Устоз Эркин Воҳидов таваллуд куни  олдидан

Тил, сўз ҳақида тўлиб, яйраб, ёйилиб ёзишга, дил тўрида, тил учида турган фикр-мулоҳазалар, орзу-армонлар, изланиш-кузатишларни бемалол ифодалашга кенг майдон очиб берадиган жанр илмий-бадиий публицистикадирки, Эркин Воҳидов унинг имкониятларидан унумли фойдаланиб келмоқда. Кўпчиликнинг ёдида бор, ўтган аср саксонинчи йиллар адоҚида, маънавий қадриятларимиз тақдири учун кураш қизиган кезларда, тилимизга давлат тили мақоми бериш тўғрисидаги қонуннинг илк лойиҳаси матбуотда босилиб, муҳокамага қўйилганди. Ўшанда шоиримиз Эркин Воҳидов “ЎзАС” саҳифасида “Ўзбекча саломга ўзбекча алик бўлсин” деган ўткир, дадил мақола билан чиқди.

Сайди Умиров
ЭРКИН ВОҲИДОВ ВА ОНА ТИЛИМИЗ

СЎЗ ДУРЛАРИН ТЕРМОҚДИР ИШИ

Она тили — умуммиллат мулки, тил олдидаги масъулият ҳам умуммиллий. Мен ўзбекман деган ҳар бир инсон ўзбек тили учун қайғурмоғи керак. Тил ёлғиз мутахассисларнинг мулки, хусусий томорқаси эмас, уни бойитиш, гўзал қилиш, хас-хашаклардан тозалаш, унутилган, маъноси ўзгарган сўзларни тиклаш ҳамманинг иши…

Ўзбекистон Қаҳрамони, Халқ шоири Эркин Воҳидовнинг бетакрор, шеърий, драматик асарлари, қойилмақом таржималари, ҳофизлар тилидан тушмай келаётган гўзал Ғазаллари адабиёт, маънавият шайдолари қалбини забт этгани, юртимиз сарҳадлари оша яқин-йироқ манзилларга етгани, маданиятимиз хазинасини бойитиб келаётганига ярим асрдан ошиб кетди. Бу ҳақда кўп илиқ гаплар айтилган, ёзилган. Айни чоғда шоирнинг она тилимиз ҳақида гоҳ суюниб, гоҳ куюниб айтиб, ёзиб келаётган фикрлари, мазмундор, илмий-публицистик мақола, тадқиқотлари ҳам борки, мавзуимиз шу хусусда.

Тил, сўз ҳақида тўлиб, яйраб, ёйилиб ёзишга, дил тўрида, тил учида турган фикр-мулоҳазалар, орзу-армонлар, изланиш-кузатишларни бемалол ифодалашга кенг майдон очиб берадиган жанр илмий-бадиий публицистикадирки, Эркин Воҳидов унинг имкониятларидан унумли фойдаланиб келмоқда. Кўпчиликнинг ёдида бор, ўтган аср саксонинчи йиллар адоҚида, маънавий қадриятларимиз тақдири учун кураш қизиган кезларда, тилимизга давлат тили мақоми бериш тўғрисидаги қонуннинг илк лойиҳаси матбуотда босилиб, муҳокамага қўйилганди. Ўшанда шоиримиз Эркин Воҳидов “ЎзАС” саҳифасида “Ўзбекча саломга ўзбекча алик бўлсин” деган ўткир, дадил мақола билан чиқди. Сабаби, лойиҳа рус тилида ёзилиб, ўзбек тилига хом-хатала ўгирилгани, бир қатор хатолари борлигини далиллар билан кўрсатиб берган, пировардида кўпчиликнинг фикр-мулоҳазалари, таклиф-истаклари инобатга олиниб, лойиҳа тўлдирилиб, анча мукаммал ҳолга келтирилган, 1989 йил 21 октябрда қонун қабул қилинган эди. Ушбу тарихий воқеа, ҳуррият элчиси, Мустақилликнинг маънавий поёндози ҳамюртлари, ҳамкасблари қатори Эркин Воҳидовни ҳам беҳад руҳлантирган эди. Ардоқли шоиримиз тилимизнинг бойлиги, ҳусни-жамоли, софлиги, муаммолари, истиқболи ҳақида мудом қайғуриб, жонкуярлик қилиб келаётган фаол ижодкорлардандир. Шоирнинг “Она тилим” (“Халқ сўзи”, 2003 йил, 21 октябр), “Тирик хазина ёхуд “жаҳонгашта сўз” ( “ЎзАС”, 2009 йил, 27 феврал), “Сўз – забаржад, Сўз – гавҳар, олтин” (“Китоб дунёси”, 2013 йил, 9 октябр, 2014 йил, 29 январ) мақолалари фикримиз далилидир.

“Она тилим” тарихий қонун қабул қилинганига 15 йил тўлиши муносабати билан ёзилган. “Бир марта яшайдиган инсон ўз қисматига ўзи эга бўлиб, ўзгага муте бўлмасдан, озод-эмин яшасин экан. Ўз она тилида сўзлаб, ўз Оллоҳингга сиғиниб, ўз ота-онангни ўз удуминг билан кўмолмасанг, бу дунёга келмаганинг ҳам маъқул экан. Биз шундай кунларни бошдан кечирдикки, ҳозирги ёшлар тинглаб ёқа ушласалар ажаб эмас…”

Мақоланинг илк сатрлариёқ ўқувчини қизиқтириб қўяди, ўйга толдиради, ҳушёр торттиради. Кечаги тарихдан, истиқлол шарофатидан ҳикоя, мисоллар ваъда қилинаётгани англашилади. Муаллиф ўкинчли оҳангда бошланган сўзларини ўтган кундан нолиш, умрини яшаб ўтган тузумга яна бир тош отиб қўйиш деб англамасликни, кечаги кун хатоларидан сабоқ чиқариш хайрли ишлигини писанда қилади. Мақоланинг “Э, ўзимиз эканмиз-ку”, “Тил фидойилари, қайдасиз?”, “Нелар топдик, нелар йўқотдик”, “Жаҳон тажрибаси ва “изм”лар”, “Бобилми ёки Вавилон?”, “Ғалати машҳур”, “Проба” ўзбекчада қандай бўлади?” кичик сарлавҳачалари ўзиёқ унинг мазмуни, кўтарилган муаммоларидан дарак бериб турибди.

Муаллиф истибдод замонида она тилимиз нуфузи пасайиб, хизмат доираси торайиб, ҳукм­рон тил соясида қолиб кетганлигини, айрим юртдошларимиз ўз юрти тили қолиб ўзга тилда гапириш, ёзишга мажбур бўлишгани ёхуд шуни маъқул кўришгани, тарки одат амримаҳолга гоҳ жиддий, гоҳ таги зил ҳазил мисол, далиллар келтиради. Чиндан-да бир қанча хорижликлар ўзбекчада бинойидек, ширин гаплашганлари ҳолда ўзимизнинг айрим кишиларимиз, ҳатто зиёлиларимиз…

Келинг, шоирнинг Ильза Сиртаутасга бағишланган шеърини ўқиб билинг:

Термуламан Ильза хонимга,
Кўзларимга ишонмай ҳайрон.
Амриқолик хушрўй олима
Сўзлар эди ўзбекча равон…

Келинг, сизни она юрт учун,
Фидолар бир тинглаб қувонсин.
Бу қувончдан лекин бир умр
Жудолар ҳам қувонсин, ёнсин…

Ўз элати меҳридан дилин,
Ёт тутганлар сизни эшитсин.
Ўз юртида ўз она тилин,
Унутганлар сизни эшитсин.

“Тирик хазина ёхуд “Жаҳонгашта сўз” мақоласи ғаройиб сарлавҳаси биланоқ диққатни тортган, ўқишга рағбат уйғотган, барчага маъқул, манзур бўлган эди. Биз ҳаётда, ижодда тез-тез дуч келадиган, кўп ишлатадиган, лекин келиб чиқиши, “таржимаи ҳоли”, маънавий, ахлоқий чегараси, қисмати билан унчалик қизиқмайдиган анча-мунча сўзларнинг этимологияси, бугунги ҳолатига жиддий эътибор қаратади, мағзини чақиб беради, қиёсий таҳлиллар қилади. “Улғайган сўзлар”, “Бир пас неча дақиқа?”, “Фуқаролар дейиш тўғрими?”, “Мадина ва маданият”, “ғариб, ғаройиб сўзлар”, “Тилнинг жони бор” фасллари мисол, далилларга, таҳлил, тадқиқларга бой.

Маҳкама сўзи устидаги баҳснинг гувоҳи бўлгани, ҳоким, ҳукм, ҳакам, ҳукумат, муҳокамага ўзакдош, ҳикмат дарахти ҳам шу илдиздан униб чиққанини эслатишдан бошланган мўъжаз тадқиқот ўқиган одамни, айниқса, ижод аҳлини лоқайд қолдирмаслиги табиий.

Муаллиф сўзнинг бамисоли тирик жондек ҳаёт кечириши, туғилиши, камол топиши, заволга юз тутишини қайд этар экан, истак, хоҳиш маъноларини англатган ирода сўзи ўсиб қалб қудрати, қатъиятни, Бобур рубоийсида азоб-уқубатни билдирган меҳнат сўзи бугунги кунда бахт-саодат омили, шон-шараф ишига айланганини эслатади. Навоийнинг

Қаро кўзум, келу мардумлиғ эмди фан қилғил,
Кўзум қаросида мардум киби ватан қилғил –

мисралари аввал англатган, ҳозир англатаётган маънолар доираси тадқиқида қора кўз ва кўз қораси бирикмаларида ҳам ўзгача маъно оттенкаларини илғайди. Таҳлил жараёнида “билсангиз ҳам қайтарай” деган писандага келсак, бу, биринчидан, камтарлик бўлса, иккинчидан, “Қаро кўзум” ҳақида олим, шоир, санъаткорларнинг бир қанча шарҳлари мавжуд бўлса-да, бу шоҳ ғазалнинг теран мазмун-моҳияти тўлиқ очиб берилмаганлигига ишора, назаримизда. Шоирлар султонининг “Бир пос чу тундин ўтди ул хайл” мисрасига заррабин нигоҳини қадаб, луғатларда пос туннинг саккиздан бири, бир соатга тенг тунги муддат, соқ­чи, посбон, русча часовой маъносини берувчи атама эканлигини аниқлайди. Сўзнинг бошига ҳам яхши-ёмон кунлар тушишини йигит, баҳодир сўзлари Россияга келиб “джигит”, “багатыр” бўлиб қадр топгани, лекин полвон-балванга, паҳлавон ахламонга айланиб обрўсизлангани ҳақидаги фактлар ҳам ғаройиб. Фуқаро, маданият, мамлук сўзлари тадқиқи ҳам қизиқ. Қадимда саҳройи араблар, бадавийлар, шаҳарликлар маданий дейилгани, тилимизга ҳам шу маънода кириб келганини эслатгач, шаҳар ва шаҳарлик атамаларига, маданият тушунчаларига ўзгача маъно бахш этганини, масалан, қишлоқ маданияти деганда қишлоқнинг шаҳарлашуви, қишлоқлик энди илгариги эмас, кийинишда, муомалада, юриш-туриш, рўзғор тутишда ҳеч бир шаҳарликдан кам эмаслигини алоҳида қайд этади.

Муаллиф айрим сўзларимиз хорижда бошқача маъно англатишидан огоҳ қилиб, ибратли мисоллар келтиради. Шулардан бири, ин­қилоб йиллари Туркистондан қувғин қилинган бир гуруҳ ватандошларимизга Истанбулда шаҳар волийси ҳурмат кўрсатиб, қандай истак-орзулари борлигини сўраганда, меҳмонларнинг улуғи ташаккур билдириб, ҳар нарса етарли, фақат бекормиз, бизга корхона керак, деб меҳмонни ғалати ҳолга солиб қўйган экан: у ерда бекор сўзи бўйдоқ, корхона сўзи ишратхона маъносини англатар экан.

Эркин Воҳидов ушбу мақоласида ҳам Навоий даҳосига, лисоний бойлиги, тенгсиз маҳоратига мурожаат қилади, ибратли мисоллар келтиради. Ҳайратланарлиси, бобокалонимиз анчайин шоирлар тўпори, жайдари ҳисоблаб ишлатишни эп кўрмайдиган супурги, тиш қирчиллатиш каби сўзларни қўллаб, ажиб маънолар чиқарган эди. Халқ шоиримиз Шарқ ва ҳарб адабиётидан чуқур хабардорлиги, Навоий, Бобур, Фузулий, Машраб ва бошқа улуғлар шеъриятини синчиклаб ўрганганлиги, уларга мухаммаслар боҚлагани, шарҳлар битгани, таржималар қилгани, бетиним излангани, заҳмат чеккани учун ҳам таниқли нозим, Ғазалнавис, достоннавис мақомига етишга, “Ёшлик девони”, “Муҳаббат”, “Тирик сайёралар”, “Нидо”, “Руҳлар исёни” каби етук асарлар, замонавий “Муҳокамат-ул луғатайн” яратишга муваффақ бўлди. Муаллифнинг Маҳмуд ҚошҚарий бобомизнинг китоби ёстиғимиз остида бўлмоғи кераклигини таъкидлаши, араблар грамматика устида тортишиб қолишса, Замахшарий бундай деб ёзган дейишлари билан баҳс тугашини эслатиши бежиз эмас.

“Сўз – забаржад, сўз – гавҳар, олтин” мақоласини муаллиф шоир, адиб, публицист, лингвист, муаррих, файласуф бўлиб ёзибди, десак муболаға бўлмас.

Ушбу мақоласида ҳам шоир ажиб, сирли, сеҳрли сўз оламига саёҳат қилади, сўзни идрок этиш, илдизига етиш, маҚзини чақишда ўқувчини ҳам ҳамроҳликка, ҳамкорликка чорлайди. Муаллиф айтганича бор: сўзни эшитамиз, сўзлашни қотирамиз, унинг мағзини чақиш эса аксар хаёлимизга келмайди. “Кўз”, “Уз”, “Эл”, “Омонат”, “Бўл”, “Чақ”, “Юрак”, “Кўк”, “Ой” каби сўзлардан урчиган янги сўз, атамалар тарихи, тадқиқини ўқиш мароқли ва ҳузурбахш. Ўзаги чақ сўзи билан боғлиқ йигирма беш сўз, бирикмани санадим, охири гугурт чақиш, сўз мағзини чақиш, чақчақлашиб олиш билан тугайди. Ана, тилимизнинг имкониятларию муаллифнинг ҳафсаласи!

“Олимлар, топиб беринг, қайси тилда қуёшнинг ўндан ортиқ исми бор! Қайси тилда осмонни камалак рангларидек етти хил ном билан атайдилар? Осмон, фалак, само, чарх, гардун, фазо, кўк… Арш, даввор, мину сингари кам ишлатиладиган хос сўзлар ҳам саналса рўйхат янада узаяди” – фахр, ғурур билан ёзади шоир. Ой, эл, кўз сўзлари ҳам тандирган узилган нондай янги сўз, бирикмалар ясашда хамиртуруш вазифасини ўтаган экан.

“Узум” едим, “узум” дедим, билсам токдан узиб едим, дегандек, қўлим билан ишкомдан узум узатуриб, бу сўзнинг узмоқдан олингани хаёлимга келган эди. Ахир унган нарсани унум, ғуж ўсган мевани ғужум, жамият тузилишини тузум, чўғнинг қўридан қолган кулни қурум, деймиз. Оғизга солиб ютганимизни ютум, томоқдан қулт этиб ўтган сув қултум бўлганидек, ишкомдан узиб еганимиз узум бўлади-да… Курайдиган қуролимиз курак, ички аъзо ичак, гул тубида турадиган идиш тубак – биз уни тувак деймиз – эканини билиш қийин эмас, лекин кўксимизда гурсиллаб урган юракни юрак дейиш тўғрими ёки урак? Юрак юрадими, урадими?…

Саж усулидаги ушбу шоирона сатрлар, теран таҳлиллар, гўзал ибораларни мақоламизда атайлаб кўпроқ келтираётибмиз, токи жўн, жайдари ифодаларим нозик, нафис, таассуротни сусайтирмасин деб.

Мақоланинг “Энг аввалги сўз”, “Ой фарзанди”, “Кўмирга айланган умр”, “Дамашқда машқ”, “Маош ва ош”, “Исмияминнинг исми яминми?” боблари ўзи алоҳида ғаройиб ҳикоялар, уларни албатта ўқиш керак, айтиб берилса жозибаси камаяди.

Яна бир иқтибос келтиришимнинг боиси бор: “Гап кўп, кўмир оз” деган иборада муаллиф чуқур маъно, тагдор фикр кўрмаганини айтади. Суҳбат чўзилса, сандалнинг чўғи совуб қолгани учун шундай дейилармикин, деган фикрга ишонқирамай ёзади: “Ўйлашимча, бу ибора аслида гап кўп-ку, умр оз бўлган. Ку юкламасининг кейинги сўзга қўшилиб кетишидан умр кўмирга айланган. “Аслини тикласак, дунёнинг дардини айтишга умр етмайди, деган фалсафий хулоса чиқади”. Ушбу талқин ё тахмин фамилиямга бевосита дахлдор бўлгани учун қизиқтириб, ўйлантириб қўйди мени.

Муаллиф фикрича, ўзбек тили уч буюк дарё – туркий, арабий, форсийдан сув ичиш баробарида эски лотин, хитой, мўғул, рус, Европа тилларидан баҳра олгани боис бой, ҳеч бир тилда бўлмаган шаклдош сўзлар санъати туюқ ўзбек тилида бор, бошқа халқда йўқ аския, сўз ўйини бизда мавжуд.

Тил тўғрисида халқаро битим йўқлигини, халқ­лар бир-биридан сўз ва атамаларни ҳеч ижозатсиз олишлари, ўзларига мослаб истаган шаклга солишлари, хоҳлаган маънони юклаб, таниб бўлмас ҳолга келтиришларини таъкидлаган муаллиф (“оғиздаги тилга хўжайинлик қилишимиз мумкин, лекин жамият ҳодисаси бўлган тилга ҳукм ўтказиш имконсиз”) хорижга бориб қолган ватандошларимизни ўйлаб, эҳтиёт бўлиб сўз ишлатишдан огоҳ этади. Масалан, Ўиндистонга борганда камина мухбирман дейилса, ярамас жосусман дегани, таклиф олиб келдим дегани кулфат олиб келдим, дегани бўларкан. Ўзимизда тўйхатларга баъзан ҳозир ҳам битилиб келаётган “Лутфан ташриф буюришингизни сўрайман” иборасида ўз шахсини улуғлаб, меҳмонни камситиш маъноси бор экан. “Устоз отангдан улуғ” ибораси хусусида фикр юритиб, отадан азиз ва улуғ кишининг йўқлиги шак-шубҳасизлиги, мақол халқ ижоди эканлиги, ижод эса бадииятсиз, бадиий муболағасиз бўлмаслигини таъкидлаб, фикрини асослаш учун постулатлар, қиёс, далиллар келтирадики, бу муаллифнинг публицистикада (шеъриятида ҳам) қўллайдиган синалган усулларидандир. Инсон боши тошдан қаттиқ эмаслиги, йигит тоғни уриб тал­қон қилолмаслиги, дунёни сув босса тўпиққа чиқмаслиги барчага аён, лекин мақолни ҳеч ким нотўғри демайди: “Одамларда тафаккур кучи ортган сари тасаввур кучи камайиб бормоқда. Завқ-шавқ ўрнини совуқ ҳисоб-китоб эгалламоқда. Ақл ва юрак баҳсида ҳиссиёт енгилиб, қуруқ мантиқ ғалаба қилмоқда. Бу жамият учун хатарли ҳол” – деган хулосага келади публицист. “Дан” ўрнига “дек” ишлатиш тарафдорларига муаллиф “қамишдек хизмат қилиш” ни ҳазиломуз маслаҳат беради, гарчи қамиш кўп бўғинли, ичи бўш, шамолда тебранувчи, хипча, ингичка, чаққон, йигитлардек хизматга шай бўлса-да, “қамишдан бел боғлаб” деган “нотўғри” ибора халққа сингиб кетган.

Тилимизга хос яна бир жиҳатга – қадимда тур, юр, ёт, от, чоп каби қисқа, бир бўғинли сўзлар аскарликда кўп ишлатилгани, буйруқ беришга қулай бўлганлигига эътибор берган, маъқуллаган муаллиф ўзимизга осон бўлсин учун сўзни қисқартириш (Муҳаммад Раҳим, Мамараим, Мараим, Мирим), атаманинг ярмини ютиш (кўзингни оч, оёқ остига қара дейиш ўрнига кўзингга қара дейиш), жой номларини нотўлиқ айтиш (Анжан, Риштон ва ҳ.к.) ножо­йиз мантиққа зидлигини, тарки одат – амримаҳол бўлаётганини куюниб ёзади, гапиради.

Она тили — умуммиллат мулки, тил олдидаги масъулият ҳам умуммиллий. Мен ўзбекман деган ҳар бир инсон ўзбек тили учун қайғурмоғи керак. Тил ёлғиз мутахассисларнинг мулки, хусусий томорқаси эмас, уни бойитиш, гўзал қилиш, хас-хашаклардан тозалаш, унутилган, маъноси ўзгарган сўзларни тиклаш ҳамманинг иши, мақолалар ёзишга тайёрланиш жараёнида саксондан ортиқ унутилган, маъноси ўзгарган ё бузилган сўзларни топдим.

Эркин Воҳидов тил учун қайғуриш, уни бойитиш, софлигини сақлаш ҳамманинг иши, дер экан, энг аввало, тилшунослар, адиблар, ижодкор зиёлиларни назарда тутади. Қилни қирқ ёрадиган, беш жилдли “Изоҳли луғат” ни яратган, кўп китоб, тадқиқотлар битган тилшуносларга дам-бадам мурожаат этиб, Алибек Рустамов, Шавкат Раҳматуллаев сингари таниқли алломалар номини тутиб ғоят мушкул ва мураккаб иш – “Этимологик луғат” тузилишини, тил муаммоларини кўтаришда фаол бўлишга ундайди. Айни чоғда шоирнинг мақолаларида тилшунос олимларга нозик иддаони сезиш қийин эмас. “Шунча вақт сарфлаб, материал йиғиб, нуфузли газетамизда “Она тилим” деган катта мақола билан чиқсаму бирорта ҳам акс-садо чиқмаса-я, дея гинахонлик қилганини эшитган, ўқиган, хижолат чеккан эдик.” “Тирик хазина” босилганда профессор Шавкат Каримов иккимиз кичик бир мақола билан чиққандик. “Сўз – забаржад…” айрим, вилоят, туман газеталарида кўчириб босилди, акс-садолар берилди. Э. Умаров, Н. Жумахўжа, Н. Раҳмонов, В. Раҳмонов, Б. Дўстқораев, А. Мелибоев, Эшқобил Шукур, Ш. Тўлаганов ва бошқа ижодкорларнинг катта-кичик мақола, тадқиқотлари чиқиб тургани, ардоқли ижодкоримиз Эркин Воҳидовнинг тилимиз ҳақида дил тўрида, тил учида турган салмоқли сўзларни топиб ёзгани, унинг миллатнинг ўқ илдизи бўлган тилга нисбатан жонкуярлигидан далолатдир.

Мақоланинг сўнги боби “Дастурхон”, деб аталади. Ардоқли шоиримиз “Китоб дунёси”нинг хонтахтасида биз, ўқувчиларга тўкин дас­турхон ёзиб тилдан тайёрланган, бири-биридан мазали тўрт хил таом билан меҳмон қилди. Келинг, таомилга кўра, қўл очиб фотиҳа қилайлик: “Илоҳи омин, экканнинг (излаб, топиб ёзганнинг), тикканнинг (бир неча сонда чоп этганнинг), еганнинг (ўқиганнинг, баҳраманд бўлганнинг) отасига раҳмат”.

СЎЗ ЗАРГАРИ, ТИЛИМИЗ ЖОНКУЯРИ

Бу юксак баҳога ҳамма шоир, адиб, олимни ҳам бирдек муносиб деб бўлмайди. Бир неча тилни, энг аввало, она тилини чуқур эгаллаган, “эгарлаган”, унинг бойликлари, назокати, таровати, товланишларидан кенг хабардор, сўзни ўз ҳукмига тўлиқ бўйсундирган, соққадай ўйнатадиган санъаткорларгина энг юксак таърифга лойиқдирлар.

Буюк шоирларимиз Навоий, Бобур, Машраб, улуғ алломалар Кошғарий, Замахшарийлар шундай зотлардандир. Қолаверса, яқин тарихимизда яшаб ўтган Қодирий, Чўлпон, Ойбек, Ғафур Ғулом, Ҳамид Олимжон, Абдулла Қаҳҳор, Миртемир, Одил Ёқубов, Шукур Холмирзаев, Тоғай Мурод каби адиблар, Озод Шарафиддинов, Ғайбулла Саломов каби олимларнинг гўзал, латиф асарлари хотирамизда бирма-бир жонланади.

Ўзбекистон Қаҳрамони, халқ шоири Эркин Воҳидов ҳам гўзал, пурмаъно бадиий асарлари, қойилмақом таржималари, тилга, сўзга оид илмий, публицистик мақолалари, мароқли суҳбатлари билан маданиятимиз тараққиётига салмоқли ҳисса қўшиб келаётган фаол ижодкорлардан. Эркин аканинг ижоди, фаолияти, шахсияти ҳақида кўплаб тадқиқотлар яратилган, рисола, китоблар ёзилган, ғазаллари ҳофизлар репертуаридан кенг ўрин олган бўлса-да, уларнинг яна бир катта хизмати — тилимизга оид илмий-публицистик мақола, нутқ, суҳбатлари, изланишлари, жонкуярликлари алоҳида мулоҳаза юритишга лойиқ. Тадқиқотчиларининг ёзиши, ўзларининг эслашича, болалигидан китобга, ёзув-чизувга меҳр қўйган, қўлига тушган бадиий, илмий, таржима асарларни ўқиб ташлайверган, мактабда ҳамма фанларни бирдек пухта ўзлаштирган бўлса-да, тил, адабиётга иштиёқи ўзгача бўлган, сўзни яхши ҳис қилиши боис шеър ёзишга эрта киришган. Факултет деворий газетасида домласи Ёқуб Ғуломга “Тилимизда вотти-вотти, аста-секин йўқолвотти”, дея ҳазил сатрлар бағишлашиёқ талабанинг синчковлиги, талабчанлигидан нишона эди. Ўша кезларда ёзилган “Қаро қошинг, қийиқ қайрилма қошинг, қиз”, — деб, сўзлари фақат “қ” ҳарфи билан бошланувчи ғазали, “Олма” ва бошқа тизмалари шеър техникасини пухта эгаллаётгани, теран мазмунни чиройли шаклда ифодалашга интилаётгани, асардан асарга ўсиб бораётгани далолати эди.

Шоирнинг ўқувчиларга тандирдан энди узилган нондек тақдим этган ҳар бир шеър, достон, драма, мақола, таржималари (айниқса, танқидчилик ўз вақтида, тезкор муносабат билдирган, юқори баҳолаган “Ёшлик девони”, “Нидо”, “Руҳлар исёни” достонлари, ғазаллар шарҳи, “Тирик сайёралар” туркуми, “Шоиру шеъру шуур”, “Изтироб” китоблари, ўзбекчага ўгирилган “Доғистоним”, “Фауст”, “Форс тароналари” ижодий камолоти, бадиий маҳорати бобида янги бос­қич, ўзига хос чўққи эдики, бу кўп жиҳатдан асар тили устида жиддий ишлаш, сўз уммонига чуқур кириб бориш, бетиним изланиш, топиш самараси эди.

“Сўз дурлари термоқдир ишим” — шоирнинг қутлуғ мақсади, эстетик кредоси, бутун ижоди — бунинг исботи. Шеъриятида бевосита тилга, сўзга бағишланган тизмалари (масалан, “Она тилим ўлмайди” (1976), “Илзахоним” ва ҳоказолардан ташқари, уларга билвосита дахлдор, алоқадор сатрлари анчагина “Ўзбек бўлиш осон эмасдир” шеърида халқимизга хос кўплаб фазилатлар ичида бирини алоҳида таъкидлайди:

Неча бўлиб йўқликка маҳкум,
Тилдан, диндан бўлмаган маҳрум.
Синиб, сингиб кетмаган мардум —
Ўзбек бўлиш осон эмасдир.

Эркин Воҳидов ҳақидаги бир рисолада “у сўзни соққадай ўйнатади”, — деган мақтов ибора ишлатилган. Бу — асло муболаға эмас. Мана, шоирнинг икки сатри:

Қалбга гар истарсан ором, бўл ёмон сўздан йироқ,
Карвалол ичмоқ керакмас, кар ва лол бўлмоқ керак.

“Шахмат абадийдир, шеър ҳам абадий” мақоласида Навоийнинг “Шаҳ ёнин фарзин киби кажлар мақом этмиш, нетонг, Ростровлар арсадин гар чиқсалар руҳдек қироқ” мисраларини шундай теран таҳлил этиб, тагдор маъноларини чақиб берадики, бу мумтоз шеърият ва қадимий ўйиндан чуқур хабардор кишининггина қўлидан келади.
Бир неча йил муқаддам ўша кезлар Пушкин кўчасида жойлашган ёзувчилар уюшмасида бўлиб ўтган йиғилишда Эркин Воҳидов бир ҳазил шеър ўқиганди. Нотиқ нашриётга раҳбарлик қийин, серғалва ишлиги, ҳамманинг ҳам кўнглини топиб бўлмаслигини айтиб шундай кулгили, беғараз сатрлар ўқиб берганди.

Ихтиёр Ризо,
Бахтиёр Ризо,
Москвалик Николай Доризо
Бари мендан норизо
Мен — директорман!

Ёки самолётда тўқилган ушбу тўртликни олинг:

Сафар чоғи тайёранинг дилбар келини
Кўк юзини барчамизга тахти сулаймон қилди.
Лекин эълон ўқиганда ўзбек тилини
Давлат тили бўлганига пушаймон қилди.

Эркин Воҳидов табиатига хос юмор туйғуси ижодига ҳам кўчган. Майин, беозор кулги асарларини янада мароқли қилган (лоақал “Дониш­қишлоқ латифалари”ни ёхуд “кексалик гаштини сураётган” отахоннинг дил изҳорини эслайлик). Билса-ҳазил, билмаса-чин мақомидаги майин, беозор, бирда юмшоқ, бирда қаттиқ юмор шеър, ғазаллари, достонлари, драмалари, мақолалар аро сочилиб ётгандай туюлса ҳам аслида мақсадни, ғояни бирлаштириб, ёзувларни “елимлаб” туради.
Шоир буюк бобокалонимиз ижодини кенг, чуқур ўрганиш замони келганидан бениҳоя шод, хуррам, Навоий ғазалларига мухаммаслар басталайди, шарҳлар ёзади, ёш дўстларига насиҳат қилади, огоҳ этади:

Ўзбек Навоийни ўқимай қўйса,
Олтин бошнинг калла бўлгани шудир.
Бедил қолиб Демян Беднийни суйса,
Қора сочнинг малла бўлгани шудир.

Яйраб, ёйилиб, тўлиб ёзишга, дил тўрида, тил учида турган дард, муаммо, фикр-мулоҳазалар, орзу-армонлар, изланиш-кузатишларни бемалол ифодалашга кенг майдон очиб берадиган жанр илмий-бадиий публитсистикадирки, Эркин Воҳидов унинг имкониятларидан унумли фойдаланиб келмоқда. “Шоиру шеъру шуур”, “Изтироб” китоблари, матбуотдаги мақола, суҳбатлари, эфир, экран, учрашувлардаги чиқишлари бунинг далили. Ўтган аср саксонинчи йиллар адоғи, тилимиз тақдири, муаммолари ҳақида гаплар айни қизиган кезларда Эркин Воҳидов маънавиятимиз жонкуяри, моҳир публицист сифатида ҳам фаоллик кўрсатди.

Шоир Америка, Канадага сафарлари чоғида тақдир тақозоси билан узоқ замонлар у ёқларга бориб қолган ватандошларимиз ўз тилларини, урф-одатларимизни сақлаб қолганликлари, фарзандлари, набираларини ҳам шунга ўргатишгани, ёшларнинг аксарияти 5-6 тилда бемалол гаплашишларини кўриб хурсанд бўлади, ҳаваси келади, ўзимизнинг йигит-қизларимиз ҳам кўп тилларни эгаллашларини орзу қилади (истиқлол йиллари бу орзу амалга ошаётгани гувоҳимиз).

Шоирнинг Н.Каримов, У.Норматов, Н.Отахонов, Н.Муҳаммад, Қ.Очилов, Ш.Отабек, Ш.Жабборов ва бошқалар билан суҳбатлари, мақолалари, шеър, ғазаллари шарҳида ҳам тилга эътибор, сўз масъулиятига оид муҳим фикрлар ибратли мисоллар кўп учрайди. Муаллиф истиқлол йилларида “Она тилим”, “Тирик хазина”, “Сўз — забаржад…” номли салмоқли тадқиқотлар билан чиқди. Ардоқли шоиримизнинг замонавий “Муҳокамат ул-луғатайн”и ёхуд Навоий тадқиқотига насрий мухаммаси алоҳида мақола, рисола мавзусидир.

Эркин Воҳидов
ОНА ТИЛИМ ЎЛМАЙДИ

Нотиқ деди:
«Тақдир шул,
Бу жаҳоний ирода.
Тиллар йўқолур буткул,
Бир тил қолур дунёда».

«Эй воиз, пастга тушгин,
Бу гап чиқди қаердан!»
Навоий билан Пушкин
Туриб келди қабрдан.

Ким дарғазаб,
Ким ҳайрон,
Чиқиб келдилар қатор:
Данте, Шиллер ва Байрон,
Фирдавсий, Бальзак, Тагор.

«Ваъзингни қўй, биродар,
Сен айтганинг бўлмайди».
Барча деди баробар:
«Она тилим ўлмайди».

— Ҳей, бу қандай ақида! —
Қўлида табаррук жом,
Гўзал форсий ҳақида
Рубоий айтди Хайём.

Эҳтиросли, оташдил
Беранже сўрди нолон:
— Наҳотки, фаранги тил
Йўқолгуси бир замон!

Неруда, Лорка турди
Сервантеснинг ёнига:
— Ким қасд этиб тиғ урди
Она тилим жонига!

Фузулий ёнди:
— Озар
Тили гулдек сўлмайди.
Барча деди баробар:
«Она тилимўлмайди».

Камалакдек ранго-ранг
Бўлсин деб санъат, тиллар,
Асрларча қилдик жанг,
Армон қилдик минг йиллар.

Беқадр бўлса, наҳот,
Тиллардаги тароват!
Йўқолди бу кун, ҳайҳот,
Қабрларда ҳаловат!

«Фауст» ёнди гуриллаб,
«Хамса» ўтга туташди.
Бир садо жаҳон бўйлаб
Таралди, тоғлар ошди.

Бу садо янграр ҳамон,
Сира адо бўлмайди.
Олам айтар:
Ҳеч қачон
Она тилим ўлмайди!

Saydi Umirov
ERKIN VOHIDOV VA ONA TILIMIZ

SO’Z DURLARIN TERMOQDIR ISHI

Ona tili — umummillat mulki, til oldidagi mas’uliyat ham umummilliy. Men o’zbekman degan har bir inson o’zbek tili uchun qayg’urmog’i kerak. Til yolg’iz mutaxassislarning mulki, xususiy tomorqasi emas, uni boyitish, go’zal qilish, xas-xashaklardan tozalash, unutilgan, ma’nosi o’zgargan so’zlarni tiklash hammaning ishi…

O’zbekiston Qahramoni, Xalq shoiri Erkin Vohidovning betakror, she’riy, dramatik asarlari, qoyilmaqom tarjimalari, hofizlar tilidan tushmay kelayotgan go’zal G’azallari adabiyot, ma’naviyat shaydolari qalbini zabt etgani, yurtimiz sarhadlari osha yaqin-yiroq manzillarga yetgani, madaniyatimiz xazinasini boyitib kelayotganiga yarim asrdan oshib ketdi. Bu haqda ko’p iliq gaplar aytilgan, yozilgan. Ayni chog’da shoirning ona tilimiz haqida goh suyunib, goh kuyunib aytib, yozib kelayotgan fikrlari, mazmundor, ilmiy-publitsistik maqola, tadqiqotlari ham borki, mavzuimiz shu xususda.

Til, so’z haqida to’lib, yayrab, yoyilib yozishga, dil to’rida, til uchida turgan fikr-mulohazalar, orzu-armonlar, izlanish-kuzatishlarni bemalol ifodalashga keng maydon ochib beradigan janr ilmiy-badiiy publitsistikadirki, Erkin Vohidov uning imkoniyatlaridan unumli foydalanib kelmoqda. Ko’pchilikning yodida bor, o’tgan asr saksoninchi yillar adoQida, ma’naviy qadriyatlarimiz taqdiri uchun kurash qizigan kezlarda, tilimizga davlat tili maqomi berish to’g’risidagi qonunning ilk loyihasi matbuotda bosilib, muhokamaga qo’yilgandi. O’shanda shoirimiz Erkin Vohidov “O’zAS” sahifasida “O’zbekcha salomga o’zbekcha alik bo’lsin” degan o’tkir, dadil maqola bilan chiqdi. Sababi, loyiha rus tilida yozilib, o’zbek tiliga xom-xatala o’girilgani, bir qator xatolari borligini dalillar bilan ko’rsatib bergan, pirovardida ko’pchilikning fikr-mulohazalari, taklif-istaklari inobatga olinib, loyiha to’ldirilib, ancha mukammal holga keltirilgan, 1989 yil 21 oktyabrda qonun qabul qilingan edi. Ushbu tarixiy voqea, hurriyat elchisi, Mustaqillikning ma’naviy poyondozi hamyurtlari, hamkasblari qatori Erkin Vohidovni ham behad ruhlantirgan edi. Ardoqli shoirimiz tilimizning boyligi, husni-jamoli, sofligi, muammolari, istiqboli haqida mudom qayg’urib, jonkuyarlik qilib kelayotgan faol ijodkorlardandir. Shoirning “Ona tilim” (“Xalq so’zi”, 2003 yil, 21 oktyabr), “Tirik xazina yoxud “jahongashta so’z” ( “O’zAS”, 2009 yil, 27 fevral), “So’z – zabarjad, So’z – gavhar, oltin” (“Kitob dunyosi”, 2013 yil, 9 oktyabr, 2014 yil, 29 yanvar) maqolalari fikrimiz dalilidir.

“Ona tilim” tarixiy qonun qabul qilinganiga 15 yil to’lishi munosabati bilan yozilgan. “Bir marta yashaydigan inson o’z qismatiga o’zi ega bo’lib, o’zgaga mute bo’lmasdan, ozod-emin yashasin ekan. O’z ona tilida so’zlab, o’z Ollohingga sig’inib, o’z ota-onangni o’z uduming bilan ko’molmasang, bu dunyoga kelmaganing ham ma’qul ekan. Biz shunday kunlarni boshdan kechirdikki, hozirgi yoshlar tinglab yoqa ushlasalar ajab emas…”

Maqolaning ilk satrlariyoq o’quvchini qiziqtirib qo’yadi, o’yga toldiradi, hushyor torttiradi. Kechagi tarixdan, istiqlol sharofatidan hikoya, misollar va’da qilinayotgani anglashiladi. Muallif o’kinchli ohangda boshlangan so’zlarini o’tgan kundan nolish, umrini yashab o’tgan tuzumga yana bir tosh otib qo’yish deb anglamaslikni, kechagi kun xatolaridan saboq chiqarish xayrli ishligini pisanda qiladi. Maqolaning “E, o’zimiz ekanmiz-ku”, “Til fidoyilari, qaydasiz?”, “Nelar topdik, nelar yo’qotdik”, “Jahon tajribasi va “izm”lar”, “Bobilmi yoki Vavilon?”, “G’alati mashhur”, “Proba” o’zbekchada qanday bo’ladi?” kichik sarlavhachalari o’ziyoq uning mazmuni, ko’tarilgan muammolaridan darak berib turibdi.

Muallif istibdod zamonida ona tilimiz nufuzi pasayib, xizmat doirasi torayib, hukm­ron til soyasida qolib ketganligini, ayrim yurtdoshlarimiz o’z yurti tili qolib o’zga tilda gapirish, yozishga majbur bo’lishgani yoxud shuni ma’qul ko’rishgani, tarki odat amrimaholga goh jiddiy, goh tagi zil hazil misol, dalillar keltiradi. Chindan-da bir qancha xorijliklar o’zbekchada binoyidek, shirin gaplashganlari holda o’zimizning ayrim kishilarimiz, hatto ziyolilarimiz…

Keling, shoirning  Il`za Sirtautasga bag’ishlangan she’rini o’qib biling:

Termulaman Il`za xonimga,
Ko’zlarimga ishonmay hayron.
Amriqolik xushro’y olima
So’zlar edi o’zbekcha ravon…

Keling, sizni ona yurt uchun,
Fidolar bir tinglab quvonsin.
Bu quvonchdan lekin bir umr
Judolar ham quvonsin, yonsin…

O’z elati mehridan dilin,
Yot tutganlar sizni eshitsin.
O’z yurtida o’z ona tilin,
Unutganlar sizni eshitsin.

“Tirik xazina yoxud “Jahongashta so’z” maqolasi g’aroyib sarlavhasi bilanoq diqqatni tortgan, o’qishga rag’bat uyg’otgan, barchaga ma’qul, manzur bo’lgan edi. Biz hayotda, ijodda tez-tez duch keladigan, ko’p ishlatadigan, lekin kelib chiqishi, “tarjimai holi”, ma’naviy, axloqiy chegarasi, qismati bilan unchalik qiziqmaydigan ancha-muncha so’zlarning etimologiyasi, bugungi holatiga jiddiy e’tibor qaratadi, mag’zini chaqib beradi, qiyosiy tahlillar qiladi. “Ulg’aygan so’zlar”, “Bir pas necha daqiqa?”, “Fuqarolar deyish to’g’rimi?”, “Madina va madaniyat”, “g’arib, g’aroyib so’zlar”, “Tilning joni bor” fasllari misol, dalillarga, tahlil, tadqiqlarga boy.

Mahkama so’zi ustidagi bahsning guvohi bo’lgani, hokim, hukm, hakam, hukumat, muhokamaga o’zakdosh, hikmat daraxti ham shu ildizdan unib chiqqanini eslatishdan  boshlangan mo»jaz tadqiqot o’qigan odamni, ayniqsa, ijod ahlini loqayd qoldirmasligi tabiiy.

Muallif so’zning bamisoli tirik jondek hayot kechirishi, tug’ilishi, kamol topishi, zavolga yuz tutishini qayd etar ekan, istak, xohish ma’nolarini anglatgan iroda so’zi o’sib qalb qudrati, qat’iyatni, Bobur ruboiysida azob-uqubatni bildirgan mehnat so’zi bugungi kunda baxt-saodat omili, shon-sharaf ishiga aylanganini eslatadi. Navoiyning

Qaro ko’zum, kelu mardumlig’ emdi fan qilg’il,
Ko’zum qarosida mardum kibi vatan qilg’il –

misralari avval anglatgan, hozir anglatayotgan ma’nolar doirasi tadqiqida qora ko’z va ko’z qorasi birikmalarida ham o’zgacha ma’no ottenkalarini ilg’aydi. Tahlil jarayonida “bilsangiz ham qaytaray” degan pisandaga kelsak, bu, birinchidan, kamtarlik bo’lsa, ikkinchidan, “Qaro ko’zum” haqida olim, shoir, san’atkorlarning bir qancha sharhlari mavjud bo’lsa-da, bu shoh g’azalning teran mazmun-mohiyati to’liq ochib berilmaganligiga ishora, nazarimizda. Shoirlar sultonining “Bir pos chu tundin o’tdi ul xayl” misrasiga zarrabin nigohini qadab, lug’atlarda pos tunning sakkizdan biri, bir soatga teng tungi muddat, soq­chi, posbon, ruscha chasovoy ma’nosini beruvchi atama ekanligini aniqlaydi. So’zning boshiga ham yaxshi-yomon kunlar tushishini yigit, bahodir so’zlari Rossiyaga kelib “djigit”, “bagatir” bo’lib qadr topgani, lekin polvon-balvanga, pahlavon axlamonga aylanib obro’sizlangani haqidagi faktlar ham g’aroyib. Fuqaro, madaniyat, mamluk so’zlari tadqiqi ham qiziq. Qadimda sahroyi arablar, badaviylar, shaharliklar madaniy deyilgani, tilimizga ham shu ma’noda kirib kelganini eslatgach, shahar va shaharlik atamalariga, madaniyat tushunchalariga o’zgacha ma’no baxsh etganini, masalan, qishloq madaniyati deganda qishloqning shaharlashuvi, qishloqlik endi ilgarigi emas, kiyinishda, muomalada, yurish-turish, ro’zg’or tutishda hech bir shaharlikdan kam emasligini alohida qayd etadi.

Muallif ayrim so’zlarimiz xorijda boshqacha ma’no anglatishidan ogoh qilib, ibratli misollar keltiradi. Shulardan biri, in­qilob yillari Turkistondan quvg’in qilingan bir guruh vatandoshlarimizga Istanbulda shahar voliysi hurmat ko’rsatib, qanday istak-orzulari borligini so’raganda, mehmonlarning ulug’i tashakkur bildirib, har narsa yetarli, faqat bekormiz, bizga korxona kerak, deb mehmonni g’alati holga solib qo’ygan ekan: u yerda bekor so’zi bo’ydoq, korxona so’zi ishratxona ma’nosini anglatar ekan.

Erkin Vohidov ushbu maqolasida ham Navoiy dahosiga, lisoniy boyligi, tengsiz mahoratiga murojaat qiladi, ibratli misollar keltiradi. Hayratlanarlisi, bobokalonimiz anchayin shoirlar to’pori, jaydari hisoblab ishlatishni ep ko’rmaydigan supurgi, tish qirchillatish kabi so’zlarni qo’llab, ajib ma’nolar chiqargan edi. Xalq shoirimiz Sharq va harb adabiyotidan chuqur xabardorligi, Navoiy, Bobur, Fuzuliy, Mashrab va boshqa ulug’lar she’riyatini sinchiklab o’rganganligi, ularga muxammaslar boQlagani, sharhlar bitgani, tarjimalar qilgani, betinim izlangani, zahmat chekkani uchun ham taniqli nozim, G’azalnavis, dostonnavis maqomiga yetishga, “Yoshlik devoni”, “Muhabbat”, “Tirik sayyoralar”, “Nido”, “Ruhlar isyoni” kabi yetuk asarlar, zamonaviy “Muhokamat-ul lug’atayn” yaratishga muvaffaq bo’ldi. Muallifning Mahmud QoshQariy bobomizning kitobi yostig’imiz ostida bo’lmog’i kerakligini ta’kidlashi, arablar grammatika ustida tortishib qolishsa, Zamaxshariy bunday deb yozgan deyishlari bilan bahs tugashini eslatishi bejiz emas.

“So’z – zabarjad, so’z – gavhar, oltin” maqolasini muallif shoir, adib, publitsist, lingvist, muarrix, faylasuf bo’lib yozibdi, desak mubolag’a bo’lmas.

Ushbu maqolasida ham shoir ajib, sirli, sehrli so’z olamiga sayohat qiladi, so’zni idrok etish, ildiziga yetish, maQzini chaqishda o’quvchini ham hamrohlikka, hamkorlikka chorlaydi. Muallif aytganicha bor: so’zni eshitamiz, so’zlashni qotiramiz, uning mag’zini chaqish esa aksar xayolimizga kelmaydi. “Ko’z”, “Uz”, “El”, “Omonat”, “Bo’l”, “Chaq”, “Yurak”, “Ko’k”, “Oy” kabi so’zlardan urchigan yangi so’z, atamalar tarixi, tadqiqini o’qish maroqli va huzurbaxsh. O’zagi chaq so’zi bilan bog’liq yigirma besh so’z, birikmani sanadim, oxiri gugurt chaqish, so’z mag’zini chaqish, chaqchaqlashib olish bilan tugaydi. Ana, tilimizning imkoniyatlariyu muallifning hafsalasi!

“Olimlar, topib bering, qaysi tilda quyoshning o’ndan ortiq ismi bor! Qaysi tilda osmonni kamalak ranglaridek yetti xil nom bilan ataydilar? Osmon, falak, samo, charx, gardun, fazo, ko’k… Arsh, davvor, minu singari kam ishlatiladigan xos so’zlar ham sanalsa ro’yxat yanada uzayadi” – faxr, g’urur bilan yozadi shoir. Oy, el, ko’z so’zlari ham tandirgan uzilgan nonday yangi so’z, birikmalar yasashda xamirturush vazifasini o’tagan ekan.

“Uzum” yedim, “uzum” dedim, bilsam tokdan uzib yedim, degandek, qo’lim bilan ishkomdan uzum uzaturib, bu so’zning uzmoqdan olingani xayolimga kelgan edi. Axir ungan narsani unum, g’uj o’sgan mevani g’ujum, jamiyat tuzilishini tuzum, cho’g’ning qo’ridan qolgan kulni qurum, deymiz. Og’izga solib yutganimizni yutum, tomoqdan qult etib o’tgan suv qultum bo’lganidek, ishkomdan uzib yeganimiz uzum bo’ladi-da… Kuraydigan qurolimiz kurak, ichki a’zo ichak, gul tubida turadigan idish tubak – biz uni tuvak deymiz – ekanini bilish qiyin emas, lekin ko’ksimizda gursillab urgan yurakni yurak deyish to’g’rimi yoki urak? Yurak yuradimi, uradimi?…

Saj usulidagi ushbu shoirona satrlar, teran tahlillar, go’zal iboralarni maqolamizda ataylab ko’proq keltirayotibmiz, toki jo’n, jaydari ifodalarim nozik, nafis, taassurotni susaytirmasin deb.

Maqolaning “Eng avvalgi so’z”, “Oy farzandi”, “Ko’mirga aylangan umr”, “Damashqda mashq”, “Maosh va osh”, “Ismiyaminning ismi yaminmi?” boblari o’zi alohida g’aroyib  hikoyalar, ularni albatta o’qish kerak, aytib berilsa jozibasi kamayadi.

Yana bir iqtibos keltirishimning boisi bor: “Gap ko’p, ko’mir oz” degan iborada muallif chuqur ma’no, tagdor fikr ko’rmaganini aytadi. Suhbat cho’zilsa, sandalning cho’g’i sovub qolgani uchun shunday deyilarmikin, degan fikrga ishonqiramay yozadi: “O’ylashimcha, bu ibora aslida gap ko’p-ku, umr oz bo’lgan. Ku yuklamasining keyingi so’zga qo’shilib ketishidan umr ko’mirga aylangan. “Aslini tiklasak, dunyoning dardini aytishga umr yetmaydi, degan falsafiy xulosa chiqadi”. Ushbu talqin yo taxmin familiyamga bevosita daxldor bo’lgani uchun qiziqtirib, o’ylantirib qo’ydi meni.

Muallif fikricha, o’zbek tili uch buyuk daryo – turkiy, arabiy, forsiydan suv ichish barobarida eski lotin, xitoy, mo’g’ul, rus, Yevropa tillaridan bahra olgani bois boy, hech bir tilda bo’lmagan shakldosh so’zlar san’ati tuyuq o’zbek tilida bor, boshqa xalqda yo’q askiya, so’z o’yini bizda mavjud.

Til to’g’risida xalqaro bitim yo’qligini, xalq­lar bir-biridan so’z va atamalarni hech ijozatsiz olishlari, o’zlariga moslab istagan shaklga solishlari, xohlagan ma’noni yuklab, tanib bo’lmas holga keltirishlarini ta’kidlagan muallif (“og’izdagi tilga xo’jayinlik qilishimiz mumkin, lekin jamiyat hodisasi bo’lgan tilga hukm o’tkazish imkonsiz”) xorijga borib qolgan vatandoshlarimizni o’ylab, ehtiyot bo’lib so’z ishlatishdan ogoh etadi. Masalan, O’indistonga borganda kamina muxbirman deyilsa, yaramas josusman degani, taklif olib keldim degani kulfat olib keldim, degani bo’larkan. O’zimizda to’yxatlarga ba’zan hozir ham bitilib kelayotgan “Lutfan tashrif buyurishingizni so’rayman” iborasida o’z shaxsini ulug’lab, mehmonni kamsitish ma’nosi bor ekan. “Ustoz otangdan ulug’” iborasi xususida fikr yuritib, otadan aziz va ulug’ kishining yo’qligi shak-shubhasizligi, maqol xalq ijodi ekanligi, ijod esa badiiyatsiz, badiiy mubolag’asiz bo’lmasligini ta’kidlab, fikrini asoslash uchun postulatlar, qiyos, dalillar keltiradiki, bu muallifning publitsistikada (she’riyatida ham) qo’llaydigan sinalgan usullaridandir. Inson boshi toshdan qattiq emasligi, yigit tog’ni urib tal­qon qilolmasligi, dunyoni suv bossa to’piqqa chiqmasligi barchaga ayon, lekin maqolni hech kim noto’g’ri demaydi: “Odamlarda tafakkur kuchi ortgan sari tasavvur kuchi kamayib bormoqda. Zavq-shavq o’rnini sovuq hisob-kitob egallamoqda. Aql va yurak bahsida hissiyot yengilib, quruq mantiq g’alaba qilmoqda. Bu jamiyat uchun xatarli hol” – degan xulosaga keladi publitsist. “Dan” o’rniga “dek” ishlatish tarafdorlariga muallif “qamishdek xizmat qilish” ni hazilomuz maslahat beradi, garchi qamish ko’p bo’g’inli, ichi bo’sh, shamolda tebranuvchi, xipcha, ingichka, chaqqon, yigitlardek xizmatga shay bo’lsa-da, “qamishdan bel bog’lab” degan “noto’g’ri” ibora xalqqa singib ketgan.

Tilimizga xos yana bir jihatga – qadimda tur, yur, yot, ot, chop kabi qisqa, bir bo’g’inli so’zlar askarlikda ko’p ishlatilgani, buyruq berishga qulay bo’lganligiga e’tibor bergan, ma’qullagan muallif o’zimizga oson bo’lsin uchun so’zni qisqartirish (Muhammad Rahim, Mamaraim, Maraim, Mirim), atamaning yarmini yutish (ko’zingni och, oyoq ostiga qara deyish o’rniga ko’zingga qara deyish), joy nomlarini noto’liq aytish (Anjan, Rishton va h.k.) nojo­yiz mantiqqa zidligini, tarki odat – amrimahol bo’layotganini kuyunib yozadi, gapiradi.

Ona tili — umummillat mulki, til oldidagi mas’uliyat ham umummilliy. Men o’zbekman degan har bir inson o’zbek tili uchun qayg’urmog’i kerak. Til yolg’iz mutaxassislarning mulki, xususiy tomorqasi emas, uni boyitish, go’zal qilish, xas-xashaklardan tozalash, unutilgan, ma’nosi o’zgargan so’zlarni tiklash hammaning ishi, maqolalar yozishga tayyorlanish jarayonida saksondan ortiq unutilgan, ma’nosi o’zgargan yo buzilgan so’zlarni topdim.

Erkin Vohidov til uchun qayg’urish, uni boyitish, sofligini saqlash hammaning ishi, der ekan, eng avvalo, tilshunoslar, adiblar, ijodkor ziyolilarni nazarda tutadi. Qilni qirq yoradigan, besh jildli “Izohli lug’at” ni yaratgan, ko’p kitob, tadqiqotlar bitgan tilshunoslarga dam-badam murojaat etib, Alibek Rustamov, Shavkat Rahmatullaev singari taniqli allomalar nomini tutib g’oyat mushkul va murakkab ish – “Etimologik lug’at” tuzilishini, til muammolarini ko’tarishda faol bo’lishga undaydi. Ayni chog’da shoirning maqolalarida tilshunos olimlarga nozik iddaoni sezish qiyin emas. “Shuncha vaqt sarflab, material yig’ib, nufuzli gazetamizda “Ona tilim” degan katta maqola bilan chiqsamu birorta ham aks-sado chiqmasa-ya, deya ginaxonlik qilganini eshitgan, o’qigan, xijolat chekkan edik.” “Tirik xazina” bosilganda professor Shavkat Karimov ikkimiz kichik bir maqola bilan chiqqandik. “So’z – zabarjad…” ayrim, viloyat, tuman gazetalarida ko’chirib bosildi, aks-sadolar berildi. E. Umarov, N. Jumaxo’ja, N. Rahmonov, V. Rahmonov, B. Do’stqoraev, A. Meliboev, Eshqobil Shukur, SH. To’laganov va boshqa ijodkorlarning katta-kichik maqola, tadqiqotlari chiqib turgani, ardoqli ijodkorimiz Erkin Vohidovning tilimiz haqida dil to’rida, til uchida turgan salmoqli so’zlarni topib yozgani, uning millatning o’q ildizi bo’lgan tilga nisbatan jonkuyarligidan dalolatdir.

Maqolaning so’ngi bobi “Dasturxon”, deb ataladi. Ardoqli shoirimiz “Kitob dunyosi”ning xontaxtasida biz, o’quvchilarga to’kin das­turxon yozib tildan tayyorlangan, biri-biridan mazali to’rt xil taom bilan mehmon qildi. Keling, taomilga ko’ra, qo’l ochib fotiha qilaylik: “Ilohi omin, ekkanning (izlab, topib yozganning), tikkanning (bir necha sonda chop etganning), yeganning (o’qiganning, bahramand bo’lganning) otasiga rahmat”.

SO’Z ZARGARI, TILIMIZ JONKUYARI

Bu yuksak bahoga hamma shoir, adib, olimni ham birdek munosib deb bo’lmaydi. Bir necha tilni, eng avvalo, ona tilini chuqur egallagan, “egarlagan”, uning boyliklari, nazokati, tarovati, tovlanishlaridan keng xabardor, so’zni o’z hukmiga to’liq bo’ysundirgan, soqqaday o’ynatadigan san’atkorlargina eng yuksak ta’rifga loyiqdirlar.

Buyuk shoirlarimiz Navoiy, Bobur, Mashrab, ulug’ allomalar Koshg’ariy, Zamaxshariylar shunday zotlardandir. Qolaversa, yaqin tariximizda yashab o’tgan Qodiriy, Cho’lpon, Oybek, G’afur G’ulom, Hamid Olimjon, Abdulla Qahhor, Mirtemir, Odil Yoqubov, Shukur Xolmirzaev, Tog’ay Murod kabi adiblar, Ozod Sharafiddinov, G’aybulla Salomov kabi olimlarning go’zal, latif asarlari xotiramizda birma-bir jonlanadi.

O’zbekiston Qahramoni, xalq shoiri Erkin Vohidov ham go’zal, purma’no badiiy asarlari, qoyilmaqom tarjimalari, tilga, so’zga oid ilmiy, publitsistik maqolalari, maroqli suhbatlari bilan madaniyatimiz taraqqiyotiga salmoqli hissa qo’shib kelayotgan faol ijodkorlardan. Erkin akaning ijodi, faoliyati, shaxsiyati haqida ko’plab tadqiqotlar yaratilgan, risola, kitoblar yozilgan, g’azallari hofizlar repertuaridan keng o’rin olgan bo’lsa-da, ularning yana bir katta xizmati — tilimizga oid ilmiy-publitsistik maqola, nutq, suhbatlari, izlanishlari, jonkuyarliklari alohida mulohaza yuritishga loyiq. Tadqiqotchilarining yozishi, o’zlarining eslashicha, bolaligidan kitobga, yozuv-chizuvga mehr qo’ygan, qo’liga tushgan badiiy, ilmiy, tarjima asarlarni o’qib tashlayvergan, maktabda hamma fanlarni birdek puxta o’zlashtirgan bo’lsa-da, til, adabiyotga ishtiyoqi o’zgacha bo’lgan, so’zni yaxshi his qilishi bois she’r yozishga erta kirishgan. Fakultet devoriy gazetasida domlasi Yoqub G’ulomga “Tilimizda votti-votti, asta-sekin yo’qolvotti”, deya hazil satrlar bag’ishlashiyoq talabaning sinchkovligi, talabchanligidan nishona edi. O’sha kezlarda yozilgan “Qaro qoshing, qiyiq qayrilma qoshing, qiz”, — deb, so’zlari faqat “q” harfi bilan boshlanuvchi g’azali, “Olma” va boshqa tizmalari she’r texnikasini puxta egallayotgani, teran mazmunni chiroyli shaklda ifodalashga intilayotgani, asardan asarga o’sib borayotgani dalolati edi.

Shoirning o’quvchilarga tandirdan endi uzilgan nondek taqdim etgan har bir she’r, doston, drama, maqola, tarjimalari (ayniqsa, tanqidchilik o’z vaqtida, tezkor munosabat bildirgan, yuqori baholagan “Yoshlik devoni”, “Nido”, “Ruhlar isyoni” dostonlari, g’azallar sharhi, “Tirik sayyoralar” turkumi, “Shoiru she’ru shuur”, “Iztirob” kitoblari, o’zbekchaga o’girilgan “Dog’istonim”, “Faust”, “Fors taronalari” ijodiy kamoloti, badiiy mahorati bobida yangi bos­qich, o’ziga xos cho’qqi ediki, bu ko’p jihatdan asar tili ustida jiddiy ishlash, so’z ummoniga chuqur kirib borish, betinim izlanish, topish samarasi edi.

“So’z durlari termoqdir ishim” — shoirning qutlug’ maqsadi, estetik kredosi, butun ijodi — buning isboti. She’riyatida bevosita tilga, so’zga bag’ishlangan tizmalari (masalan, “Ona tilim o’lmaydi” (1976), “Ilzaxonim” va hokazolardan tashqari, ularga bilvosita daxldor, aloqador satrlari anchagina “O’zbek bo’lish oson emasdir” she’rida xalqimizga xos ko’plab fazilatlar ichida birini alohida ta’kidlaydi:

Necha bo’lib yo’qlikka mahkum,
Tildan, dindan bo’lmagan mahrum.
Sinib, singib ketmagan mardum —
O’zbek bo’lish oson emasdir.

Erkin Vohidov haqidagi bir risolada “u so’zni soqqaday o’ynatadi”, — degan maqtov ibora ishlatilgan. Bu — aslo mubolag’a emas. Mana, shoirning ikki satri:

Qalbga gar istarsan orom, bo’l yomon so’zdan yiroq,
Karvalol ichmoq kerakmas, kar va lol bo’lmoq kerak.

“Shaxmat abadiydir, she’r ham abadiy” maqolasida Navoiyning “Shah yonin farzin kibi kajlar maqom etmish, netong, Rostrovlar arsadin gar chiqsalar ruhdek qiroq” misralarini shunday teran tahlil etib, tagdor ma’nolarini chaqib beradiki, bu mumtoz she’riyat va qadimiy o’yindan chuqur xabardor kishininggina qo’lidan keladi.Bir necha yil muqaddam o’sha kezlar Pushkin ko’chasida joylashgan yozuvchilar uyushmasida bo’lib o’tgan yig’ilishda Erkin Vohidov bir hazil she’r o’qigandi. Notiq nashriyotga rahbarlik qiyin, serg’alva ishligi, hammaning ham ko’nglini topib bo’lmasligini aytib shunday kulgili, beg’araz satrlar o’qib bergandi.

Ixtiyor Rizo,
Baxtiyor Rizo,
Moskvalik Nikolay Dorizo
Bari mendan norizo
Men — direktorman!

Yoki samolyotda to’qilgan ushbu to’rtlikni oling:

Safar chog’i tayyoraning dilbar kelini
Ko’k yuzini barchamizga taxti sulaymon qildi.
Lekin e’lon o’qiganda o’zbek tilini
Davlat tili bo’lganiga pushaymon qildi.

Erkin Vohidov tabiatiga xos yumor tuyg’usi ijodiga ham ko’chgan. Mayin, beozor kulgi asarlarini yanada maroqli qilgan (loaqal “Donish­qishloq latifalari”ni yoxud “keksalik gashtini surayotgan” otaxonning dil izhorini eslaylik). Bilsa-hazil, bilmasa-chin maqomidagi mayin, beozor, birda yumshoq, birda qattiq yumor she’r, g’azallari, dostonlari, dramalari, maqolalar aro sochilib yotganday tuyulsa ham aslida maqsadni, g’oyani birlashtirib, yozuvlarni “elimlab” turadi.Shoir buyuk bobokalonimiz ijodini keng, chuqur o’rganish zamoni kelganidan benihoya shod, xurram, Navoiy g’azallariga muxammaslar bastalaydi, sharhlar yozadi, yosh  do’stlariga nasihat qiladi, ogoh etadi:

O’zbek Navoiyni o’qimay qo’ysa,
Oltin boshning kalla bo’lgani shudir.
Bedil qolib Demyan Bedniyni suysa,
Qora sochning malla bo’lgani shudir.

Yayrab, yoyilib, to’lib yozishga, dil to’rida, til uchida turgan dard, muammo, fikr-mulohazalar, orzu-armonlar, izlanish-kuzatishlarni bemalol ifodalashga keng maydon ochib beradigan janr ilmiy-badiiy publitsistikadirki, Erkin Vohidov uning imkoniyatlaridan unumli foydalanib kelmoqda. “Shoiru she’ru shuur”, “Iztirob” kitoblari, matbuotdagimaqola, suhbatlari, efir, ekran, uchrashuvlardagi chiqishlari buning dalili. O’tgan asr saksoninchi yillar adog’i, tilimiz taqdiri, muammolari haqida gaplar ayni qizigan kezlarda Erkin Vohidov ma’naviyatimiz jonkuyari, mohir publitsist sifatida ham faollik ko’rsatdi.

Shoir Amerika, Kanadaga safarlari chog’ida taqdir taqozosi bilan uzoq zamonlar u yoqlarga borib qolgan vatandoshlarimiz o’z tillarini, urf-odatlarimizni saqlab qolganliklari, farzandlari, nabiralarini ham shunga o’rgatishgani, yoshlarning aksariyati 5-6 tilda bemalol gaplashishlarini ko’rib xursand bo’ladi, havasi keladi, o’zimizning yigit-qizlarimiz ham ko’p tillarni egallashlarini orzu qiladi (istiqlol yillari bu orzu amalga oshayotgani guvohimiz).

Shoirning N.Karimov, U.Normatov, N.Otaxonov, N.Muhammad, Q.Ochilov, SH.Otabek, SH.Jabborov va boshqalar bilan suhbatlari, maqolalari, she’r, g’azallari sharhida ham tilga e’tibor, so’z mas’uliyatiga oid muhim fikrlar ibratli misollar ko’p uchraydi. Muallif istiqlol yillarida “Ona tilim”, “Tirik xazina”, “So’z — zabarjad…” nomli salmoqli tadqiqotlar bilan chiqdi. Ardoqli shoirimizning zamonaviy “Muhokamat ul-lug’atayn”i yoxud Navoiy tadqiqotiga nasriy muxammasi alohida maqola, risola mavzusidir.

Манба: «Китоб дунёси» ва «Ҳуррият» газеталари.

Erkin Vohidov
ONA TILIM O’LMAYDI

Notiq dedi:
«Taqdir shul,
Bu jahoniy iroda.
Tillar yo’qolur butkul,
Bir til qolur dunyoda».

«Ey voiz, pastga tushgin,
Bu gap chiqdi qaerdan!»
Navoiy bilan Pushkin
Turib keldi qabrdan.

Kim darg’azab,
Kim hayron,
Chiqib keldilar qator:
Dante, Shiller va Bayron,
Firdavsiy, Bal`zak, Tagor.

«Va’zingni qo’y, birodar,
Sen aytganing bo’lmaydi».
Barcha dedi barobar:
«Ona tilim o’lmaydi».

— Hey, bu qanday aqida! —
Qo’lida tabarruk jom,
Go’zal forsiy haqida
Ruboiy aytdi Xayyom.

Ehtirosli, otashdil
Beranje so’rdi nolon:
— Nahotki, farangi til
Yo’qolgusi bir zamon!

Neruda, Lorka turdi
Servantesning yoniga:
— Kim qasd etib tig’ urdi
Ona tilim joniga!

Fuzuliy yondi:
— Ozar
Tili guldek so’lmaydi.
Barcha dedi barobar:
«Ona tilimo’lmaydi».

Kamalakdek rango-rang
Bo’lsin deb san’at, tillar,
Asrlarcha qildik jang,
Armon qildik ming yillar.

Beqadr bo’lsa, nahot,
Tillardagi tarovat!
Yo’qoldi bu kun, hayhot,
Qabrlarda halovat!

«Faust» yondi gurillab,
«Xamsa» o’tga tutashdi.
Bir sado jahon bo’ylab
Taraldi, tog’lar oshdi.

Bu sado yangrar hamon,
Sira ado bo’lmaydi.
Olam aytar:
Hech qachon
Ona tilim o’lmaydi!