havo olgani chiqdim”, deyar edi yo‘lda uchragan tanishlariga. Do‘rmonda haftalab o‘tirib ijod qilgan kezlari shaharga tushib chiqqan hamkasblaridan oxirgi yangiliklarni ijikilab surishtirardi. Biladiganini bilib olgach, suhbatdoshi bilan xayr–ma’zur ham qilmasdan, qo‘lbola hassachasini do‘qillatib bir o‘zi chetga burilib ketardi: ”Men bir havo olib kelay…”

–“Padishayt vazduxom” deganimi bu? – deb o‘smoqchilardi Said Ahmad. – E’tibor bergin, bolam, Pirimqul oshxonaga kirganda nuqul “Yaxshi ishtaholar!” deb aytadi. Priyatniy appitit, deganimi bu? G‘irt o‘rischa–ku? Ishtaha emas, ishtaho! Shunday degani bilan o‘zbekcha bo‘p qoladimi? Qiziq odam ekan bu Pirimqul, meni nuqul Said aka deydi…

Nihoyat, Said Ahmad Pirimqul Qodirovga “jazo” o‘ylab topdi – o‘zi ham Pirimqul ismining “muxtasar” shakliga o‘tdi.

– Salomalaykum, Said aka!

– Vaalaykum assalom, Pir aka!

Davomi – ma’lum: havo olgani chiqibsiz–da, Pir aka? Ishtaholar yaxshimi, Pir aka? Va hokazo va hokazolar va yakkash – Pir aka.

Yangi shakl turlanishda davom etib, “Pir aka” avval “Piraka”ga aylandi, so‘ng battar qisqarib anchayin “praka” bo‘ldi va nihoyat mutlaqo mavhum “fraka” tusini oldiki, bu zamonga kelib Pirimqul Qodirov Said Ahmad ismini to‘liq va bexato aytishni odat qilib ulgurgan edi.

* * *

Said Ahmadning bir ajoyib hangomasini ko‘pchilik eslaydi. Voqea rostdan ham bo‘lganmi, yoki uni Said Ahmadning o‘zi to‘qiganmi – bu sirni ustoz dorulbaqoga olib ketgan.

–Bir kuni Shukrullo yonimga keldi, – deb hikoya qilar edi rahmatli. – Kelib, yozgan esdaliklarini o‘qib berdi. Ma’lum bo‘lishicha, Shukrulloning birinchi kitobi chiqqanida otasi o‘qib ko‘rib, o‘g‘lini rosa maqtabdi:”Balli, o‘g‘lim, kitobing manga ma’qul, bundan keyin ham shunday yaxshi yozaver. Kuzda, xazonrez faslida bog‘ kezganmisan? Oyog‘ing ostida yotgan sariq yaproqlar ichidan yong‘oq topib quvonganmisan? Ha, balli, quvongansan! Bu yog‘iga ham shunday qilaver! Har bir so‘zni xazon ostidan topilgan yong‘oqday bitta–bitta terib, faqat mag‘zi to‘qlarini qoldirib, puchlarini nariga itqitib yubor!” Shukrullo yozganlarini zavq bilan o‘qiyapti, mani esa shayton qitiqlaydi. Axiyri chidolmadim. Shukrullo, dedim, birinchi kitobing chiqqaningda emchi otang dunyodan o‘tib ketgan edi–ku? Shukrulloning otasi emchilik qilgan, ikkov tengdoshmiz, uzoq qarindoshligi ham bor… Biroq Shukrulloga gapim yoqmadi. Hafsalasi pir bo‘ldi. Lekin yozganlarini ko‘zi qiymadi chog‘i, sekin maslahat so‘radi: ”Saidahmad, bo‘masam “G‘afur G‘ulom aytuvdi” desammikan?”.

Har gal memuar o‘qiganimda shu gap yodimga tushadi.

Bugun, ayni esdaliklarga qo‘l urib, savqi tabiiy xuruj etgan chog‘larda yozganlarimga o‘truk aralashib ketmasmikan, degan hadigim bor.

Kuni kecha do‘stimiz Xurshid Davron shoir Rauf Parpi haqidagi xotiralar kitobining salkam yarmi “soqiynoma”ga aylanib ketibdi, deya koyindi, shoir haqida, she’riyat haqida biror tuzukroq gap yo‘q. Rosti, Rauf akani o‘ylaganimda, men faqirning xayolimga ham eng avvalo birgalikda bo‘shatgan totli finjonlarimiz kelaveradi. Akangiz edi, ikki–uch sahifa yozib bersangiz, deb so‘ragan tashkilchi ukamizning iltimosini bajara olmaganimning sababi ham shunda.

Alqissa, Said Ahmad bilan Shukrullo domla tengdosh, uning ustiga yana qarindosh bo‘lgani uchun hazil–mutoyibada bir–birini ayash yo‘q edi. Ul zamonda Shukrullo domla Prezident Kengashiga a’zo, tagida – raqamidan melisa cho‘chiydigan moshina, gapining ohangi ham nufuzga yarasha… baland va dadil edi. Said Ahmad esa hali yangi zamon ulug‘lari nazariga tushmagan, shu bois, ancha ma’yus yurar, aniqrog‘i – Do‘rmonda xonanishin bo‘lib o‘tirar edi. Bir kun yo‘qlab borsak, tengdoshi va qarindoshidan andak nolish qilib qoldi. Emishki, Shukrullo domla: “Saidahmad, san qachon bir tuzukroq narsa yozasan?”, so‘ragan emish.

–Shukrullo ichishni tashladiyu buzildi… – dedi. – Avval bunaqa emasdi, avval u bilan gaplashsa bo‘lardi… O‘zi bir emchining bolasi bo‘lsa, avval “Ufq”ning bitta kitobini eplab yoz, undan keyin gapir!.. Yozish tugul, romanning nomini ham tuzuk–quruq aytolmaydi. “Ufuq–mufuq” deydi–ya! Mavzusi mayda emish, katta mavzulardan cho‘chib, nuqul yengil–yelpi urush–purushni yozgan emishman…

Ustozni qo‘ldan kelganicha yupatdik. Lekin u qattiq og‘ringan ekan, hadeganda o‘ziga kelavermadi.

–Man shig‘irni tushunmayman, – dedi jig‘ibiyron bo‘lib, – sanlar o‘qigansanlar, xo‘sh, o‘rtoq Yusupovning o‘zi… biror tuzukroq narsa yozganini bilasanlarmi?

Gumrahlik qursin, men unda Ovrupoyu Amriqoning zararli ta’siriga berilib, Shukrullo domlaning she’rlarini kam o‘qigan edim. Erkin Vohidovni, Abdulla Oripovni, Rauf Parpi, o‘zimga tengdosh shoirlarni o‘qiganman, hattoki Ramz Bobojon bilan Normurod Narzullayevlarning dohiyona dumbulligi bilan mashhur satrlarini yodaki bilaman, lekin Shukrullo domlani jiddiyroq o‘qishga hafsala qilmagan ekanman. Qattiq mulzam bo‘ldim. Qarasam, sheriklarim ham, – yo rostdan o‘qimaganmi, yoinki Said Ahmad domlaning ko‘ngli uchunmi, – bari barobar yer chizib o‘tiribdi.

–Endi, to‘m–to‘m kitob chiqargan, yaxshi she’rlari ko‘p bo‘lishi kerak, – deya tusmol qildi oshnalardan biri.

–Sanlar maniyam o‘qimagan chiqarsanlar? – deya o‘smoqchilab so‘radi Said Ahmad domla.

Tabiiyki, jo‘rovoz bo‘lib e’tiroz bildirdik. Bu asnoda domlaning kayfiyati o‘nglandi, ichkari xonaga kirib mazmuni yarimlab qolgan konyak shishasini ko‘tarib chiqdi.

–Man ichmayman, o‘zlaring maydalaysanlar…

–Butunrog‘i yo‘qmi, domla, maydalab o‘tirmasdik, – deb kimdir hazillashdi.

–Shukrulloday katta shoirni tuzukroq o‘qimagan nodonlarga butuni hayf! – dedi Said Ahmad sal ochilib. – Bilsang, Shukrullo boshdan G‘afur G‘ulomning etagini tutgan edi. Endi G‘afur G‘ulomning o‘rnigayam o‘zim qolganman, deb o‘ylaydi. Shukrullo mandan bir yosh kichik, Mirmuhsin, Ramziddin bilan bir yilda tug‘ilgan. Asqad bilan yilimiz bir. Hamid G‘ulom bizdan bir yosh katta. Bir–ikki yosh nima bo‘pti, hammamiz tengqur. Hammamiz yaxshiyu yomon yashab yuribmiz. Birgina Asqad erta o‘lib ketdi…

Shu yerga kelganda Said Ahmad xo‘rsindi. Biz gap qotmadik. Uning Asqad Muxtorni yaxshi ko‘rishini hammamiz bilardik.

–Ichimizda mullomiz birgina Asqad edi, – dedi domla sukutdan so‘ng. – Eng tozamiz ham Asqadning o‘zi. Bilimi, xulqi atvori, hattoki yurishigacha… havasim kelardi. Beayb parvardigor, hamma qatori uyam xatolar qilgan, lekin bundoq… quturib malomat qiladigan darajada emas. Na qilasan endi, Asqadning kushandasi ham ichimizdan chiqdi, tatarligini yuziga soldi. Shuncha yil o‘zbekka beminnat xizmat qilib, oxir olgan mukofoti shu bo‘ldi…

Biz Asqad Muxtorning bitta aybini bilardik. Aybki, Markazqo‘mning amriga bo‘ysunib, qaysidir anonim mafkurabozning sarkashroq yosh yozuvchilarni “urib” yozgan matnini minbardan o‘qib bergani. Keyinroq, aybini tamom bo‘yinga olib, oshkora tavba qilganini ham bilardik. O‘zimga kelsak, men undan faqat yaxshilik ko‘rganman. Uchrashganda iliq so‘rashardi. Ba’zida hazillashardi: “Yaxshi yuribsizmi, janobi ministr?”. Shu taxlit Afg‘onistonning o‘sha paytdagi tashqi ishlar vaziri Shoh Muhammad Do‘st bilan nisbimiz uyqash ekaniga ishora qilardi. Men javob qilardimki, xeshligimiz yo‘q, Asqad aka, umuman o‘sha ministringiz mendan ancha keyin maydonga chiqqan… Asqad Muxtor kechirimli edi, beozor kulib qo‘yardi.

Men bugun uning nazmi va nasri haqida ko‘p so‘zlashim mumkin, lekin o‘zi haqida gapirishga jur’atim yetmaydi. Asqad aka shaxsi haqida uni yaqindan bilgan Erkin A’zam yoki Xayriddin Sulton yozgani ma’qulday ko‘rinadi.

Asqad Muxtor xastalanib yotib qolganida Erkin A’zam bilan ko‘rgali bordik. Ul zamon domla deyarli tildan qolgan edi. Yuz–ko‘zlarida o‘zining abgor ekanidan cheksiz xijolat bor ediki, bu qayg‘uli manzara meni to bugun qadar ta’qib etadi.

Asqad Muxtor haqida o‘ylaganda, Erkin A’zamning bir gapi bot–bot yodimga tushadi. U “Do‘stlik” ordeni bilan ustozni tabriklagani borganida Asqad aka siniq jilmayib aytgan ekanki, “Do‘stlik” bor–u, do‘st yo‘q…”

Ayni so‘zlarni yozayotgan chog‘imda, Asqad Muxtorni umri poyonida kim haqorat qilgani, qaysi pastkash irqchi uning nasli tatar ekanini (aslida u boshqird aymog‘idan edi) yuziga solganini bilmoq istab, ko‘p odamdan so‘rab–surishtirdim. Lekin hamma gapni dudmal qildi. Aniq bir kimsaning oti atalmadi. Eng yaqin do‘stlarga tusmolimni aytganimda, ular ham tusmolu gumondan kattaroq gunoh yo‘q, deya to‘g‘ri tanbeh berdilar.

Asqad aka vafot etgan kuni saltanat nomidan ta’ziya matnini bitish mening chekimga tushdi. Bugungiday yodimdaki, o‘sha matnda ozgina tazarru bo‘lib, ”O‘zbek xalqining atoqli farzandi Asqad Muxtor…” degan so‘zlar bilan boshlanardi.

* * *

Said Ahmad iste’dodli odam ekanini yaxshi bilar edi. Armon qilardiki, agar Asqadchalik savodim ham bo‘lsaydi, bular maning changimni ham ko‘rolmay qolardi. Romanu hikoyalarini moshinkada yozardi. Imloga, tinish belgilariga tobi yo‘q edi. Bari bir maniki xato chiqadi, der edi, to‘chka–vergulini o‘zlaring qo‘yib olasanlar.

Nazarimda dasturxon manzarasini chizishda Said Ahmaddan mohirroq yozuvchi bo‘lmasa kerak. Mana bu tasvirga bir e’tibor bering:

“Ular yalang‘och bedanalarni bir pasda tozalab, peshnob bilan ilikdek po‘stdumba qiymasiga ko‘k kashnich, ariq bo‘ylaridan terib kelingan yalpiz,zira, zirk, jambil qo‘sha boshladilar. Ular bu masalliqlarni ertalaboq uyda tayyorlab tog‘orada olib kelgan edilar. Shularni bedanalar ichiga joylab, qorinlarini ip bilan chatib, dog‘langan yog‘da qizartirib oldilar. Keyin boshqa qozonga bosib, ustiga ko‘pgina sersuv pomidorni katta–katta bo‘lak qilib terib chiqdilar. Qizil sabzi, sarimsoq piyoz, qizil lavlagi, juda ham yupqa parraklangan anchagina oq piyozni chiroyli qilib terib qo‘ydilar.”

Yoki yana bir iqtibos:

“Yangi so‘yilgan qo‘y go‘shti, jindakkina tuz yegan peshnob, po‘stdumba solingan, ustiga mayda kertilgan ko‘m–ko‘k xushbo‘y kashnich sepilgan, yog‘i olinmagan ikki qoshiqqina qatiq solingan, betida ko‘k qalampir suzib yurgan bu taom chimxo‘r, ovqatga injiq har qanday lanj odamning ham ishtahasini ochib yuborar edi”.

Matndagi keraksiz tuyulgan so‘zlar va yana butun bir jumlaning tagiga atay chizib chiqdim, qaytariqlarni ham alohida belgiladim. Tabiiyki, bu ko‘chirmalar tahrir degan narsa sinf sifatida tugatilgan davrda chop etilgan kitobdan olindi Ishonchim komilki, qo‘lyozma savodliroq muharrir qo‘lidan o‘tganida “kurmak”lari olib tashlangan bo‘lardi. Lekin asosiy gap tahrirda emas, mahoratda. Ochiq tan olishim kerak, men bunday yozolmayman, qo‘limdan kelmaydi, qo‘limdan kelganida ham sabrim chidamagan bo‘lardi. Lekin Said Ahmad domla bunaqa narsalarni, o‘z ta’biri bilan aytganda, chap oyog‘i bilan ham yozib tashlayverardi. Mahoratiga ortiqcha bino qo‘yib, chap oyoqni ko‘proq ishlatib yuborgan chog‘lari ham bo‘lardiki, bu ahvolda yozganlariga chuchmalroq tafsilotlar ko‘proq aralashib ketardi:

“Havo toza, osmon tiniq. Dengizni mavjlantirib biz tomonga esayotgan ajib bir namxush epkin ko‘ngillarimizni yayratadi. Somonshuvoq tomlarda lolaqizg‘aldoq gulxani lov–lov yonadi. Yigitlar chakkasida chuchmo‘ma, qizlar sochida tolbargakdan sochpopuk…”

Lolaqizg‘aldoqni, aniqrog‘i – qizg‘aldoqni (lola – butunlay boshqa, piyozdoshlar oilasiga mansub o‘simlik, qizg‘aldoqning esa ko‘knorga xeshligi bor – M.M.D.) loyshuvoq tom ustida gulxan etib yoqmagan biror o‘zbek yozuvchisi topilarmikan? Lekin bu – holva, ustozimiz pashsha haydashdan bezor bo‘lib chakkasiga bir shoda rayhon taqib olgan biror chapani choyxonachini ko‘rgani yodiga tushib, rayhonni chuchmo‘maga aylantirib bo‘z yigitlarning quloqlari ortiga osib qo‘yganiga nima deysiz? Bahor havosidan mast bo‘lgan qizgina tolpopuk taqqaniga chidasak bo‘lar, lekin chakkasiga chuchmo‘ma taqqan erkakni tasavvur etish odamga andak malol keladi.

Umuman, bu taxlit “chiroyli” yozish o‘zbek adabiyotiga tekkan kasalki, sinchilar tilida “kitobiylik” degan nomi ham bor. Buyam kitob o‘qib kitob yozishga o‘xshagan narsa. Faqat ayni holatda “badiiy kashfiyotlar” boshqa kitobdan emas, muallifning o‘z miyasida g‘ujg‘on o‘ynagan o‘ta romantik, o‘ta ko‘rimli, lekin birday yolg‘on manzaralardan olinadi.

Aslida “kitobiylik”ning davosi oson. O‘sha eski gap – bitta didli, aqlli muharrir bo‘lib, muallifga: “yolg‘oningni yig‘ishtir, oshna”, deb aytsa kifoya.

Yonlarida yurib, yozganlarini o‘qib oxir anglaganim shu bo‘ldiki, Said Ahmad domla uchun ham va boshqa ko‘p mashhur ustozlarimiz uchun badeha bilan uydirma–yolg‘on o‘rtasida tuzuk–quruq chegara bo‘lmagan ekan.

Uning noyob iste’dodi so‘zni, ohangni yurakdan his qilganida edi. Hazil–mutoyibaga suyagi yo‘q, kinoya, istehzo, nozigu qo‘pol qochirma gaplarga juda usta. “Oqsoqol – o‘qlangan miltiq”, deya zavqlanardik. Chindan ham, hali biror hazil qilib ulgurmasingdan nordongina javobini olib turarding. G‘afur G‘ulomni o‘ziga ustoz bilardi. O‘la–o‘lguncha “G‘afur aka, G‘afur aka”, deya izzatlab o‘tdi. Rostdan ham, sho‘rolar sha’niga atalgan childirmabop she’rlarini butkul chetga surib, mafkuradan xoli qissayu hikoyatlarini jamlab aytadigan bo‘lsak, G‘afur G‘ulom domla o‘zbek jonli adabiy tili rivojiga Yassaviy, Lutfiy, Sakkokiy, So‘fi Olloyor, Rabg‘uziy, Gulxaniy, Qodiriylar qatori, Alpomishu Go‘ro‘g‘li kechmishini o‘ta sodda, lekin birday ravon so‘zlar bilan aytib bergan dostonchi baxshilar qatori katta xizmat ko‘rsatgan insondir. Tilimizni betus, beta’m so‘zlari bilan g‘orat qilgan savodsiz yozarmonlardan himoya etgan yana bir ulug‘ zot – Mirtemir domla ham borki, uning xizmatlarini alohida ta’rif qilish fursati kelar, degan umidimiz bor.

G‘afur G‘ulomdan ham, Mirtemir domladan ham juda ko‘p latifa bizga meros qolgan. Ularning bir qismini Said Ahmad domla to‘plab e’lon qilgan edi. Lekin Said Ahmadning o‘zi haqidagi latifalarni yig‘sa ham yostiqday kitob bo‘ladi.

Ustozning g‘aroyib xislatidan biri shu ediki, u ba’zi shoiru yozuvchilarga o‘xshab, yetgan amalidan, orttirgan obro‘–e’tiboridan, shuhratidan mast bo‘lib, bamisoli g‘ulg‘ultovuqday (o‘rischasi – indyuk) hurpayib yurmasdi. Kulgi bo‘lishdan mutlaqo cho‘chimasdi, aksincha, mudom o‘zini o‘zi mazax qilardi.

Xotini Saida Zunnunova vafotidan keyin, qizi, kuyovi, nevarasining mulkiy oromini o‘yladi chog‘i, so‘qqabosh bo‘lib o‘tdi. Ularning tinchini o‘ylagani rostki, shahar hovlisidan Do‘rmonga – Abdulla Qahhorning bevasi Kibriyo opa ikkiga bo‘lib sotgan hovlining o‘ziga qarashli qismiga tamom ko‘chib chiqdi va shu yerda umrining oxiriga qadar yolg‘iz yashadi. Choyini o‘zi qaynatadi, ovqatini o‘zi pishiradi, kir yuvish, dazmol qilish – hammasiga o‘zi.

Ba’zida biz tashviqot qilardikki, uylaning, domla. Ya’niki – Said Ahmad, noming baland, nomingdan ham toming baland, sizday mashhur bo‘ydoqqa tegaman deb yurgan bevalar tiqilib yotibdi, ko‘ngil tusagan birortasiga shartta uylanib oling, vassalom.

Domlamiz judayam farishta edi, deb aytolmayman. Bunaqa gaplarni yoqtirardi, lekin sir boy bermasdi:

–Sanlarga o‘zinglarni bu eshikdan quvib soladigan jodugar kampir kerakmi? – deb kulgiga burardi. – Sanlar avval maning aftimga bir qarab ollaring, basharamni ko‘rgan tovuq qo‘rqqanidan kurk bo‘lolmay o‘tadi. Xunuklik bobida mani birgina Shukrullo ortda qoldirishi mumkin…

Bugun o‘ylab qarasam, domlamiz Saida Zunnunova vafotidan keyin roppa–rosa qirq yil yashagan ekan. Saida opa 1977 yilda, 51 yoshida dunyodan o‘tdi. O‘shanda Said Ahmad 57 yoshda edi. Qolgani – xotira. Eng ko‘p eslanadigan tafsilot – Said Ahmad qamalganida Saida Zunnunovaga, ering – xalq dushmani, sen haqiqiy kommunist sifatida undan oshkora voz kechasan, deb qo‘yilgan talab va Saida opa tashlab chiqqan partbilet.

SAID AHMAD HAQIDA KICHIK RIVOYATLAR

Ustozimizning ob-havo o‘nglanadimi, dalada boshoq to‘qroq unib, bog‘dagi daraxt mo‘lroq meva beradimi, ozgina neklik bo‘lsa bas, davr egalarini birrov duo qilib qo‘yadigan odati bor edi. Biz yoshlar sarkashroq edik, lekin oqsoqolning yoshini o‘ylab e’tiroz qilishga iymanardik. Keyinroq, ancha sinashta bo‘lib qolgandan so‘ng, domlamiz saltanat sajjodasini yozgan paytlarda, Kalvak Maxzumning mashhur so‘roqlaridan birini iqtibos keltirishni o‘rgandik: ”Az taxi dil cho‘qindingmu, yoki mazmuni zamonasozlig‘mu?”

Yolg‘iz nevarasining oti Saidsharof edi. Bu ismda Sharof Rashidov davridan ochiq tama ko‘rinadi desak insofdan bo‘lmas, lekin bari bir, nedir ilinj belgisi borday. Kezi kelganda aytish joizki, Rashidov otda ekanida kattaroq amaldor, mashhurroq olim yoki shoirning xotini, qizi yoki kelini o‘g‘il tug‘sa bas, bechora go‘dak muqarrar tarzda Ilhom deb atalishga mahkum, sababki, Sharof akaning o‘g‘lining oti shunday edi. Hatto qardosh Ozarbayjon rahbari Haydar Aliyev ham o‘g‘lini Ilhom atagan. Farq shuki, Haydar Aliyevning o‘g‘liga ayni ismni qo‘yganida qardoshlik lutfi bor, bizniki esa – qip–qizil xushomad. Umuman, o‘sha zamonda tug‘ilgan ilhomlarning soni behisob edi. Bugungi ozod zamonda unib–o‘sayotgan islomlardan ko‘p bo‘lsa ko‘pki, aslo kam emas.

Sharof Rashidov ketib, uning o‘rniga Inomjon Usmonxo‘jayev xalqqa in’om etilganida ustozimiz birdan yaqin o‘tmish “zulmi”dan noliydigan bo‘lib qoldi. Shoshilinch tarzda “Jimjitlik” degan roman yozib, turg‘unlik davrini qattiq tanqid qildi. Rahbariyat nazariga tushdi – nedir katta majlisda maqtaldi.

Ul zamonlarda sarkotib nomi ulug‘ ersa–da, bugungi dabdabalar rasm emasdi. Kattalar o‘tganda yo‘l chetida shamday tek qotib turadigan mirshablar ham, ulus orasidan badniyat unsurlarni zimdan axtarib izg‘iydigan xufyalar ham yo‘q edi. Usmonxo‘jayev Do‘rmonda, yozuvchilar bog‘iga devor–darmiyon va keyinchalik shifoxonaga qo‘shib berilgan serdaraxt katta hovlida yashar, yonida – birgina qo‘riqchi, ertalab badastir ishga ketib, kechqurun ishdan qaytar edi. Ayrim yozuvchiyu shoirlarimiz sarkotibning ishga jo‘nash vaqtini aniq bilar va ta’zim bajo etib qolish ilinjida atay qarorgoh atrofida aylanib yurar edi. Tili zaharroq bir adibimiz (kimligi aniq yodimda yo‘q, o‘zimcha Nosir Fozilov deb gumon qilaman) ayni qo‘shnilik bahonasida lutf qilganiday, rahbariyat bilan adabiyot ahli bir-biriga hech qachon Usmonxo‘jayev davridagiday yaqin bo‘lgan emas, deb aytgan edi.

Kimsan sarkotib Usmonxo‘jayevni oshkora tanqid qilgan bir shoir borki, shu joyda uni eslamasak gunoh bo‘lishi tayin. Gap Vosit Sa’dulla degan bugun sal unutilgan shoir haqida. Vosit aka rahmatli har yili Do‘rmondagi yozuvchilar bog‘ida to‘rt-besh hafta yashab, kerakli miqdorda g‘azal bitib ketardi. O‘ta chimxo‘r, meva, ko‘kat, qotgan non va yog‘siz qatiqqa ruju qo‘ygan, fe’li torroq kishi edikim, erta tongda nishabdagi Arg‘in qishlog‘iga, qatiqfurush qozoq tanishi xonadoniga tushib-chiqishni kanda qilmasdi. O‘sha kuni Usmonxo‘jayev ishga barvaqt otlangan ekanmi, yo‘lda uch litrlik shisha idishda qatiq ko‘tarib kelayotgan Vosit akani ko‘rib qolibdi. Shoirni tanirkan, moshinani sekinlatib, yarim ochiq oynadan bosh chiqarib, quyuq so‘rashibdi…

Vosit aka rahmatlining o‘rnida boshqa shoir bo‘lsa, ayni voqeani dunyoga doston qilib yuborardi. Vosit Sa’dulla esa hech kimga gapirgani ham yo‘q. Sarkotib bilan g‘azalnavisning “olamshumul” uchrashuvi nihonligicha qolib ketishi ham mumkin edi, ammo bir kuni ustozimiz Said Ahmadning “Inomjon aka”lab og‘zidan bol toma boshlagan choqda Vosit aka birdan portlab ketdi: “O‘n yosh kichkina odam birdan “aka” bo‘p qoldimi hali? Amali bo‘lsa – o‘ziga! Qaysi kuni yo‘lda ko‘rdim, darrov tanidi, lekin mensimadi, moshinasining oynasini sal tushirib, til uchida so‘rashdi. Eshon o‘g‘liga mutlaqo tarbiya bermagan ekan. Taniganing tuzuk, to‘xtaganing ham tuzuk, lekin shunga yarasha birrov moshinadan tushib, qo‘l berib salomlashsang o‘lasanmi, nomard?!..”

Said Ahmad bu qadar osiylikni kutmagan ekan, birdan mum tishlab qoldi. Biz, beadab shogirdlar, ovozsiz, lekin silkinib–silkinib kula boshladik. Vosit aka esa baloni ham tushunmadi, asabiy qo‘l siltab, nari ketdi.

Usmonxo‘jayev Do‘rmondan turmaga ko‘chib, Rafiq Nishonov amalga mindi. Lekin u mansabida uzoq o‘tirmadi, Farg‘ona mojarosi va “qulupnay” voqeasidan keyin, Maskovga ko‘tarilib ketdi. Umuman olganda, Rafiq Nishonov omadi chopgan odam ekan. U ketib, jilov Islom Karimov qo‘liga o‘tganida, qalam ahli sobiq rahbarni to‘yibroq so‘kishga ham ulgurmay armonda qoldik – Sho‘rolar Ittifoqi qulab tushdi. Lekin qadim an’anaga putur yetmadi: ko‘ngil kosasini limmo–lim to‘ldirib turgan sallamnolar yangi rahbar poyiga sochildi. Yangi mafkura olovida toblanib ulgurgan g‘azab va nafratimizga Nishonovdan kattaroq nishon topildiki, manfur sho‘rolar tuzumiga la’nat yog‘dirishdan bu kun qadar to‘xtaganimiz yo‘q.

Sal muddat o‘tib, Rashidov nomi nedir shoshilinch ehtiyoj sababli siyosiy savdo muomalasiga qaytarilgan qisqa muddatda, ustozimiz “Jimjitlik” romanini zamonaga moslab qayta ishladi va qayta nashr qildi.

Albatta, bu xil evrilishlarini domlaning yuziga solgan paytlarimiz bo‘lgan. Qarangki, u ham aybini ochiq tan olardi, so‘ng aytardiki, sanlar ko‘rmagansanlar, iloyo, ko‘rmanglar ham, maning yuragim olinib qolgan, qo‘rqaman… birgina man emas, Mirkarim akayam qo‘rqardi, Mirtemir domlayam qo‘rqardi… ana, Shukrulloyam haligacha qo‘rqadi…

Shu hadik sababli, Said Ahmad domla, xudo siylov etib bergan cho‘ng iste’dodi ko‘lamini aniq sezgani holda, so‘z va xayol jilovini butkul qo‘yib yuborishga har doim ham jur’at etolmas edi.

Fe’l ekan-da, ta’qibdan qo‘rqishini tan olib o‘tirgan odam, qamoqda o‘tgan umrini kulib hikoya qilardi:

–Bilsang, bolam, asli hunarim – rasm chizish. Turmadayam shu hunarim jonimga oro kirgan. Qahraton sovuqda bo‘yoq solingan kanservniy bonkani ikki–uch parcha ko‘mir cho‘g‘i ustiga qo‘yib, zeklarning kiyimiga no‘mir yozardim. Ayrim mahbuslarning turmada beradigan juldur robani ham rosa avaylab kiygani, ba’zida manga bir parcha nondan pora berib, no‘mirimni chiroyliroq yoz, deb iltimos qilganlari esimda qolgan. Turmada ko‘p rasm chizganman. Zakaz ko‘p edi-da. Hatto nachalnik lagerlar ham eski choyshablarga xotini yoki qizining partretini chizishimni so‘rashardi. Mandan nima ketdi, chizganlarimda ayollarning xunugi chiroyli, o‘zi shundog‘am go‘zali… naq huriliqoga aylanardi-qolardi. Qiltiriq ozg‘in bo‘lsa, sal-pal et qo‘shardim, xo‘ppasemiz bo‘lsa, hech tortinmasdan belini bir tutamgina qilib chizardim. Erkagu ayol, odamzod deganing birday ojiz-da, bolam, birortasi, bu manga o‘xshamabdi, deb norozi bo‘lmagan. Umuman, turmada maishatim yomon emasdi. Yana bir esda qolgani: barakdagi eng ohorli ko‘rpa maniki edi. Bitta zek, o‘lsang yoki ozod bo‘lsang, ko‘rpangni manga qoldirasan, deb yurardi. Xudoga shukr, o‘lmadim, bir kun yo‘qlama paytida familamni aytib, “…s veщami!” deb qolishdi. Qamoqdan qutulganimga o‘zimdan ko‘ra haligi zek ko‘proq xursand bo‘ldi, desam ishoninglar. Bechora turgan joyida irg‘ishlab, “ko‘rpa manga qoldi!” deb baqiradi…

Istiqlol arafasida qatag‘on kezlari ko‘p jabr chekkan Mirkarim Osim, Mirtemir domla, Mirzakalon Ismoiliy, Shuhrat va boshqa talay ardoqli insonlar dunyodan o‘tgan edi. Yangi davrga yetganlardan Shukrullo domla birinchi bo‘lib tilga kirdi. “Kafansiz ko‘milganlar” degan kitob yozib, 1991 yilda nashr ettirdi. Undan ulgi olib, Said Ahmad ham og‘ir kechmishlarini bitishga jazm qildi…

Ustozimiz kam uxlab, ko‘p yozar edi. Yozmagan kezlari ham tunni bedor o‘tkazib, bekorchilikdan o‘zini yoki biror jig‘iga tekkan hamkasbini ajiva qilib latifa to‘qirdi… Ertasi kuni, bizga o‘xshab yo‘li tushib qolgan bekorchi kimsalarga hikoya qilib berardi.

Uning yoniga ko‘p borardik. Haftada bir-ikki ko‘rmasak ko‘ngil joyiga tushmasdi. Suhbatlar – domlaning tabiatiga mos – yengil va quvnoq kechardi.

O‘sha zamonda Said Ahmaddan boyroq yozuvchi topilmasdi. Kitoblari qayta–qayta chop etilgani hisobidan olgan qalam haqi bir hissa, “Kelinlar qo‘zg‘oloni”dan tushgan mablag‘ o‘n va balki yuz hissa edi. O‘zbekistonning o‘zida “Kelinlar qo‘zg‘oloni” qo‘yilmagan teatr qolmagan, u yog‘i – Tojikiston, Qirg‘iziston, Turkmaniston, boshqa qator o‘lkalarda ham bu asarning xaridori ko‘p edi. Lekin, kezi kelganda aytish joizki, hech kim bu asarni rejissyor Bahodir Yo‘ldoshevdan o‘tkazib sahnalashtirgan va aktrisa Zaynab Sadriyevadan o‘tkazib o‘ynagan emas.

Asarni elga doston qilgan yana bir narsa – Qozog‘istondagi tomoshalardan birida ikkiqat ayol qattiqroq kulaverib muhlatidan oldin tug‘ib qo‘ygani va chaqasini Said Ahmad oti bilan atagani bo‘ldi…

Shunday mashhur, shunday badavlat yozuvchining, balki bunga ko‘p umri zorlikda, yupunlikda o‘tgani sababdir, yaxshigina xasis ekani ham elga ma’lum edi. Ba’zida: “Shukrullo domla sizdaqa ziqna–mumsik emas, qo‘li ham, ko‘ngli ham ochiq, unga shogirdlikka sotilib ketamiz”, deb qo‘rqitmoqchi bo‘lardik. Lekin u –bizga qattiq ishonganidan bo‘lsa kerak, – gapimizga parvo ham qilmasdi.

Nihoyat, ming bir tashviqotdan so‘ng ichkari xonadan (tarki odat – amri mahol) mazmuni yarimlab qolgan shisha ko‘tarib chiqardi:

–Ayabroq quysang, hammanglarga yetadi.

Achchiq tajriba mullo qilib qo‘ygan emasmi, qolgan sharobning yarmidan ko‘pi ustozning o‘ziga quyib berilardi. Avvaliga ichmay tarang qilardi, lekin sharafiga aytilmish maqtovlardan mumday erib, qadahni qanday bo‘shatganini o‘zi ham bilmay qolardi. Bir-ikki qo‘l olganidan keyin ko‘ngli iyardi, xotamtoyligi tutib, yana ichkari xonaga ravona bo‘lardi. Muhri buzilmagan armanu farang konyaklaridan (kattalar nuqul konyak ichadi, degan afsonaga ishonardi chamasi, ustozimiz uyida ichkilikning shu xilidan ko‘proq saqlardi) ko‘tarib chiqardi…

Mol achchig‘i – jon achchig‘i. Ertasi kuni sog‘ kallaga chekiladigan afsus–nadomatlar ta’rifiga qog‘oz chidolmaydi. Go‘yo biz battol Chingiz lashkari kabi Said Ahmadning o‘n sakkiz ming olam ganjinasi yig‘ilgan obod shahrini tamom g‘orat etib, o‘zini darboza oldida yalang‘och qoldirib ketganmiz. Nolani ham o‘xshatardi ustozimiz. Shunday paytlarda, agar xotin bo‘p tug‘ilsam, albatta go‘yanda bo‘lardim, uniyam daromadi yomonmas, degan hazili esga tushardi.

Said Ahmad bilan Nosir Fozilov munosabatlari – alohida mavzu. Sadoqatli shogirdi Ne’mat Aminov beozor hazil qilsa birdan chivinlab ketadigan odam, Nosir akaning o‘ta qaltis gaplariga ham chidardi. Nosir Fozilovning fe’li esa hammaga ma’lum – to‘g‘riso‘z, gap kelsa otasini ham ayamaydi. Rosti, kulgi-mutoyiba bobida Said Ahmad domlaning yagona kushandasi ham Nosir aka edi. Shu bois, Nosir Fozilov aka suhbatga aralashsa, Said Ahmad domla birdan hushyor tortar, Chimkent, Turkiston taraflarni, xususan, Qorachiqni (Nosir aka tug‘ilgan va sal beboshvoq bo‘lib o‘sgan maskanning nomi shunday edi) birrov surishtirib, Yassaviy avlodlari, xususan, Nosir Fozilovga ham muhabbati baland ekanini yo‘l–yo‘lakay qistirib o‘tardi.

Tan olishim kerak, men joyda memuar janri qonun-qoidalariga qo‘pol buzib, suhbat bejog‘iga andak o‘zimdan ham qo‘shib-chatdim, lekin so‘z ohangi bilan mazmuni ayni shunday kechgani aniq.

Nosir akani maqtaganida muqarrar tarzda “zalatoy” so‘zini qo‘llardi. Bugun qadar eslasam maza qilaman: ichida Nosir akaning zaharli tilidan cho‘chib turardi-yu, lekin suhbatdoshining “zolotoy” (tillo) odamligini eslatish barobarida soch rangi bahonasida chandib qolishdan o‘zini tiyolmasdi.

Nosir akaning oq-qizil yuzi va unniqqan mis tusidagi sochi haqida to‘qilgan yana bir mahobat shuki, go‘yo Said Ahmad domla yo‘lda ketayotib moshina tezligini me’yordan oshirgan chog‘ida melisa hushtak chalib to‘xtatibdi. Shoshyapmiz, debdi Said Ahmad, qara, ukamiz sariqqa chalinib qopti… Melisa moshina ichiga tikilibroq qarasa, orqa o‘rindiqda Nosir Fozilov o‘tirganmish. E, tezroq haydang, oka, debdi u qo‘lini shapkasining kezagiga qo‘yib, kasalni sal o‘tkazib yuborgan ekansizlar…

Bu – eski, eng ko‘p yozilgan latifa. Menga yoqadigan boshqa bir latifa bor. Aslida latifa ham emas, bo‘lib o‘tgan voqea.

Ayni paxta mavsumi. Boz ustiga, yozuvchilarning eski va yomon raisi ketib, o‘rniga yangi va yaxshi rais kelgan qizg‘in paytlar.

Yodingizda bo‘lsa, o‘sha zamon gazetlarida deyarli har kuni “Yozuvchilar paxta dalalarida”, “Rassomlar paxtakorlar huzurida” degan quloch-quloch maqolalar chiqardi. Paxta dalasiga qatnashda Nazir Safarov, Yo‘ldosh Shamsharov, Ibrohim Rahimning oldiga tushadigani yo‘q edi. Yangi rais ularni batamom mot qilmoqchi bo‘ldimi, ishqilib, yozuvchilarni yoppasiga paxta dalasiga olib chiqadigan bo‘ldi. Ichiga yozuvchiyu shoir solingan ikki bahaybat avtobus, ikkita – tepasiga chiroq va radiokarnay taqqan – gaichilarning moshinasi, biri – oldinda, unisi – ortda, asosiy to‘p izidan tushgan turli gazetchilar, kinochilar, radio va televizion muxbirlari mingan yana bir karvon…

Xullas, mezbonlardan boshqa hammaga bayram. Lekin mezbon degani ham unchalik sir boy bermaydi. Raykom ham, rayispolkom ham shu yerda – dono siyosat va to‘kin turmushga baralla hamd aytib turishibdi. Faqat xo‘jalik raisi tashvishli ko‘rinadi. Lekin uni ham tushunish mumkin, dalada ayni ish qizigan paytda ikki–uch so‘qim so‘yib, katta dasturxon tuzash, tergani yarim arava paxta-yu, naq bir mahalla bo‘lib kelgan bekorchilarga rosmana to‘y qilib berish osonmas…

Manzaraning davomi shuki, yozuvchiyu shoirlar etak tutib, nomiga bo‘lsa ham paxtazor oraladi. Ozgina paxta terilgach, hamma qad rostladi. Sal oldinroqda paxta terayotgan raisga qaradi. Yetar, qo‘shga qaytaylik, degan ishorai imdod kutdi. Lekin raisning g‘irromga tobi yo‘q, egatdan bosh ko‘tarmay, paxtasini teraverdi… Qolaversa, bosh terimchining yonida – kimsan Said Ahmad. U ham etak tutgan. Goh raisning so‘lidagi egatda, goh rostidagi egatda… qiziq–qiziq hangomalar aralash, unga oshkora xushomad qilib ketyapti. Raisga ham yoqadi shekilli, ahyon–ahyonda zavq bilan “…e, annasini!..” deya xitob qilib qo‘yadi…

Tushlik oldidan hamma daladan chiqib, tarozi boshiga keldi. Kimdir uch, kimdir besh, yana birov o‘n kilo paxta topshirdi. Raisning etagidan to‘kilgan paxta vazni hammaga o‘rnak bo‘ladigan – o‘n kilodan oshiq. Birgina ardoqli yozuvchimiz Said Ahmad, yonida – puchak etak, chetroqda odob saqlab o‘tirdi. Tarozibon yonida turgan Nosir Fozilov butun jamoaga eshittirib, Said Ahmadga dashnom berdi:

–Uyat emasmi, oqsoqol!? Tergan paxtangiz raisning ketiga qo‘yishga ham yetmaydi–ku?!

Said Ahmad bunday beadablikni kutmagan ekan, nochor ahvolda qoldi. Indamay qo‘ya qolsa, ulus orasida Nosir Fozilov Said Ahmadni mot qilibdi, degan mutlaqo keraksiz gaplar urchib ketadi. Javob qilay desa, necha soatdirki yangi raisga yoqish uchun o‘lib-tirildi, endi orani qalin qilib olganida… Yo‘q, bari bir, Said Ahmad chidolmadi. Yengilibdi, degan isnodga qolishni istamadi. Bir marta gapdan qolsa xonumoni kuyadiganday, go‘yo shay turgan miltiqni oldiyu nobakor Nosir Fozilovni, unga qo‘shib yangi raisni, aniqrog‘i – o‘zining jamiki tamayu ilinjlarini ham shartta otib tashladi:

–Bekorlaringni aytibsan, Nosir, bizzi raisimiz… mutlaqo artmaydilar!..

Said Ahmad bilan suhbati soz tushgan boshqa yozuvchilar ham ko‘p edi. Adham Hamdam, Xudoyberdi To‘xtaboyev, Erkin Vohidov, O‘lmas Umarbekov, Farhod Musajonov, O‘tkir Hoshimov, Uchqun Nazarov, Yo‘ldosh Sulaymon… Ko‘proq shular bilan sayru sayohat qilardi.

Yurtning Said Ahmad bormagan burchagi qolmagan hisob. U ayniqsa Farg‘ona vodiysini ko‘p kezgan. Bu tarafi Qayroqqum sohillariyu Konibodom muzofotidan boshlab, u yog‘i – O‘sh viloyati qadar… o‘nlab shaharu shaharchalar, yuzlab qishloqlarni nom–banom sanab berishi mumkin edi. Atay o‘rganmagani tayin, lekin vodiydagi barcha sheva va lahjalardan yaxshi xabardor edi, qayda ne urfu odat bor, qayda ne an’ana bor – hamma-hammasini bilardi.

O‘ta kuzatuvchan edi, ko‘rgan yoki eshitgan tafsilotini yodda qattiq tutar va keyin o‘z joyida, o‘z vaqtida yozganlariga singdirib yuborar edi. Said Ahmad bilgan, so‘zda yoki yozuvda ishlatgan maqollar, iboralar, turli kinoya, istehzo, kesatiqlarning o‘zi bir dunyo.

Eng muhimi – yozuvchi Said Ahmadning o‘zi ham, qahramonlari ham – jonli xalq tilida gapiradi. Tasviru tavsif asnosida har bir qahramoniga uning va faqat uning o‘ziga mos so‘z va ohanglarni ulashib boradi, natija o‘laroq – biri ikkinchisiga o‘xshamaydigan xarakterlar yuzaga keladi va ular ayni o‘xshamasligi bilan kitobxon ko‘nglida muqim yashab qoladi.

Said Ahmadning sayohat chog‘idagi bedorliklari ham cho‘pchakka aylanib ketgan. Bir o‘zi kiprik qoqmay o‘tirishdan zerikkan paytida shirin tush ko‘rayotgan sheriklaridan birini sekin turtib so‘rarkan: “Yaxshi uxlayapsanmi, bolam?”

Oqsoqolning eng mashhur savoli Oltariqqami, Yaypangami, ishqilib, vodiyning go‘zal go‘shalaridan biriga mehmon tushgan chog‘larida, uzoq suhbatlardan horib uyquga ketgan Erkin Vohidovni turtib so‘ragani: “Anuv…Klara Setkin degani… nechanchi yilda tug‘ilgan edi, Erkin?..”

Tabiiyki, aqli sog‘ odamning birortasi ham Klara Setkin (nem. Clara Zetkin) tug‘ilgan yilni bilmaydi. Lekin uning yonida yana bir Roza Lyuksemburg degan dugonasi bo‘lganini eslashing tayin. Keyin xayol jinslar tengligi, xotin–qiz ozodligi masalasiga qarab og‘adi… undan keyin lop etib 8 mart mavzusi o‘rtaga tushadi… Xullas, uyqu harom bo‘lib, Setkin bilan Lyuksemburgning, ularga qo‘shib Inessa Armandning ham go‘riga g‘isht qalab, xona chetida “beozor” iljayib o‘tirgan Said Ahmad domlaning yoniga borib, birga bedorlik qilishga majbursan…

Biz Said Ahmadni yaxshi ko‘rardik. Sal ko‘rmasak sog‘inib qolardik. Ayni choqda, biz uning o‘ta ixlosmand shogirdlari edik, deb aytsam yolg‘on bo‘ladi. Domla ham bizning tom ma’noda ergashuvchi emasligimizni yaxshi bilardi, lekin biror zamonda, ko‘rgan maktablaring boshqa, deb ko‘ksimizdan itargan emas, aksincha – mudom o‘ziga yaqin olib gaplashardi, jo‘yali maslahat va yordamini ayamasdi.

Tengqurlarimizdan Tog‘ay Murodni ko‘proq yoqtirardi, itfe’l bo‘lsayam shu bola hammangdan yaxshi yozadi, deb maqtab yurardi. Nazarimda, u so‘z va ohangdagi o‘zi orzu qilgan va balki yetolmagan nedir sarbast va baland pardalarni Tog‘ay Murod asarlaridan topganday edi. Darhaqiqat, Tog‘ay Murod do‘stimiz shamolday erkin edi – ko‘nglida borini yozardi, yozganda ham yayrab yozardi.

Biz Tog‘ay Murod yaxshi yozishini tan olardik. Hammamizdan yaxshi yozishi masalasiga kelsak, oshnamiz qo‘llagan uslublar bizga yot bo‘lib, uning “adabiy maktabi” doirasida boshqalardan ilg‘or ekaniga mutlaqo e’tirozimiz yo‘q edi…

Domlaning haqiqiy shogirdlari deb Anvar Muqimov bilan Ne’mat Aminovni bilish kerak. Har holda shu ikkoviga alohida mehr qo‘yib, qattiq ishonib, birini Farg‘onadan, ikkinchisini Buxorodan Toshkentga ko‘chib kelishga tashviqot qilgani rost. Afsuski, Anvar aka poytaxt havosiga chidolmadi – yana qishlog‘iga qaytib ketdi, o‘qituvchilar gazetiga muxbir tushdi va qolgan umri shu keraksiz ishga isrof bo‘ldi. Ne’mat aka esa Toshkentda muqim bo‘lib qoldi.

Said Ahmad sinchi edi. Atrofida yurgan yozuvchilarning imkon darajasini, o‘z tili bilan aytganda, kimning necha pullik tosh ekanini, yaxshi bilardi. Zavqsiz qora mehnat qilib, tinimsiz so‘z tizishu jumla tuzish evaziga yozuvchi nomini orttirgan odamlarni mensimasdi.

So‘zga mehr qo‘yib, adabiyot ostonasida tentirab yurganimizda boshimizni silab, yo‘l ko‘rsatgan, ozu ko‘p dalda bergan insonlardan biri Said Ahmad domla edi.

Qo‘limizdan biror ish keldimi-kelmadimi – bunisi yolg‘iz xudoga ayon. Lekin harakat qilganimiz, nedir yangi ohanglar, yangiroq yo‘llar axtarganimiz rost.

Olti yildirki, Said Ahmad oramizda yo‘q. Ayniqsa qizg‘in adabiy davralarda domlamizning o‘rni juda-juda bilinadi. Ko‘ngilning, nainki ko‘ngil, shaharning, yurtning ham bir burji bo‘shab qolganday…

Manba: Bi-bi-si O‘zbek xizmati