Яқинда ёш тадқиқотчи олим Умид Бекмуҳаммад машҳур шарқшунос С.П.Толстовнинг «Қадимий Хоразм цивилизациясини излаб» (По следам древне Хорезмской цивилизации) номли китобини қайта нашр этирдирганини кўриб, шогирдимнинг бу ишидан фахрландим (Китоб ҳақида веб-сайтимизнинг мана бу саҳифасида ўқишингиз мумкин).
ҚАЙТА ТИКЛАНГАН КИТОБ
Комил НУРЖОНОВ
“Олтин Мерос” жамғармаси Хоразм вилоят бўлими раиси
Китобшунослик фанида «Нодир библиографик асар», «Мумтоз (классик) адабиёт», «Бебаъо қўлёзма», «Мангуликка дахлдор асар», Қўлма-қўл бўлган китоб» каби бирикмалар тез-тез тилга олинади. Зеро дунё халқлари ва зукко олимларнинг эътиборини қозонган китоблар асрлардан асрларга ўтиб умрбоқийликка йўлланма оладилар. Шу жумладан, юнонларнинг машҳур шоири Гомернинг «Илиада» ва «Одиссея» достони, Геродотнинг «Тарих» китоби, Платон (Афлотун), Аристотел (Арасту)нинг фалсафага доир асарлари, ҳамюртимиз Ал-Хоразмийнинг «Ал жабр вал-муқобала», Абу Райхон Берунийнинг «Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар», «Минералогия», Алишер Навоийнинг «Хамса», «Чор девон», Мунис ва Огаҳийларнинг ўлмас бадиий-тарихий асарлари фикримизнинг яққол далилидир. Улар ҳар қандай ижтимоий-сиёсий даврнинг ўзгарувчан мафкуравий шамолларига бардош бериб, китобхонлар томонидан севилиб ўқилаверади.
Айниқса, тарих ва тарихий мавзулардаги адабиётлар кўплаб баҳс ва мунозараларга дуч келади. Ҳатто улар намойишкорона гулханларда ёқилган, хуфиёна қабрларга кўмилган, архивхоналарнинг ер ости омборларида «унутилиб» қолдирилган ёки қаттиқ танқидга учраган.
Ҳамюртларимиз Зардушт ва Берунийнинг илмий-маданий мероси дунёга маълум бўлса ҳам шўролар уни юзага чиқаришмаган.
1948 йилда Женева шаҳрида Абу Райҳон ал Беруний хотирасига бағишланган илмий конференция бўлиб ўтди. Анжуманда рус шарқшуноси С.П.Толстовнинг «Беруний – Шарқ Леонардо да Винчиси» деб номланган маърузаси тингланди. Олим ўзининг «Хоразм – Ўрта Осиёнинг Мисри, Амударё – Нил каби табиат ато этган буюк туҳфа» каби холисона фикрлари ва археологик тадқиқотлари, ноёб қўлёзма-ҳужжатлар асосида битилган «Древний Хорезм», «По следам древне Хорезмской цивилизации» номли фундаментал асарларини йиғилиш ҳайoатига тақдим этди.
С.П.Толстовнинг тарих, археология ва этнография фанлари соҳасидаги мазкур кашфиёти жаҳонда катта шов-шувга сабаб бўлди. Ўша даврларда Ғарбда кенг ёйилган «Евроцентризм» таълимотининг тарафдорлари «Шарқ ғарб цивилизациясининг оқаваси» деган уйдирма билан заҳарланган эди. С.П.Толстов Шарқ халқлари ғарб мамлакатлари каби инсоният тараққиётининг барча босқичларини қадамба-қадам босиб ўтган ва ҳатто Хоразм ренесанси (уйғониши) ғарбга нисбатан 500 йил аввалроқ бошланган» деган концепцияни дадил ҳимоя қилди.
Натижада у Англия, Франция, Германия, Чехословакия, Ўзбекистон, Тожикистон Республикалари Фанлар академияларининг фахрий аъзоси деган илмий даража билан сийланди. 1964 йилда С.П.Толстовнинг «Қадимий Хоразм цивилизациясини излаб…» номли монографияси ўзбек китобхонлари қўлига тегди. Вақт ўтиши билан ушбу китоб нодир библиографик асарга айланди. Бир сўз билан айтганда устознинг бутун умрини сарфлаб ёзган бебаҳо тарихий асарлари хоразмшунослик фанини юқори чўққига кўтарди, минглаб тарихчи, археолог, этнограф олим, устоз-ўқитувчилар, ўлкашуносларни тарбиялаб етиштирди. Олимнинг издошлари — академик Яҳё Ғуломов, Муҳаммаджон Йўлдошев, Ўзбекистон Қаҳрамони Ғайратдин Хўжаниёзов, профессор Исо Жабборов, кейинчалик Наримон Юсупов, Вадим Ягудин, Собир Камолов, Аҳмадали Асқаров, Абдулла Сотлиқов, Қурбонбой Собиров, рассом Игор Савицкийлар самарали изланиб тарих ва археология фанини ривожлантиришга муносиб ҳисса қўшдилар ва қўшмоқдалар.
Ўзбекистон Фанлар академиясининг Нукус бўлими С.П.Толстов хотирасига бағишлаб илмий-амалий конференциялар ўтказиб туради. 2007 йилда Бўстон шаҳрида олим таваллудининг 100 йиллик юбилейига бағишланган халқаро илмий конференция ўтказилганди.Қутлуғ сана боис Элликқалъа туман тарих ва археология музейига С.П.Толстов номи берилди.
Табиийки, ҳар қандай китоб даврлар ўтиши билан жисмонан, маънавий жиҳатдан эскириб (тўзиб) яроқсиз ҳолга келиши мумкин. Тадқиқотчи Умид Бекмуҳаммад истиқлол берган имкониятлардан фойдаланиб, устоз С.П.Толстовнинг «Древний Хорезм» номли китобини ўзбек тилига таржима этиш ва ҳеч бўлмаганда «Қадимий Хоразм цивилизациясини излаб» номли асарини қайта нашр этиш ҳақида турли идора ва ташкилотларга мурожаат қилди. Аммо тили бошқа дили бошқа амалдорлар ўлкашунос тадқиқотчини қўллаб-қувватлашни ҳоҳламадилар. Натижада, у белни маҳкам боғлаб, ўз имкониятидан келиб чиққан ҳолда, марҳум устознинг нодир библиографик асарга айланган Хоразм воҳаси тарихига доир ноёб китобини қайта таҳрир этиб, сўзбоши ва изоҳлар билан тўлдириб нашр эттирди. Ҳақ сўзни айтганда китоб мустабид шўролар тузуми даврида ўзига хос сиёсий атамалар, ножоиз мақтовлар, «доҳий»ларнинг нохолис – пуч (партиявий, синфий) қарашларидан тозаланиб нашр этилди.
Эслатиб ўтиш жоизки ЮНЕСКО ташкилоти Хоразм Маъмун академиясининг 1000 йиллик юбилейи арафасида (2005) мазкур китобни инглиз тилида фото материаллар, чизма-хариталар илова этилган ҳолда профессор Малик Муродов, Вадим Ягодин сўзбошиси билан нашр эттирган эди. Фан соҳасидаги бундай валломаликни қадрлаган ҳолда У.Бекмуҳаммад хоразмшуносликдаги бўшлиқни тўлдиришга аҳд қилганди.
Афсуски молиявий муаммолар боис китобнинг мазкур нашрида харита ва ноёб фото-ҳужжатлар илова этилмабди. Шунга қарамасдан ўз элига чексиз меҳр-мурувват кўрсатган ўлкашунос укамиз Умид Бекмуҳаммаднинг бундай олижаноб саховатпешалиги ҳар қандай таҳсинга сазовордир.
Шу билан бирга Умид Бекмуҳаммад Россия Марказий Давлат архиви фондидаги В.Бартьолднинг шахсий архивида қўлёзма ҳолда қолиб кетган, ҳанузгача чоп этилмаган 200 бетлик “Хива тарихи” китобини, Я.Ғуломовнинг “Хиванинг меъморчилик обидалари”, “Хоразмнинг суғорилиш тарихи”, Б.Греков,А.Якубовский, З.Бунёдов,А.Фрейманларнинг асарларини чоп этиш ташаббуси билан чиқди. Ўйлайманки, ушбу ташаббус қўллаб қувватланиб, воҳа раҳбарлари ҳомийлик ёрдамини кўрсатади ва тарихшунослик борасидаги бўшлиқ тўлдирилади.
Yaqinda yosh tadqiqotchi olim Umid Bekmuhammad mashhur sharqshunos S.P.Tolstovning «Qadimiy Xorazm sivilizatsiyasini izlab» (Po sledam drevne Xorezmskoy sivilizatsii) nomli kitobini qayta nashr etirdirganini ko’rib, shogirdimning bu ishidan faxrlandim (Kitob haqida veb-saytimizning mana bu sahifasida o’qishingiz mumkin).
QAYTA TIKLANGAN KITOB
Komil NURJONOV
“Oltin Meros” jamg’armasi Xorazm viloyat bo’limi raisi
Kitobshunoslik fanida «Nodir bibliografik asar», «Mumtoz (klassik) adabiyot», «Beba’o qo’lyozma», «Mangulikka daxldor asar», Qo’lma-qo’l bo’lgan kitob» kabi birikmalar tez-tez tilga olinadi. Zero dunyo xalqlari va zukko olimlarning e’tiborini qozongan kitoblar asrlardan asrlarga o’tib umrboqiylikka yo’llanma oladilar. Shu jumladan, yunonlarning mashhur shoiri Gomerning «Iliada» va «Odisseya» dostoni, Gerodotning «Tarix» kitobi, Platon (Aflotun), Aristotel (Arastu)ning falsafaga doir asarlari, hamyurtimiz Al-Xorazmiyning «Al jabr val-muqobala», Abu Rayxon Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar», «Mineralogiya», Alisher Navoiyning «Xamsa», «Chor devon», Munis va Ogahiylarning o’lmas badiiy-tarixiy asarlari fikrimizning yaqqol dalilidir. Ular har qanday ijtimoiy-siyosiy davrning o’zgaruvchan mafkuraviy shamollariga bardosh berib, kitobxonlar tomonidan sevilib o’qilaveradi.
Ayniqsa, tarix va tarixiy mavzulardagi adabiyotlar ko’plab bahs va munozaralarga duch keladi. Hatto ular namoyishkorona gulxanlarda yoqilgan, xufiyona qabrlarga ko’milgan, arxivxonalarning yer osti omborlarida «unutilib» qoldirilgan yoki qattiq tanqidga uchragan.
Hamyurtlarimiz Zardusht va Beruniyning ilmiy-madaniy merosi dunyoga ma’lum bo’lsa ham sho’rolar uni yuzaga chiqarishmagan.
1948 yilda Jeneva shahrida Abu Rayhon al Beruniy xotirasiga bag’ishlangan ilmiy konferentsiya bo’lib o’tdi. Anjumanda rus sharqshunosi S.P.Tolstovning «Beruniy – Sharq Leonardo da Vinchisi» deb nomlangan ma’ruzasi tinglandi. Olim o’zining «Xorazm – O’rta Osiyoning Misri, Amudaryo – Nil kabi tabiat ato etgan buyuk tuhfa» kabi xolisona fikrlari va arxeologik tadqiqotlari, noyob qo’lyozma-hujjatlar asosida bitilgan «Drevniy Xorezm», «Po sledam drevne Xorezmskoy sivilizatsii» nomli fundamental asarlarini yig’ilish hayoatiga taqdim etdi.
S.P.Tolstovning tarix, arxeologiya va etnografiya fanlari sohasidagi mazkur kashfiyoti jahonda katta shov-shuvga sabab bo’ldi. O’sha davrlarda G’arbda keng yoyilgan «Yevrotsentrizm» ta’limotining tarafdorlari «Sharq g’arb sivilizatsiyasining oqavasi» degan uydirma bilan zaharlangan edi. S.P.Tolstov Sharq xalqlari g’arb mamlakatlari kabi insoniyat taraqqiyotining barcha bosqichlarini qadamba-qadam bosib o’tgan va hatto Xorazm renesansi (uyg’onishi) g’arbga nisbatan 500 yil avvalroq boshlangan» degan kontseptsiyani dadil himoya qildi.
Natijada u Angliya, Frantsiya, Germaniya, Chexoslovakiya, O’zbekiston, Tojikiston Respublikalari Fanlar akademiyalarining faxriy a’zosi degan ilmiy daraja bilan siylandi. 1964 yilda S.P.Tolstovning «Qadimiy Xorazm sivilizatsiyasini izlab…» nomli monografiyasi o’zbek kitobxonlari qo’liga tegdi. Vaqt o’tishi bilan ushbu kitob nodir bibliografik asarga aylandi. Bir so’z bilan aytganda ustozning butun umrini sarflab yozgan bebaho tarixiy asarlari xorazmshunoslik fanini yuqori cho’qqiga ko’tardi, minglab tarixchi, arxeolog, etnograf olim, ustoz-o’qituvchilar, o’lkashunoslarni tarbiyalab yetishtirdi. Olimning izdoshlari — akademik Yahyo G’ulomov, Muhammadjon Yo’ldoshev, O’zbekiston Qahramoni G’ayratdin Xo’janiyozov, professor Iso Jabborov, keyinchalik Narimon Yusupov, Vadim Yagudin, Sobir Kamolov, Ahmadali Asqarov, Abdulla Sotliqov, Qurbonboy Sobirov, rassom Igor Savitskiylar samarali izlanib tarix va arxeologiya fanini rivojlantirishga munosib hissa qo’shdilar va qo’shmoqdalar.
O’zbekiston Fanlar akademiyasining Nukus bo’limi S.P.Tolstov xotirasiga bag’ishlab ilmiy-amaliy konferentsiyalar o’tkazib turadi. 2007 yilda Bo’ston shahrida olim tavalludining 100 yillik yubileyiga bag’ishlangan xalqaro ilmiy konferentsiya o’tkazilgandi.Qutlug’ sana bois Ellikqal’a tuman tarix va arxeologiya muzeyiga S.P.Tolstov nomi berildi.
Tabiiyki, har qanday kitob davrlar o’tishi bilan jismonan, ma’naviy jihatdan eskirib (to’zib) yaroqsiz holga kelishi mumkin. Tadqiqotchi Umid Bekmuhammad istiqlol bergan imkoniyatlardan foydalanib, ustoz S.P.Tolstovning «Drevniy Xorezm» nomli kitobini o’zbek tiliga tarjima etish va hech bo’lmaganda «Qadimiy Xorazm sivilizatsiyasini izlab» nomli asarini qayta nashr etish haqida turli idora va tashkilotlarga murojaat qildi. Ammo tili boshqa dili boshqa amaldorlar o’lkashunos tadqiqotchini qo’llab-quvvatlashni hohlamadilar. Natijada, u belni mahkam bog’lab, o’z imkoniyatidan kelib chiqqan holda, marhum ustozning nodir bibliografik asarga aylangan Xorazm vohasi tarixiga doir noyob kitobini qayta tahrir etib, so’zboshi va izohlar bilan to’ldirib nashr ettirdi. Haq so’zni aytganda kitob mustabid sho’rolar tuzumi davrida o’ziga xos siyosiy atamalar, nojoiz maqtovlar, «dohiy»larning noxolis – puch (partiyaviy, sinfiy) qarashlaridan tozalanib nashr etildi.
Eslatib o’tish joizki YUNESKO tashkiloti Xorazm Ma’mun akademiyasining 1000 yillik yubileyi arafasida (2005) mazkur kitobni ingliz tilida foto materiallar, chizma-xaritalar ilova etilgan holda professor Malik Murodov, Vadim Yagodin so’zboshisi bilan nashr ettirgan edi. Fan sohasidagi bunday vallomalikni qadrlagan holda U.Bekmuhammad xorazmshunoslikdagi bo’shliqni to’ldirishga ahd qilgandi.Afsuski moliyaviy muammolar bois kitobning mazkur nashrida xarita va noyob foto-hujjatlar ilova etilmabdi. Shunga qaramasdan o’z eliga cheksiz mehr-muruvvat ko’rsatgan o’lkashunos ukamiz Umid Bekmuhammadning bunday olijanob saxovatpeshaligi har qanday tahsinga sazovordir.
Shu bilan birga Umid Bekmuhammad Rossiya Markaziy Davlat arxivi fondidagi V.Bart`oldning shaxsiy arxivida qo’lyozma holda qolib ketgan, hanuzgacha chop etilmagan 200 betlik “Xiva tarixi” kitobini, YA.G’ulomovning “Xivaning me’morchilik obidalari”, “Xorazmning sug’orilish tarixi”, B.Grekov,A.Yakubovskiy, Z.Bunyodov,A.Freymanlarning asarlarini chop etish tashabbusi bilan chiqdi.O’ylaymanki, ushbu tashabbus qo’llab quvvatlanib, voha rahbarlari homiylik yordamini ko’rsatadi va tarixshunoslik borasidagi bo’shliq to’ldiriladi.
