Агар Усмон Азим, Шавкат Раҳмон ва яна бир қатор тенгдошларим билан ҳамнафас бўлмаганимда, уларнинг таъсири  бўлмаганида Хуршид Даврон деган шоир ижоди қандай бўларди, билмайман. Яқинда эски қоғозларимни титкилаб туриб, ёзилмай чала қолиб кетган бир битигимда бу  икки жўрам ҳақида “Улар менинг икки қанотим” деб ёзганимни ўқидим. Ҳаққаст рост! Тақдиримда муҳим роль ўйнаган икки буюк шоирдан абадул абад миннатдорман.

МИЛЛАТ РУҲИГА ЭЪТИҚОД
Ўзбекистон Халқ  шоири  Хуршид Даврон билан суҳбат
Суҳбатдош:  Сирожиддин Иброҳим

— Кириб келаётган янги йил муборак бўлсин! Хуршид ака, Сиз Сурхон заминида кўп бўлгансиз, дўстларингиз бор. Бу юрт, унинг элидан ўзингиз учун нималарни кашф этдингиз?

— Кўҳна Туронзаминнинг ҳар бир парчаси мен учун азиз ва муқаддас, шу жумладан неча минг йиллик тарихга эга Сурхон замини ҳам. Мени Сурхон,аввалан тарихга бўлган қизиқишу муҳаббатим боис, сирли ва ҳали деярли ўқилмаган кечмиши билан мафтун этган бўлса, сониян, адабиётда орттирган устозу жўраларим сабаб бўлиб бу тупроққа қилган сафарларим давомида орттирган таниш инсонлар туфайли азиз ва қадрдондир. Хусусан, Бойсунга Шукур Холмирзаев, Усмон Азим, Эркин Аъзам билан борганларимни эсласам, таассуротлар бутун вужудимни чулғаб олади. Таассуротларим шеърга ҳам айланган.

Мен ўсмирлигимдаёқ Шукур Холмирзаев, Менгзиё Сафаровларнинг кўҳна Бақтриянинг олис кечмиши ҳақида ёзилган эсселарини катта қизиқиш билан ўқиганман. Айнан шу меҳр сабаб бўлган бўлса керак, Бойсун ҳақида ёзилган ажойиб асарлардан бири бўлмиш Шукур Холмирзаевнинг “Тоғларга қор тушди” эссесининг пайдо бўлишига сабабчи бўлганман. Эсимда, салкам 30 йилча аввал нашриётда бўлим бошлиғи бўлиб юрган пайтимда келгуси йил хомаки режасини тузаётганимда Шукур аканинг китобини ҳам киритган эдим. Китобга ўзимча “Тоғларга қор тушди” деб ном ҳам қўйган эдим. Режа тасдиқлангач, бу ҳақда Шукур акага айтиб, тезроқ китоб қўлёзмасини топшириш лозимлигини айтдим.  Ўқиган бўлсангиз, адиб ўз эссесини шундай бошлайди:

«Шу номли қўлёзмам редакторда — у илк қиссалар ва турли йилларда битилган эсселардан иборат,аммо тўпламга қўйилган номга дахлдор «нарса» йўқ эди. Халқ қўшиғидан олинган бу бирикманинг ўзи менга ёқиб қолгани учун шундай сарлавҳа остида бир нима ёзарман, деган умидда уни бўлажак китобнинг номи сифатида нашриёт режасига киритган эдим. Энди бу ном китобнинг муқовасига чиққан, демак «ниманидир»ни ёзиб уни оқлашим керак.
Ноябрнинг боши. Пахтакор қор тугул, ёмғир ҳам ёғмасин деб турганда, мен дарвиш «қор» излаб кетдим. Сурхондарёга, Бойсунга, тоққа…».

Болалик йилларимдан Сурхон номи билан сақланиб қолган бир хотира бор. Онам “ Бобонг Сурхондарё полвонларининг пири бўлган” деб айтгувчи эди. Мен буни кейинчалик унутиб юборган эдим, аммо, йигирма йилча аввал Юнусободдаги энди кўчиб ўтган уйимга Сурхондарёдан икки полвон келиб, қанча уринмай, ичкарига кирмай, мени орқа ҳовлидаги қўшнимнинг супасига ўтқазиб, “Қани,эшон бобо, бизга бир дуо беринг!” деганларини, саросимада қолиб,билган дуоларимни пичирлаб, ўзимча дуо ўқиганимни, хаёлимда онам айтган ўша хотира гаплар чарх урганини эсласам ҳозир ҳам ҳаяжон босади.

Сурхон мен учун бой тарихи билан бирга самимий, кўнгли дастурхон, ростгўй одамлари, сўнгги ярим аср мобайнида адабиётимизни янги довонга олиб чиққан Шукур Холмирзаев, Менгзиё Сафаров, Тоғай Мурод, Шафоат Раҳматулло,Нодир Норматов, Усмон Азим, Эркин Аъзам, Сирожиддин Саййид каби забардаст ижодкорларни берган юрт сифатида ҳам азиз ва муҳтарамдир. Мен тилга олган ижодкорлардан ҳар бирининг истеъдод ва таъсир мавқеи хусусида сўз юритишга лойиқ асарлари бор.

Бинобарин бу заминда яшаган одамлар, бу юртда шаклланган адибу шоирлар ўзлигимни, ўзбеклигимни кашф этишда муҳим ўрин тутганини ҳамиша ёдимда тутаман.

— Тарихий мавзуларга кўп мурожаат қиласиз…

— Бунинг боиси энг аввало Ватанни севишда деб ўйлайман. Умуман олганда инсоннинг бу дунёда яшашдан муроду мақсади ҳам муҳаббатга боғлиқдир. Инсонни яратган ҳам муҳаббатдир. Аллоҳга сиғиниш замирида ҳам муҳаббат ётади. Кимнидир, ниманидир севган кишигина ижод қилиши, тўлақонли яшаши, нимагадир эришиши мумкин. Мен юқорида истиқлол бизга муҳаббатни қайтарди, деб айтдим. Фақат мана шу муҳаббатгина бизни янги жамиятни, келажаги буюк давлатни қуришга, маънавияти юксак миллат бўлиб яшашга ундайди.

Тарихимизни билмасак, боболар меросидан хабарсиз бўлсак, яъни муҳаббатимизнинг манбаидан бебаҳра бўлсак, узоққа кетолмаймиз. Тарих юракларга ишонч ва умид қонини қуювчи, мозийни қайта яратиб, ҳаётимиз сарҳадларини кенгайтирувчи мўъжизадр. Унинг маънавий қудрати билан аждодларимизга ҳамдаму-ҳамнафас бўламиз, қачонлардир бўлиб ўтган, аммо ҳанузгача бизни ҳаяжонга соладиган, фахр ва ғуруримизга сабабчи бўлган тарихий воқеалар дунёсига шерик бўламиз ва буларнинг барчаси Ватанни янада теран англашга, сидқидилдан севишга сабаб бўлади.

Нега тарихни билмоқ керак? Бу саволга турлича жавоб бериш мумкин. Аммо энг яхши жавобни бундан беш юз йил аввал миллатимизнинг маънавий пири Ҳазрат Алишер Навоий ушбу ўлмас сатрларга жо этиб кетганлар:

Агар тарих сори айлагунг майл,
Муни билгачки, не иш қилди ҳар хайл.
Не ишдан мамлакат обод бўлди,
Не ишдан эл-улус барбод бўлди.

— Яқинда бир устоз ижодкоримиз “Биз ёзганда жуда кам сўздан фойдаланар эканмиз. Тилимизни билмаймиз…”, деб қолди. Шу борада сизнинг ҳам фикрингизни билмоқчи эдим.

— Устоз ижодкорнинг она тилимизни мукаммал билмаслигимиз ҳақидаги фикри тўғри. Бу муаммо олдин ҳам мавжуд эди,кейин ҳам бўлади.
Халқнинг тил бойлиги айнан бир адиб ёки шоир ижодида эмас, адабиётда ёрқин намоён бўлади. Ҳеч бир ёзувчи миллий тилнинг бутун бойлигини ўзлаштирганини ҳали кўрмаганман. Ўзбек тилининг бойлиги бирон бир асарда, ҳатто “Бобурнома”да ёки “Ўтган кунлар”да ҳам тўла акс этмаган,зеро, бунинг иложи йўқ. Тилнинг сийратию сурати маълум маънода фақатгина ижодкорнинг бутун ижодидагина кўринади.

Ижодкор асарлари тилининг бойлиги унинг қаерда, қишлоқдами ёки шаҳарда туғилгани билан, ҳатто қайси вилоят,Сурхондарёнинг Деновидами ёки Сирдарёнинг Хавосидаги қишлоқда туғилгани билан ҳам боғлиқ бўлади. Халқ оғзаки меросидан кўпроқ баҳраманд бўлган Тоғай Муроднинг тили билан замонавий адабиёт хазинасини чуқур ўрганган Хуршид Дўстмуҳаммад тили ўртасида қанча фарқ бор? Ҳар икки адибнинг тили бой, аммо фарқли. Юқорида айтганимдек,бу табиий ҳодиса.

— Адабий гурунгларда (ёзилганларида ҳам) номингиз кўпроқ Усмон Азим, Шавкат Раҳмонлар билан биргаликда тилга олинади… Айри ҳолда қаралганда, ҳар бирингизда устунлик қилиб турган жиҳатлар ҳақида айта оласизми?

— Агар Усмон Азим, Шавкат Раҳмон ва яна бир қатор тенгдошларим билан ҳамнафас бўлмаганимда,уларнинг таъсири бўлмаганида Хуршид Даврон деган шоир ижоди қандай бўларди, билмайман. Яқинда эски қоғозларимни титкилаб туриб, ёзилмай чала қолиб кетган бир битигимда бу икки жўрам ҳақида “Улар менинг икки қанотим” деб ёзганимни ўқидим. Ҳаққаст рост! Тақдиримда муҳим роль ўйнаган икки буюк шоирдан абадул абад миннатдорман.

Бизнинг авлод учун учун мустақиллик ва истиқлол ғояси умуман идеал нарса эди. Айни шу сабабдан мустақилликгача бўлган даврда бу авлод шеъриятида ижтимоий руҳ етакчи эди. Бу шеърият рамзлар, ишоратлар тили билан асрий ёлғон ва ҳақсизликларни фош этиш йўлидан юрди. Бу шоирлар ҳақида таниқли адабиётшунос олим Иброҳим Ҳаққул шундай ёзган эди: “Улар фикран, руҳан қайта янгиланиш азобларини хаёлга ҳам келтирмасдан, жуда моҳирлик билан замонга қайта мослашдилар. Орадан унча кўп фурсат ўтмади, ички, яъни виждоний мустақилликдан маҳрум айни шу шоир, шу ёзувчилар давлатимиз Мустақиллигининг “муҳофиз”лари қиёфасида минбарларда кўкрак кера бошладилар. Ҳолбуки, эрк ва мустақиллик учун куйиб-ёнган бўлса, Эркин Воҳидов, Абдулла Ориф ва Рауф Парфи куйиб-ёнган эди. Шахс ҳуррияти ва Ватан озодлиги учун умрини тиккан бўлса, Шавкат Раҳмон, Хуршид Даврон, Усмон Азим тиккан эди”.

Хуллас, айри ҳолда қаралганда, ҳар биримизда устунлик қилиб турган жиҳатлар ҳақида бир нима дейишни адабиётшуносларга қолдираману бизни бирлаштириб турган жиҳатни айтаман. Бу, юқорида айтилгандек, шахс ҳуррияти ва она юрт озодлиги орзуси эди. Бу орзу ҳали ҳануз юрагимизни тарк этгани йўқ.

— Носирлар орасида профессионаллик ҳақида гап юради. Шеъриятдачи, шеъриятга профессионалликнинг алоқаси борми?

— Бу муаммо носирлар билан шоирларга баб баравар тегишли. Энг аввало,профессионаллик деганда нимани тушуниш керак, деган саволга жавоб топиш керак. Айримлар профессионалликни адибнинг юксак маҳорати деб тушунишади. Ижодкорлар орасида профессионаллик ҳақида гап юради,деган гапингиздан келиб чиқиб фикр юритсак, бу гапнинг ортида шоир ёки ёзувчи бошқа бир иш (касб) билан шуғулланмасдан,фақат ижод билан шуғулланиши ҳам назарда тутилмоқда. Афсуски, ўзбек адабиётида, очиғини айтсам, бошқа адабиётларда ҳам фақат қалам ортидан кун кечириш амри маҳол.

— Ўйлашимча,ўзбек адабиётининг энг ожиз томони, аввало, адабий жараён профессионаллашмаганида, яъни ижодкорлик асосий ҳаёт тарзига айланмаганида, у ҳамиша қандайдир иккинчи ўринда қолиб кетганида. Ижод ХХ аср (бугун ҳам) ўзбек ёзувчиси учун ҳамиша турмуш деган очофатдан кейинги ўринда турган. Сўз олдидаги бурч ва масъулият ҳақида адолатли ва чиройли гаплар айтиб бу ҳолатдан кўз юмиш мумкиндир, аммо иситмаси ошкор қилаверади.

Бизнинг тарихан шаклланган назаримизда шоир (ижодкор) тушунчаси ҳамиша қийин шароитда фақирона (тасаввуфдаги фақрлик бошқа,албатта) яшаган инсон тимсоли билан боғлиқ. «Мойчироғу лампачироқ ёруғида шундай тенгсиз сатрлар ёзилган» деймиз. Тузукроқ уй-жойсиз яшаган,ижод қилган Машрабу Муқумийни мисол келтирамиз. Аммо муайян маънода фаравон ҳаёт кечирган биргина Алишер Навоий қолдирган мерос гап айнан ижодкор қандай шароитда яшагани билан ҳам боғлиқлигини исботлайди.

— “Сўз ва руҳ билан ёлғиз қолган шоир иймонли бўлса, бу жараён ибодатдир. Агар борди-ю сўз билан ёлғиз қолган шоир жисмида нафсоният устун бўлса, бу айш ва шақоват. Ундан ҳам баттар—фитна ва бузғунчилик бўлиши мумкин”. Буларни мен ардоқлаб ўқийдиган Асқар Маҳкам ёзган. Бу сўзлар моҳияти унинг шоирлик эътиқоди даражасига чиққан. Сизнинг шу эътиқодга айланган сўзларга муносабатингиз қандай? Бугун катта адабиёт майдонида турган ижодкорлар эътиқоди ҳам шунга яқинми?

— Асқар Маҳкам устоз ва ака шоир деб билган Шавкат Раҳмон ҳақида “руҳонияти чўққилардек ўктам ва қайсар, ҳеч қачон ҳеч кнмнинг наздида бош эгмаган, жисмннинг ҳар заррасида мардлик, ҳалоллик, тўғрилик, содиқлик, эътиқод, номус ва гўзаллик яшаган шоир… Шавкат Раҳмон шеърияти руҳият ва қалб шеърияти. У хоҳ тарихий, хоҳ ижтимоий, хоҳ ишқий-маиший мавзуда сўз айтишга чоғланмасин, жуда катта масъулият билан ёндашади.” деб ёзади. Бу таъриф Асқарнинг ўзига ҳам тегишли деб биламан.

Яна  шуни аниқ биламанки, ҳар қандай шоиру носирнинг иймону эътиқод, жасорату қатъиятсизлик ҳақидаги гапи билангина ижодкор хусусида тугал хулоса қилишга шошилмаслик керак. Мен юксак ва баландпарвоз гапларни қалаштириб ташлаган, аслида эса ҳаёт ва ижоднинг ҳар бир қадамида иродасизлик ёки юзсизлик қилган қанчадан қанча аҳли қаламни кўрганман. Шу сабабданми, менда “Ижодкорни узоқдан яхши кўриш керак” деган тушунча шаклланган. Айрим ана шундай қанчалик истеъдодли бўлиши билан шунчалик майда бўлган қаламкашларни ҳам биламан. Биргина мисол келтирай: Бундан бир неча йил аввал, аниқроғи, “Ёшлик” телеканали бош директори бўлиб ишлаб юрганимда, марҳум Шавкат Раҳмон ҳаёти ва ижоди ҳақида бир кўрсатув тайёрлаб, намойиш этилганда, бир катта шоиримиз, менга қўнғироқ қилиб, уятсизларча “Бу ўлганларни тинч қўясизларми, ҳадеб осмонга кўтаверасизларми?” деб катта жанжал кўтарган эди. Ўзига бағишланган кўрсатувлар ҳафтаю ойда берилаётганига қарамай бошқалар ҳақида икки йилдами, тўрт йилдами бир кўрсатув берилишига тоқат қилолмаган бундай “устоз”ларни майда демай,нима дейиш мумкин? Бу фақат уларнинг фақат оғизда юксак гапларни айтиб, амалда инсофу адолатга зид ишларни қилишга одатланганларини кўрсатади,холос.

Адабиёт иши билан,демак гўзал ахлоқ ва қалб тасфияси билан шуғулланиш ижодкордан юксак маънавият ва пок эътиқодни талаб қилади. Мен Шавкат Раҳмон,Матназар Абдулҳаким, Муҳаммад Раҳмон, Садриддин Салим,Аъзам Ўктам ва Асқар Маҳкамни ана шундай ҳам ўзи,ҳам сўзи пок ижодкорлар деб биламан ва улар ижодини айни шу сабабдан қадрлайман. Бугун ҳам адабиётимизда бундай эътиқодли адиблар борлиги  Ўзбек Сўз санъати келажагига катта умид ва ишонч билан қарашга далда бўлиб хизмат қилади.

— Устоз адибсиз, ёш ижодкорлар қадамини кузатиб келяпсизми? Уларнинг изланишлари ва маслаги ҳақида нима деган бўлардингиз?

— Бугунги навқирон ўзбек шеъриятини жиддий кузатиб боряпман,десам,ёлғон гапирган бўламан. Аммо, ёшлар ичида ёзаётган битиклари эсда қолаётган,қизиқиш уйғотаётган қаламкашлар борлигини жуда яхши биламан. Беҳзод Фазлиддин, Ойдин Нисо, Ориф Толиб, Шуҳрат Шокир ва яна қанчадан қанча мен билмаган, аммо кўпчиликнинг оғзига тушган ижодкорлар бор.

Ёшлик, энг аввало, шаклланиш жараёнидир. Шунинг учун, ёшлик мавсумида ғайбдан берилган қобилиятини тинимсиз изланиш билан уйғун эта олган ижодкоргина кўзлаган мақсадига етади, деб ўйлайман.

Бу ўринда “изланиш”ни фақат қоғоз қоралаш деб тушунмаслик керак, бу, менинг назаримда, ҳаётни, табиатни, инсонни ўрганиш демакдир. Шу мақсадда ижодкор ўзидаги бор имкониятни сафарбар этмоғи; тили, кўзи, қулоғи, фаҳм-фаросати, илми-билими, хотираси, заковати унинг ўрганиши йўлида узлуксиз хизмат қилмоғи лозим. Ижоддан мурод ҳам битта – ўрганиш, изланиш!

Шеъриятда ўзига хослик бирдан пайдо бўлмайди. Уни сўз билан ҳадеб тажриба қилиш деб тушунмаслик керак. Шеърият сўзбозлик эмас, шеърият туйғуни, демак меҳру муҳаббатни, қайғу билан изтиробни сўз билан жонлантиришдир. Шеъриятимиз тарихида ўзига хосликка, яъни оригиалликка интиламан деб, охир оқибат ўз ижодини, Коко Шанель таъбири айтганда, маскарадга,масхарабозликка айлантирган қаламкашлар ўтган ва ўтмоқда.

— Юртга ва юртдошларга тилак айтсангиз.

— Юртда тинчлик ва фаравонлик бўлсин. Янги йилда юртдошларимнинг ушалмаган орзулари рўёбга чиқсин. Cурхон ижодкорларига янги асарлар тилайман. Бу асарларда кўна заминнинг тарихи ва бугуни,энг аввало одамларининг орзу-армонлари юз кўрсатсин. Сурхон ёшлари бу муқаддас заминда туғилган буюк аждодларига муносиб бўлишсин.

—  Суҳбатингиз учун ташаккур. Хайрли ва саодатли дамлар ёр бўлсин!

Манба: «Сурхон ёшлари» газетаси,№ 22-23

MILLAT RUHIGA E’TIQOD
O‘zbekiston Xalq shoiri Xurshid Davron bilan suhbat
Suhbatdosh: Sirojiddin Ibrohim

— Kirib kelayotgan yangi yil muborak bo‘lsin! Xurshid aka, Siz Surxon zaminida ko‘p bo‘lgansiz, do‘stlaringiz bor. Bu yurt, uning elidan o‘zingiz uchun nimalarni kashf etdingiz?

— Ko‘hna Turonzaminning har bir parchasi men uchun aziz va muqaddas, shu jumladan necha ming yillik tarixga ega Surxon zamini ham. Meni Surxon,avvalan tarixga bo‘lgan qiziqishu muhabbatim bois, sirli va hali deyarli o‘qilmagan kechmishi bilan maftun etgan bo‘lsa, soniyan, adabiyotda orttirgan ustozu jo‘ralarim sabab bo‘lib bu tuproqqa qilgan safarlarim davomida orttirgan tanish insonlar tufayli aziz va qadrdondir. Xususan, Boysunga Shukur Xolmirzayev, Usmon Azim, Erkin A’zam bilan borganlarimni eslasam, taassurotlar butun vujudimni chulg‘ab oladi. Taassurotlarim she’rga ham aylangan.

Men o‘smirligimdayoq Shukur Xolmirzayev, Mengziyo Safarovlarning ko‘hna Baqtriyaning olis kechmishi haqida yozilgan esselarini katta qiziqish bilan o‘qiganman. Aynan shu mehr sabab bo‘lgan bo‘lsa kerak, Boysun haqida yozilgan ajoyib asarlardan biri bo‘lmish Shukur Xolmirzayevning “Tog‘larga qor tushdi” essesining paydo bo‘lishiga sababchi bo‘lganman. Esimda, salkam 30 yilcha avval nashriyotda bo‘lim boshlig‘i bo‘lib yurgan paytimda kelgusi yil xomaki rejasini tuzayotganimda Shukur akaning kitobini ham kiritgan edim. Kitobga o‘zimcha “Tog‘larga qor tushdi” deb nom ham qo‘ygan edim. Reja tasdiqlangach, bu haqda Shukur akaga aytib, tezroq kitob qo‘lyozmasini topshirish lozimligini aytdim. O‘qigan bo‘lsangiz, adib o‘z essesini shunday boshlaydi:

“Shu nomli qo‘lyozmam redaktorda — u ilk qissalar va turli yillarda bitilgan esselardan iborat,ammo to‘plamga qo‘yilgan nomga daxldor ”narsa“ yo‘q edi. Xalq qo‘shig‘idan olingan bu birikmaning o‘zi menga yoqib qolgani uchun shunday sarlavha ostida bir nima yozarman, degan umidda uni bo‘lajak kitobning nomi sifatida nashriyot rejasiga kiritgan edim. Endi bu nom kitobning muqovasiga chiqqan, demak ”nimanidir»ni yozib uni oqlashim kerak.
Noyabrning boshi. Paxtakor qor tugul, yomg‘ir ham yog‘masin deb turganda, men darvish “qor” izlab ketdim. Surxondaryoga, Boysunga, toqqa…».

Bolalik yillarimdan Surxon nomi bilan saqlanib qolgan bir xotira bor. Onam “ Bobong Surxondaryo polvonlarining piri bo‘lgan” deb aytguvchi edi. Men buni keyinchalik unutib yuborgan edim, ammo, yigirma yilcha avval Yunusoboddagi endi ko‘chib o‘tgan uyimga Surxondaryodan ikki polvon kelib, qancha urinmay, ichkariga kirmay, meni orqa hovlidagi qo‘shnimning supasiga o‘tqazib, “Qani,eshon bobo, bizga bir duo bering!” deganlarini, sarosimada qolib,bilgan duolarimni pichirlab, o‘zimcha duo o‘qiganimni, xayolimda onam aytgan o‘sha xotira gaplar charx urganini eslasam hozir ham hayajon bosadi.

Surxon men uchun boy tarixi bilan birga samimiy, ko‘ngli dasturxon, rostgo‘y odamlari, so‘nggi yarim asr mobaynida adabiyotimizni yangi dovonga olib chiqqan Shukur Xolmirzayev, Mengziyo Safarov, Tog‘ay Murod, Shafoat Rahmatullo,Nodir Normatov, Usmon Azim, Erkin A’zam, Sirojiddin Sayyid kabi zabardast ijodkorlarni bergan yurt sifatida ham aziz va muhtaramdir. Men tilga olgan ijodkorlardan har birining iste’dod va ta’sir mavqei xususida so‘z yuritishga loyiq asarlari bor.

Binobarin bu zaminda yashagan odamlar, bu yurtda shakllangan adibu shoirlar o‘zligimni, o‘zbekligimni kashf etishda muhim o‘rin tutganini hamisha yodimda tutaman.

— Tarixiy mavzularga ko‘p murojaat qilasiz…

— Buning boisi eng avvalo Vatanni sevishda deb o‘ylayman. Umuman olganda insonning bu dunyoda yashashdan murodu maqsadi ham muhabbatga bog‘liqdir. Insonni yaratgan ham muhabbatdir. Allohga sig‘inish zamirida ham muhabbat yotadi. Kimnidir, nimanidir sevgan kishigina ijod qilishi, to‘laqonli yashashi, nimagadir erishishi mumkin. Men yuqorida istiqlol bizga muhabbatni qaytardi, deb aytdim. Faqat mana shu muhabbatgina bizni yangi jamiyatni, kelajagi buyuk davlatni qurishga, ma’naviyati yuksak millat bo‘lib yashashga undaydi.

Tariximizni bilmasak, bobolar merosidan xabarsiz bo‘lsak, ya’ni muhabbatimizning manbaidan bebahra bo‘lsak, uzoqqa ketolmaymiz. Tarix yuraklarga ishonch va umid qonini quyuvchi, moziyni qayta yaratib, hayotimiz sarhadlarini kengaytiruvchi mo‘’jizadr. Uning ma’naviy qudrati bilan ajdodlarimizga hamdamu-hamnafas bo‘lamiz, qachonlardir bo‘lib o‘tgan, ammo hanuzgacha bizni hayajonga soladigan, faxr va g‘ururimizga sababchi bo‘lgan tarixiy voqealar dunyosiga sherik bo‘lamiz va bularning barchasi Vatanni yanada teran anglashga, sidqidildan sevishga sabab bo‘ladi.

Nega tarixni bilmoq kerak? Bu savolga turlicha javob berish mumkin. Ammo eng yaxshi javobni bundan besh yuz yil avval millatimizning ma’naviy piri Hazrat Alisher Navoiy ushbu o‘lmas satrlarga jo etib ketganlar:

Agar tarix sori aylagung mayl,
Muni bilgachki, ne ish qildi har xayl.
Ne ishdan mamlakat obod bo‘ldi,
Ne ishdan el-ulus barbod bo‘ldi.

— Yaqinda bir ustoz ijodkorimiz “Biz yozganda juda kam so‘zdan foydalanar ekanmiz. Tilimizni bilmaymiz…”, deb qoldi. Shu borada sizning ham fikringizni bilmoqchi edim.

— Ustoz ijodkorning ona tilimizni mukammal bilmasligimiz haqidagi fikri to‘g‘ri. Bu muammo oldin ham mavjud edi,keyin ham bo‘ladi.
Xalqning til boyligi aynan bir adib yoki shoir ijodida emas, adabiyotda yorqin namoyon bo‘ladi. Hech bir yozuvchi milliy tilning butun boyligini o‘zlashtirganini hali ko‘rmaganman. O‘zbek tilining boyligi biron bir asarda, hatto “Boburnoma”da yoki “O‘tgan kunlar”da ham to‘la aks etmagan,zero, buning iloji yo‘q. Tilning siyratiyu surati ma’lum ma’noda faqatgina ijodkorning butun ijodidagina ko‘rinadi.

Ijodkor asarlari tilining boyligi uning qayerda, qishloqdami yoki shaharda tug‘ilgani bilan, hatto qaysi viloyat,Surxondaryoning Denovidami yoki Sirdaryoning Xavosidagi qishloqda tug‘ilgani bilan ham bog‘liq bo‘ladi. Xalq og‘zaki merosidan ko‘proq bahramand bo‘lgan Tog‘ay Murodning tili bilan zamonaviy adabiyot xazinasini chuqur o‘rgangan Xurshid Do‘stmuhammad tili o‘rtasida qancha farq bor? Har ikki adibning tili boy, ammo farqli. Yuqorida aytganimdek,bu tabiiy hodisa.

— Adabiy gurunglarda (yozilganlarida ham) nomingiz ko‘proq Usmon Azim, Shavkat Rahmonlar bilan birgalikda tilga olinadi… Ayri holda qaralganda, har biringizda ustunlik qilib turgan jihatlar haqida ayta olasizmi?

— Agar Usmon Azim, Shavkat Rahmon va yana bir qator tengdoshlarim bilan hamnafas bo‘lmaganimda,ularning ta’siri bo‘lmaganida Xurshid Davron degan shoir ijodi qanday bo‘lardi, bilmayman. Yaqinda eski qog‘ozlarimni titkilab turib, yozilmay chala qolib ketgan bir bitigimda bu ikki jo‘ram haqida “Ular mening ikki qanotim” deb yozganimni o‘qidim. Haqqast rost! Taqdirimda muhim rol o‘ynagan ikki buyuk shoirdan abadul abad minnatdorman.

Bizning avlod uchun uchun mustaqillik va istiqlol g‘oyasi umuman ideal narsa edi. Ayni shu sababdan mustaqillikgacha bo‘lgan davrda bu avlod she’riyatida ijtimoiy ruh yetakchi edi. Bu she’riyat ramzlar, ishoratlar tili bilan asriy yolg‘on va haqsizliklarni fosh etish yo‘lidan yurdi. Bu shoirlar haqida taniqli adabiyotshunos olim Ibrohim Haqqul shunday yozgan edi: “Ular fikran, ruhan qayta yangilanish azoblarini xayolga ham keltirmasdan, juda mohirlik bilan zamonga qayta moslashdilar. Oradan uncha ko‘p fursat o‘tmadi, ichki, ya’ni vijdoniy mustaqillikdan mahrum ayni shu shoir, shu yozuvchilar davlatimiz Mustaqilligining “muhofiz”lari qiyofasida minbarlarda ko‘krak kera boshladilar. Holbuki, erk va mustaqillik uchun kuyib-yongan bo‘lsa, Erkin Vohidov, Abdulla Orif va Rauf Parfi kuyib-yongan edi. Shaxs hurriyati va Vatan ozodligi uchun umrini tikkan bo‘lsa, Shavkat Rahmon, Xurshid Davron, Usmon Azim tikkan edi”.

Xullas, ayri holda qaralganda, har birimizda ustunlik qilib turgan jihatlar haqida bir nima deyishni adabiyotshunoslarga qoldiramanu bizni birlashtirib turgan jihatni aytaman. Bu, yuqorida aytilgandek, shaxs hurriyati va ona yurt ozodligi orzusi edi. Bu orzu hali hanuz yuragimizni tark etgani yo‘q.

— Nosirlar orasida professionallik haqida gap yuradi. She’riyatdachi, she’riyatga professionallikning aloqasi bormi?

— Bu muammo nosirlar bilan shoirlarga bab baravar tegishli. Eng avvalo,professionallik deganda nimani tushunish kerak, degan savolga javob topish kerak. Ayrimlar professionallikni adibning yuksak mahorati deb tushunishadi. Ijodkorlar orasida professionallik haqida gap yuradi,degan gapingizdan kelib chiqib fikr yuritsak, bu gapning ortida shoir yoki yozuvchi boshqa bir ish (kasb) bilan shug‘ullanmasdan,faqat ijod bilan shug‘ullanishi ham nazarda tutilmoqda. Afsuski, o‘zbek adabiyotida, ochig‘ini aytsam, boshqa adabiyotlarda ham faqat qalam ortidan kun kechirish amri mahol.

— O‘ylashimcha,o‘zbek adabiyotining eng ojiz tomoni, avvalo, adabiy jarayon professionallashmaganida, ya’ni ijodkorlik asosiy hayot tarziga aylanmaganida, u hamisha qandaydir ikkinchi o‘rinda qolib ketganida. Ijod XX asr (bugun ham) o‘zbek yozuvchisi uchun hamisha turmush degan ochofatdan keyingi o‘rinda turgan. So‘z oldidagi burch va mas’uliyat haqida adolatli va chiroyli gaplar aytib bu holatdan ko‘z yumish mumkindir, ammo isitmasi oshkor qilaveradi.

Bizning tarixan shakllangan nazarimizda shoir (ijodkor) tushunchasi hamisha qiyin sharoitda faqirona (tasavvufdagi faqrlik boshqa,albatta) yashagan inson timsoli bilan bog‘liq. “Moychirog‘u lampachiroq yorug‘ida shunday tengsiz satrlar yozilgan” deymiz. Tuzukroq uy-joysiz yashagan,ijod qilgan Mashrabu Muqumiyni misol keltiramiz. Ammo muayyan ma’noda faravon hayot kechirgan birgina Alisher Navoiy qoldirgan meros gap aynan ijodkor qanday sharoitda yashagani bilan ham bog‘liqligini isbotlaydi.

— “So‘z va ruh bilan yolg‘iz qolgan shoir iymonli bo‘lsa, bu jarayon ibodatdir. Agar bordi-yu so‘z bilan yolg‘iz qolgan shoir jismida nafsoniyat ustun bo‘lsa, bu aysh va shaqovat. Undan ham battar—fitna va buzg‘unchilik bo‘lishi mumkin”. Bularni men ardoqlab o‘qiydigan Asqar Mahkam yozgan. Bu so‘zlar mohiyati uning shoirlik e’tiqodi darajasiga chiqqan. Sizning shu e’tiqodga aylangan so‘zlarga munosabatingiz qanday? Bugun katta adabiyot maydonida turgan ijodkorlar e’tiqodi ham shunga yaqinmi?

— Asqar Mahkam ustoz va aka shoir deb bilgan Shavkat Rahmon haqida “ruhoniyati cho‘qqilardek o‘ktam va qaysar, hech qachon hech knmning nazdida bosh egmagan, jismnning har zarrasida mardlik, halollik, to‘g‘rilik, sodiqlik, e’tiqod, nomus va go‘zallik yashagan shoir… Shavkat Rahmon she’riyati ruhiyat va qalb she’riyati. U xoh tarixiy, xoh ijtimoiy, xoh ishqiy-maishiy mavzuda so‘z aytishga chog‘lanmasin, juda katta mas’uliyat bilan yondashadi.” deb yozadi. Bu ta’rif Asqarning o‘ziga ham tegishli deb bilaman.

Yana shuni aniq bilamanki, har qanday shoiru nosirning iymonu e’tiqod, jasoratu qat’iyatsizlik haqidagi gapi bilangina ijodkor xususida tugal xulosa qilishga shoshilmaslik kerak. Men yuksak va balandparvoz gaplarni qalashtirib tashlagan, aslida esa hayot va ijodning har bir qadamida irodasizlik yoki yuzsizlik qilgan qanchadan qancha ahli qalamni ko‘rganman. Shu sababdanmi, menda “Ijodkorni uzoqdan yaxshi ko‘rish kerak” degan tushuncha shakllangan. Ayrim ana shunday qanchalik iste’dodli bo‘lishi bilan shunchalik mayda bo‘lgan qalamkashlarni ham bilaman. Birgina misol keltiray: Bundan bir necha yil avval, aniqrog‘i, “Yoshlik” telekanali bosh direktori bo‘lib ishlab yurganimda, marhum Shavkat Rahmon hayoti va ijodi haqida bir ko‘rsatuv tayyorlab, namoyish etilganda, bir katta shoirimiz, menga qo‘ng‘iroq qilib, uyatsizlarcha “Bu o‘lganlarni tinch qo‘yasizlarmi, hadeb osmonga ko‘taverasizlarmi?” deb katta janjal ko‘targan edi. O‘ziga bag‘ishlangan ko‘rsatuvlar haftayu oyda berilayotganiga qaramay boshqalar haqida ikki yildami, to‘rt yildami bir ko‘rsatuv berilishiga toqat qilolmagan bunday “ustoz”larni mayda demay,nima deyish mumkin? Bu faqat ularning faqat og‘izda yuksak gaplarni aytib, amalda insofu adolatga zid ishlarni qilishga odatlanganlarini ko‘rsatadi,xolos.

Adabiyot ishi bilan,demak go‘zal axloq va qalb tasfiyasi bilan shug‘ullanish ijodkordan yuksak ma’naviyat va pok e’tiqodni talab qiladi. Men Shavkat Rahmon,Matnazar Abdulhakim, Muhammad Rahmon, Sadriddin Salim,A’zam O‘ktam va Asqar Mahkamni ana shunday ham o‘zi,ham so‘zi pok ijodkorlar deb bilaman va ular ijodini ayni shu sababdan qadrlayman. Bugun ham adabiyotimizda bunday e’tiqodli adiblar borligi O‘zbek So‘z san’ati kelajagiga katta umid va ishonch bilan qarashga dalda bo‘lib xizmat qiladi.

— Ustoz adibsiz, yosh ijodkorlar qadamini kuzatib kelyapsizmi? Ularning izlanishlari va maslagi haqida nima degan bo‘lardingiz?

— Bugungi navqiron o‘zbek she’riyatini jiddiy kuzatib boryapman,desam,yolg‘on gapirgan bo‘laman. Ammo, yoshlar ichida yozayotgan bitiklari esda qolayotgan,qiziqish uyg‘otayotgan qalamkashlar borligini juda yaxshi bilaman. Behzod Fazliddin, Oydin Niso, Orif Tolib, Shuhrat Shokir va yana qanchadan qancha men bilmagan, ammo ko‘pchilikning og‘ziga tushgan ijodkorlar bor.

Yoshlik, eng avvalo, shakllanish jarayonidir. Shuning uchun, yoshlik mavsumida g‘aybdan berilgan qobiliyatini tinimsiz izlanish bilan uyg‘un eta olgan ijodkorgina ko‘zlagan maqsadiga yetadi, deb o‘ylayman.

Bu o‘rinda “izlanish”ni faqat qog‘oz qoralash deb tushunmaslik kerak, bu, mening nazarimda, hayotni, tabiatni, insonni o‘rganish demakdir. Shu maqsadda ijodkor o‘zidagi bor imkoniyatni safarbar etmog‘i; tili, ko‘zi, qulog‘i, fahm-farosati, ilmi-bilimi, xotirasi, zakovati uning o‘rganishi yo‘lida uzluksiz xizmat qilmog‘i lozim. Ijoddan murod ham bitta – o‘rganish, izlanish!

She’riyatda o‘ziga xoslik birdan paydo bo‘lmaydi. Uni so‘z bilan hadeb tajriba qilish deb tushunmaslik kerak. She’riyat so‘zbozlik emas, she’riyat tuyg‘uni, demak mehru muhabbatni, qayg‘u bilan iztirobni so‘z bilan jonlantirishdir. She’riyatimiz tarixida o‘ziga xoslikka, ya’ni origiallikka intilaman deb, oxir oqibat o‘z ijodini, Koko Shanel ta’biri aytganda, maskaradga,masxarabozlikka aylantirgan qalamkashlar o‘tgan va o‘tmoqda.

— Yurtga va yurtdoshlarga tilak aytsangiz.

— Yurtda tinchlik va faravonlik bo‘lsin. Yangi yilda yurtdoshlarimning ushalmagan orzulari ro‘yobga chiqsin. Curxon ijodkorlariga yangi asarlar tilayman. Bu asarlarda ko‘na zaminning tarixi va buguni,eng avvalo odamlarining orzu-armonlari yuz ko‘rsatsin. Surxon yoshlari bu muqaddas zaminda tug‘ilgan buyuk ajdodlariga munosib bo‘lishsin.

— Suhbatingiz uchun tashakkur. Xayrli va saodatli damlar yor bo‘lsin!

Manba: “Surxon yoshlari” gazetasi,№ 22-23