Эйнштейндан иккини тўртга кўпайтирсак қанча бўлади, деб сўрашибди. «Истаган манбада бор нарсаларни миямда сақлаб нима қиламан?» деб жавоб берибди у. Ким қаерда ишлаган, ким кимнинг уруғи каби майда-чуйдаларни билишини донолик ҳисоблайдиган кишиларга ўринли жавоб бу…
ҲАЁТ ҲИКМАТИ
Виктор Алимасов
Муҳтарам устозим Азиз Пўлатович Қаюмов таваллудининг 80 йиллигига бағишлайман.
Азиз Қаюмов 1926 йилда Қўқон шаҳрида туғилган. Ўрта Осиё университети Шарқ факультетида таҳсил олган (1944-49). Фанлар академияси Шарқшунослик институтида илмий ходим, Киномотогафия Давлат қўмитаси раиси, Тошкент маданият институти ректори, Ҳамид Сулаймон номидаги Қўлёзмалар институти директори вазифаларида ишлаган.
«Махмур ижодиёти» (1954), «Қўқон адабий муҳити» (1961) тадқиқотлари эълон қилинган. Ўн жилдда «Асарлар» тўплами (2008-2011), «Руҳафзо шеърлар ва дилкушо сатрлар» (2011), «Академиклар» (2012) китоблари чоп этилган.Ўзбекистон Республикаси Фан арбоби. 2018 йили вафот этган.
Мансаб ва маснаднинг эмас, балки инсонийлик келтирган довруқнинг умри узун.
Эзгулик эзгулик қадрини улуғлайдиган қалбнигина хушнуд этади.
«Сен» деган тил қаҳру ғазабни сочишга шай, «сиз» эса қаҳру ғазабни ахлоқ, одоб доирасида ушлаб туради.
«Ҳар сафар ёвузликка дуч келганимда Исони хочга илган михлар менинг ҳам қўл-оёқларимга қоқилгандек туюлади» (Е.Евтушенко). Ҳар сафар ақли ноқис менга таъна тошини отганида Коперникни куйдирган олов мени ҳам ўз домига тортаётгандек бўлади.
«Ким ахлоқли бўлса, у сўзсиз, яхши гапиради» (Конфутсий), аммо яхши гапирадиган мудом ахлоқли бўлавермайди.
Меъёридан ошган эзгулик Атилёғламаликдир.
Қўшнисига меҳр, иззат кўрсатмаганнинг элига меҳр, иззат кўрсатиши даргумон.
Покдамон, ор-номусли қалб ноАўрин тақдирлашдан ҳам озор чекади.
Вақти келиб киши безмайдиган нарса йўқ, валек у инсонийликдан ҳеч безмайди.
Атрофингдагиларнинг эҳтиёжини ҳисобга олмасдан яшай олмайсан, аммо яшаш ҳикмати ўз ҳаётий мақсадингни Абошқалар мақсадига қурбон этмасликдадир.
Мангулик мудом шу ондадир.
Сукут ҳам ярата олади.
Бемаъни чоп-чоплардан толганингда осойишталикдан ҳам зўр пурҳикмат неъмат йўқлигига иқрор бўласан, киши.
Кишининг бошқалар ҳақидаги ўй-хаёллари унинг ўзи ҳақидаги ўй-хаёлларининг давомидир.
Ижтимоий муҳитдагина кимлигингни ва нимага қодирлигингни биласан, лекин бу муҳитга кўр-кўрона эргаш дегани эмас.
Тўкин дастурхон устида ичилган қасам ҳали элпарварликдан ҳам, инсонпарварликдан ҳам дарак бермайди.
«Ернинг Қуёш атрофида айланишини Галилейнинг замондоши ҳам биларди, лекин унинг уйида хотин, бола-чақаси бор эди» (Е.Евтушенко). Ҳақиқатни айтишга ҳаммада ҳам ирода топилмаслигининг боисини энди пайқагандирсиз.
«Ёй ўқи бизга ҳақиқатни қандай излашни ўргатади» (Конфутсий). Қани эди, барча ҳақиқат излаганлар ёй ўқидек ўз нишонига етса…
Ҳа, умр қисқа. Аммо дилингдагини қилолмасанг ёки айтолмасанг, у янада қисқадир.
Ҳар дилнинг ўз ҳақиқати бор, шунинг учун ҳам ҳеч бир дил умумий ҳақиқатни тополмайди.
Ҳақу ҳақиқат якка бўлса-да, унинг кўринишлари кўп. Кўринишларини топиб манманликка берилган кишини ҳақу ҳақиқат бир куни пушаймонга солади.
«Мен бир ҳақиқат ёрдамида барча нарсани биламан» (Конфутсий). Минг ваҳки, ушбу ҳақиқат нималигини ориф айтмаган.
Ақлли фикрларни беақл фикрлардан ажратиш осон бўлганида эди, одам ҳеч қачон нодонлигини фазилат атамасди.
Кишиларни эрк эмас, такаббурлик йўлдан уради.
Нодоннинг саволи баъзан оқилни ҳам мот қилади.
Икки жоҳил билан икки ғофил бирлашса, улар «Дунё бизники» деб жар солади.
Кишилар нодонликдан оқилликни ажратолганларида бу дунё жаннат бўларди, жаннат.
Икки бадният бирлашса, қирқ хушният адолат излаб сарсон-саргардон бўлади.
Шубҳасиз, талантсиз одам йўқ, аммо ҳар ким бошқалар талантини ўз таланти доирасида ўлчайди.
Бир жумлага жо бўлмайдиган асар йўқ.
Асарларнинг ҳам ўз дарди бор, дардсиз асарлардан ё маддоҳлик, ё ёлтоқлик ҳиди анқийди.
Ҳарфлардан китоб яратилгани эмас, китоблардан ҳаёт яратилгани ҳайратлидир.
Баъзи диссертациялар илм-фан устидан мазахона кулишга ўхшайди.
Талант яратишга ундасагина ўзини оқлайди, акс ҳолда у такаббурлик уйғотади.
Бетакрор сюжетлар топиш — юқори талант, лекин тайёр сюжетларни буюк асарлар даражасига кўтариш ҳам буюк талант белгисидир. Бунга Шекспир ижоди мисол.
Такаббур эмас одам йўқ, бироқ манманлик талантни топтамаслиги зарур.
Фалсафада адашиш эмас, адашмаслик аянчли.
Ҳақу ҳақиқат излашни ҳаётидан устун қўймаганнинг фалсафага кирмагани маъқул.
Эйнштейндан иккини тўртга кўпайтирсак қанча бўлади, деб сўрашибди. «Истаган манбада бор нарсаларни миямда сақлаб нима қиламан?» деб жавоб берибди у.
Ким қаерда ишлаган, ким кимнинг уруғи каби майда-чуйдаларни билишини донолик ҳисоблайдиган кишиларга ўринли жавоб бу.
Маънисиз жилд-жилд асарларни ўқимаслик учун афоризмлар кашф этилган.
Икки ёлғондан кейин тил ёлғонни дейишни ўз хислатига айлантиради.
Ёлғонни дейиш осон, бироқ ҳақиқатни дейиш учун забондан ташқари руҳий жасорат ҳам керак.
Кимдир нажотни кўкдан қидиради, кимдир — Ердан. Нажотни ўзидан қидирган менда ҳурмат уйғотади.
Нокерак ўгит кутилмаган меҳмондек ҳаловатингни бузади.
Изтиробли ўйлар дилни чархлайди. Гоҳо қаламни ҳам.
Гоҳо мақсадсиз дадиллик мақсадли эҳтиёткорликни доғда қолдиради.
Қолдирган нарсангни жойидан тополмасанг, билки, уни сендан кўра юқори эъзозлайдиганлар бор экан.
Бернард Шоудан сўрашибди:
— Қандай қилиб ақлли фикрлар топасиз?
— Одамлар деганининг аксини айтаман, улар ўз ғофиллигини яшириш учун айтганларимдан ҳикмат топишга мажбур.
Бошқаларга таъриф бериб биз ўзимизга ҳам таъриф берамиз.
«Очликдан ўлиш — арзимас воқеа, ахлоқни йўқотиш — фожиа» (Конфутсий). Лекин негадир кишилар очликдан ўлишни фожиа деб биладилар?..
Умрини бошқалар учун чироққа айлантиролгангина, мангуликка даъвогар бўлишга ҳақли.
Ҳа, яшаш ҳикмат, валек, яшашдан ҳикмат излаб яшашда янада кўпроқ ҳикмат бор.
ТАМОМ
2006
Eynshteyndan ikkini to‘rtga ko‘paytirsak qancha bo‘ladi, deb so‘rashibdi. “Istagan manbada bor narsalarni miyamda saqlab nima qilaman?” deb javob beribdi u. Kim qayerda ishlagan, kim kimning urug‘i kabi mayda-chuydalarni bilishini donolik hisoblaydigan kishilarga o‘rinli javob bu…
HAYOT HIKMATI
Viktor Alimasov
Muhtaram ustozim Aziz Po‘latovich Qayumov tavalludining 80 yilligiga bag‘ishlayman.
***
Mansab va masnadning emas, balki insoniylik keltirgan dovruqning umri uzun.
***
Ezgulik ezgulik qadrini ulug‘laydigan qalbnigina xushnud etadi.
***
«Sen» degan til qahru g‘azabni sochishga shay, «siz» esa qahru g‘azabni axloq, odob doirasida ushlab turadi.
***
«Har safar yovuzlikka duch kelganimda Isoni xochga ilgan mixlar mening ham qo‘l-oyoqlarimga qoqilgandek tuyuladi» (Ye.Yevtushenko). Har safar aqli noqis menga ta’na toshini otganida Kopernikni kuydirgan olov meni ham o‘z domiga tortayotgandek bo‘ladi.
***
«Kim axloqli bo‘lsa, u so‘zsiz, yaxshi gapiradi» (Konfutsiy), ammo yaxshi gapiradigan mudom axloqli bo‘lavermaydi.
***
Me’yoridan oshgan ezgulik Âtilyog‘lamalikdir.
***
Qo‘shnisiga mehr, izzat ko‘rsatmaganning eliga mehr, izzat ko‘rsatishi dargumon.
***
Pokdamon, or-nomusli qalb noÂo‘rin taqdirlashdan ham ozor chekadi.
***
Vaqti kelib kishi bezmaydigan narsa yo‘q, valek u insoniylikdan hech bezmaydi.
***
Atrofingdagilarning ehtiyojini hisobga olmasdan yashay olmaysan, ammo yashash hikmati o‘z hayotiy maqsadingni Âboshqalar maqsadiga qurbon etmaslikdadir.
***
Mangulik mudom shu ondadir.
***
Sukut ham yarata oladi.
* * *
Bema’ni chop-choplardan tolganingda osoyishtalikdan ham zo‘r purhikmat ne’mat yo‘qligiga iqror bo‘lasan, kishi.
***
Kishining boshqalar haqidagi o‘y-xayollari uning o‘zi haqidagi o‘y-xayollarining davomidir.
***
Ijtimoiy muhitdagina kimligingni va nimaga qodirligingni bilasan, lekin bu muhitga ko‘r-ko‘rona ergash degani emas.
* * *
To‘kin dasturxon ustida ichilgan qasam hali elparvarlikdan ham, insonparvarlikdan ham darak bermaydi.
***
«Yerning Quyosh atrofida aylanishini Galileyning zamondoshi ham bilardi, lekin uning uyida xotin, bola-chaqasi bor edi» (Ye.Yevtushenko). Haqiqatni aytishga hammada ham iroda topilmasligining boisini endi payqagandirsiz.
***
«Yoy o‘qi bizga haqiqatni qanday izlashni o‘rgatadi» (Konfutsiy). Qani edi, barcha haqiqat izlaganlar yoy o‘qidek o‘z nishoniga yetsa…
* * *
Ha, umr qisqa. Ammo dilingdagini qilolmasang yoki aytolmasang, u yanada qisqadir.
***
Har dilning o‘z haqiqati bor, shuning uchun ham hech bir dil umumiy haqiqatni topolmaydi.
***
Haqu haqiqat yakka bo‘lsa-da, uning ko‘rinishlari ko‘p. Ko‘rinishlarini topib manmanlikka berilgan kishini haqu haqiqat bir kuni pushaymonga soladi.
***
«Men bir haqiqat yordamida barcha narsani bilaman» (Konfutsiy). Ming vahki, ushbu haqiqat nimaligini orif aytmagan.
***
Aqlli fikrlarni beaql fikrlardan ajratish oson bo‘lganida edi, odam hech qachon nodonligini fazilat atamasdi.
***
Kishilarni erk emas, takabburlik yo‘ldan uradi.
* * *
Nodonning savoli ba’zan oqilni ham mot qiladi.
***
Ikki johil bilan ikki g‘ofil birlashsa, ular «Dunyo bizniki» deb jar soladi.
***
Kishilar nodonlikdan oqillikni ajratolganlarida bu dunyo jannat bo‘lardi, jannat.
***
Ikki badniyat birlashsa, qirq xushniyat adolat izlab sarson-sargardon bo‘ladi.
***
Shubhasiz, talantsiz odam yo‘q, ammo har kim boshqalar talantini o‘z talanti doirasida o‘lchaydi.
***
Bir jumlaga jo bo‘lmaydigan asar yo‘q.
***
Asarlarning ham o‘z dardi bor, dardsiz asarlardan yo maddohlik, yo yoltoqlik hidi anqiydi.
***
Harflardan kitob yaratilgani emas, kitoblardan hayot yaratilgani hayratlidir.
***
Ba’zi dissertatsiyalar ilm-fan ustidan mazaxona kulishga o‘xshaydi.
***
Talant yaratishga undasagina o‘zini oqlaydi, aks holda u takabburlik uyg‘otadi.
***
Betakror syujetlar topish — yuqori talant, lekin tayyor syujetlarni buyuk asarlar darajasiga ko‘tarish ham buyuk talant belgisidir. Bunga Shekspir ijodi misol.
***
Takabbur emas odam yo‘q, biroq manmanlik talantni toptamasligi zarur.
***
Falsafada adashish emas, adashmaslik ayanchli.
***
Haqu haqiqat izlashni hayotidan ustun qo‘ymaganning falsafaga kirmagani ma’qul.
***
Eynshteyndan ikkini to‘rtga ko‘paytirsak qancha bo‘ladi, deb so‘rashibdi. «Istagan manbada bor narsalarni miyamda saqlab nima qilaman?» deb javob beribdi u.
Kim qaerda ishlagan, kim kimning urug‘i kabi mayda-chuydalarni bilishini donolik hisoblaydigan kishilarga o‘rinli javob bu.
***
Ma’nisiz jild-jild asarlarni o‘qimaslik uchun aforizmlar kashf etilgan.
***
Ikki yolg‘ondan keyin til yolg‘onni deyishni o‘z xislatiga aylantiradi.
***
Yolg‘onni deyish oson, biroq haqiqatni deyish uchun zabondan tashqari ruhiy jasorat ham kerak.
***
Kimdir najotni ko‘kdan qidiradi, kimdir — Yerdan. Najotni o‘zidan qidirgan menda hurmat uyg‘otadi.
***
Nokerak o‘git kutilmagan mehmondek halovatingni buzadi.
***
Iztirobli o‘ylar dilni charxlaydi. Goho qalamni ham.
***
Goho maqsadsiz dadillik maqsadli ehtiyotkorlikni dog‘da qoldiradi.
***
Qoldirgan narsangni joyidan topolmasang, bilki, uni sendan ko‘ra yuqori e’zozlaydiganlar bor ekan.
***
Bernard Shoudan so‘rashibdi:
— Qanday qilib aqlli fikrlar topasiz?
— Odamlar deganining aksini aytaman, ular o‘z g‘ofilligini yashirish uchun aytganlarimdan hikmat topishga majbur.
***
Boshqalarga ta’rif berib biz o‘zimizga ham ta’rif beramiz.
***
«Ochlikdan o‘lish — arzimas voqea, axloqni yo‘qotish — fojia» (Konfutsiy). Lekin negadir kishilar ochlikdan o‘lishni fojia deb biladilar?..
***
Umrini boshqalar uchun chiroqqa aylantirolgangina, mangulikka da’vogar bo‘lishga haqli.
***
Ha, yashash hikmat, valek, yashashdan hikmat izlab yashashda yanada ko‘proq hikmat bor.
TAMOM
2006
