Эркин Аъзам
АДАБИЁТ ҲАҚИДА
Ўзбекистон халқ ёзувчиси Эркин Аъзам 1950 йил 10 августда тоғли Бойсунда туғилган. 1972 йил Тошкент Давлат университети (хозир Ўзбекистон Миллий Университети)нинг журналистика факултетини тамомлаган. Республика радиосида муҳаррир, «Гулистон» ва «Ёшлик» журналларида бўлим муҳаррири, Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва Санат нашриётида таҳририят мудири бўлди. 1992—1994 йилларда Ўзбекистон миллий ахборот агентлигида бош директори ўринбосари. 1995 йилдан «Тафаккур» журнали бош муҳаррири I, II чақириқ Ўзбекистон Олий Мажлиси депутати.
«Чироқлар ўчмаган кеча» (1977), «Отойининг тутилган йили» (1981), «Олам ям-яшил» (1984), «Жавоб» (1986), «Байрамдан бошқа кунлар» (1988), «Мир в цветах» (1999), «Пакананинг ошиқ кўнгли» (2001), «Кечикаётган одам» (2002) тўпламлари муаллифи. Ёзувчи асарлари асосида «Чантриморе», «Пиёда», «Дилхирож», «Сув ёқалаб», «Забаржад», «Жаннат қайдадир»“Паризод” филмлари суратга олинган. Асарларини руҳан бирлаштириб турадиган жиҳат-инсоний эрк, хар қандай зўравонликка мунсабат масаласидир.
* * *
Адабиёт… ўзим яхши кўрган, ҳаётимни бағишламоққа аҳд қилган соҳа. Тақдир бошқа бир йўлга солиб юборганида ҳам мен барибир усиз яшаёлмас эдим чоғи.
* * *
Адабиётнинг бугунги жамиятдаги ўрни ҳақида тўлиб-тошиб сўзламоқ қийиндир-ов. Адабиёт, умуман санъат ҳозирги кунда пул, манфаат дунёсига дуч келиб турибди. Бу балолар аралашган жойда чинакам адабиёту санъатдан сўз юритиш ортиқча.
Булар ҳам замонга мослашсин. Ана, харидоргир китоблар пештахталарни тўлдирган-ку, демоқ бўлсангиз, каминангиз уларни адабиёт ҳисобламайди-да. Улар ёзувчилик даъвосида, адабиётга ўхшатиб, аслида бозор илинжида наридан-бери ясаб ташланаётган нимарсалар, холос. Ҳақиқий адабиёт намунаси бундай тезқадам, тезпишар бўлмайди, у дард¬ли сўздан, тоза сўз¬дан дунёга келади. Худо берган куни эмас, Худо ёрлақаган куни!
* * *
Йўлдаги одамни (ёзувчини) шаклланиб бўлган, яъни манзилига етган дейиш мумкинми, айтинг? Ҳаёт уни йўниб, тоблантириб, чиниқтириб бориши табиий ҳол. Бироқ йўнилавериб, сип-силлиқ бўлиб қолмоқдан сақланиш лозим. Ундай одамнинг қаламидан чиққан нарсалар ҳам ўзига ўхшаб сип-силлиқ бўладики, адабиётга бунинг сира даркори йўқ.
* * *
Мени асарнинг жанри эмас, унда эришилган бадиий натижа кўпроқ қизиқтиради. Роман ёзгани билан одам ёзувчи бўлиб кетаверса кошки экан! Бошқаларни қўйиб буюк Чеховни олинг! Унга замондош бўлган неча-нечалари ўнлаб романлар ёзган, лекин бугун уларнинг номини ким билади, айтинг?
* * *
Битта “секрет”имни айтайми? Мавжуд андозаларни унутиб, сипогарчиликни йиғиштириб, воқеликни, қаҳрамонларингизни иложи борича аниқ, ростгўйлик билан тасвирлаб берсангиз, ўзи шундай чиқаверади: кулгилироқ, ҳайратомуз… Бунда ўзингизнинг шахсиятингиз, таъб-дидингиз ҳам муҳим, албатта.
* * *
Кўп ўқиб-ўрганганим, ҳавас қилганларим рост, аммо сира бировга ўхшатиб ёзгим келмайди. Ахир, ўзим-чи, мен ҳам одамман-ку, ҳеч кимга ўхшамайман-ку, билганимча, қўлдан келганича ёзаверай-чи, деб уриниб ётавераман.
* * *
Икки юз-уч юз саҳифали қўлёзманинг устига “роман” деб ёзиб қўйган билан роман бўлаверадими? Узундан-узоқ бир кечмишни анчайин жўнгина ёзиб чиққан ёки тарихан бирор даврни олиб, “қош-кўзи”ни адабийлаштириб қайта ҳикоя қилиб берган “роман”лар ҳақиқатан ҳам кўпайиб кетди. Нима ҳам дердингиз, Худо инсофини берсин, холос!
Менимча, роман деганларида янги бир воқелик, янги руҳ, мураккаб характерлар, уларнинг чигал тақ¬дири, шулардан туғиладиган салмоқли бир фалсафа, фикрлар бўлмоғи лозим. Китобхонни у илгари нотаниш янги бир дунё, янги воқеликка бошлаб кирмоғи даркор.
Шунақа асарларимиз чиндан ҳам камроқ.
* * *
Модерн, аслида, янгича, адабий бир янгилик дегани. Сирасини айтганда, чинакам бадиий асар ҳамиша кашфиёт, янгича бўлмоғи лозим ва шу сўзга кўнгил жуда суст кетса, уни сира иккиланмай модерн намуналари қаторига қўшиш мумкин. Дарвоқе, рус адабиётшунослигида бу борада “модернлашган реализм”, яъни янгиланган реализм деган бир истилоҳ ҳам пайдо бўлибди-ку. Демак, барибир, тагзаминида реализм бор экан-да, осмонга сапчиб нима фойда!
* * *
Ҳар гал янги нимадир ёзганингизда бир гапларни айтдим-ов, деб ўйлайсиз ўзингизча. Лекин бари – денгиздан томчи. Дилдагисини умрнинг охиригача айтиб адо қилиб бўлмас!
Муҳим гапни айтиш учун, аввало, кўнгилда шундай гап бўлиши керак.
Meni asarning janri emas, unda erishilgan badiiy natija ko’proq qiziqtiradi. Roman yozgani bilan odam yozuvchi bo’lib ketaversa koshki ekan! Boshqalarni qo’yib buyuk Chexovni oling! Unga zamondosh bo’lgan necha-nechalari o’nlab romanlar yozgan, lekin bugun ularning nomini kim biladi, ayting?
Erkin A’zam
ADABIYOT HAQIDA
Erkin A’zam 1950 yil 10 avgustda tog’li Boysunda tug’ilgan. 1972 yil Toshkent Davlat universiteti (xozir O’zbekiston Milliy Universiteti)ning jurnalistika fakultetini tamomlagan. Respublika radiosida muharrir, «Guliston» va «Yoshlik» jurnallarida bo’lim muharriri, G’afur G’ulom nomidagi Adabiyot va Sanat nashriyotida tahririyat mudiri bo’ldi. 1992—1994 yillarda O’zbekiston milliy axborot agentligida bosh direktori o’rinbosari. 1995 yildan «Tafakkur» jurnali bosh muharriri I, II chaqiriq O’zbekiston Oliy Majlisi deputati.
«Chiroqlar o’chmagan kecha» (1977), «Otoyining tutilgan yili» (1981), «Olam yam-yashil» (1984), «Javob» (1986), «Bayramdan boshqa kunlar» (1988), «Mir v svetax» (1999), «Pakananing oshiq ko’ngli» (2001), «Kechikayotgan odam» (2002) to’plamlari muallifi. Yozuvchi asarlari asosida «Chantrimore», «Piyoda», «Dilxiroj», «Suv yoqalab», «Zabarjad», «Jannat qaydadir»“Parizod” filmlari suratga olingan. Asarlarini ruhan birlashtirib turadigan jihat-insoniy erk, xar qanday zo’ravonlikka munsabat masalasidir.
* * *
Adabiyot… o’zim yaxshi ko’rgan, hayotimni bag’ish¬lamoqqa ahd qilgan soha. Taqdir boshqa bir yo’lga solib yuborganida ham men baribir usiz yashayolmas edim chog’i.
* * *
Adabiyotning bugungi jamiyatdagi o’rni haqida to’lib-toshib so’zlamoq qiyindir-ov. Adabiyot, umuman san’at hozirgi kunda pul, manfaat dunyosiga duch kelib turibdi. Bu balolar aralashgan joyda chinakam adabiyotu san’atdan so’z yuritish ortiqcha.
Bular ham zamonga moslashsin. Ana, xaridorgir kitoblar peshtaxtalarni to’ldirgan-ku, demoq bo’lsangiz, kaminangiz ularni adabiyot hisoblamaydi-da. Ular yozuvchilik da’vosida, adabiyotga o’xshatib, aslida bozor ilinjida naridan-beri yasab tashlanayotgan nimarsalar, xolos. Haqiqiy adabiyot namunasi bunday tezqadam, tezpishar bo’lmaydi, u dard¬li so’zdan, toza so’z¬dan dunyoga keladi. Xudo bergan kuni emas, Xudo yorlaqagan kuni!
* * *
Yo’ldagi odamni (yozuvchini) shakllanib bo’lgan, ya’ni manziliga yetgan deyish mumkinmi, ayting? Hayot uni yo’nib, toblantirib, chiniqtirib borishi tabiiy hol. Biroq yo’nilaverib, sip-silliq bo’lib qolmoqdan saqlanish lozim. Unday odamning qalamidan chiqqan narsalar ham o’ziga o’xshab sip-silliq bo’ladiki, adabiyotga buning sira darkori yo’q.
* * *
Meni asarning janri emas, unda erishilgan badiiy natija ko’proq qiziqtiradi. Roman yozgani bilan odam yozuvchi bo’lib ketaversa koshki ekan! Boshqalarni qo’yib buyuk Chexovni oling! Unga zamondosh bo’lgan necha-nechalari o’nlab romanlar yozgan, lekin bugun ularning nomini kim biladi, ayting?
* * *
Bitta “sekret”imni aytaymi? Mavjud andozalarni unutib, sipogarchilikni yig’ishtirib, voqelikni, qahramonlaringizni iloji boricha aniq, rostgo’ylik bilan tasvirlab bersangiz, o’zi shunday chiqaveradi: kulgiliroq, hayratomuz… Bunda o’zingizning shaxsiyatingiz, ta’b-didingiz ham muhim, albatta.
* * *
Ko’p o’qib-o’rganganim, havas qilganlarim rost, ammo sira birovga o’xshatib yozgim kelmaydi. Axir, o’zim-chi, men ham odamman-ku, hech kimga o’xshamayman-ku, bilganimcha, qo’ldan kelganicha yozaveray-chi, deb urinib yotaveraman.
* * *
Ikki yuz-uch yuz sahifali qo’lyozmaning ustiga “roman” deb yozib qo’ygan bilan roman bo’laveradimi? Uzundan-uzoq bir kechmishni anchayin jo’ngina yozib chiqqan yoki tarixan biror davrni olib, “qosh-ko’zi”ni adabiylashtirib qayta hikoya qilib bergan “roman”lar haqiqatan ham ko’payib ketdi. Nima ham derdingiz, Xudo insofini
bersin, xolos!
Menimcha, roman deganlarida yangi bir voqelik, yangi ruh, murakkab xarakterlar, ularning chigal taq¬diri, shulardan tug’iladigan salmoqli bir falsafa, fikrlar bo’lmog’i lozim. Kitobxonni u ilgari notanish yangi bir dunyo, yangi voqelikka boshlab kirmog’i darkor.Shunaqa asarlarimiz chindan ham kamroq.
* * *
Modern, aslida, yangicha, adabiy bir yangilik degani. Sirasini aytganda, chinakam badiiy asar hamisha kashfiyot, yangicha bo’lmog’i lozim va shu so’zga ko’ngil juda sust
ketsa, uni sira ikkilanmay modern namunalari qatoriga qo’shish mumkin. Darvoqe, rus adabiyotshunosligida bu borada “modernlashgan realizm”, ya’ni yangilangan
realizm degan bir istiloh ham paydo bo’libdi-ku. Demak, baribir, tagzaminida realizm bor ekan-da, osmonga sapchib nima foyda!
* * *
Har gal yangi nimadir yozganingizda bir gaplarni aytdim-ov, deb o’ylaysiz o’zingizcha. Lekin bari – dengizdan tomchi. Dildagisini umrning oxirigacha aytib ado qilib bo’lmas!
Muhim gapni aytish uchun, avvalo, ko’ngilda shunday gap bo’lishi kerak.
