Сўнгги йилларда маълум бўлишича, Чўлпон ижодининг заргар мухлислари орасида шўро тузумининг қаҳридан қўрқмаган, ҳар қандай таъқиб ва таҳдидга қарамай, севимли шоирининг эълон қилган асарларини тўплаб, кўз қорачиғидек сақлаган кишилар ҳам бор экан.

ШОИРНИНГ НОМАЪЛУМ ШЕЪРЛАРИ
Наим Каримов

Чўлпон сингари шўро тузумининг қурбони бўлмиш адиблар мероси бизга фақатгина босма нашрлар орқали етиб келган. Зеро, “халқ душмани” деб большевиклар томонидан қатағон қилинган шоир ва ёзувчилар қаламига мансуб қўлёзма асарлар ўша вақтдаёқ йўқотилган. Борди-ю, бундай асарлар (қўлёзма ё босма нусхалар бўлишидан қатъий-назар) бирорта адабиёт шинавандасининг уйидан топилиб қолгудек бўлса, бу зотнинг боши ҳам балодан чиқмаган. Шунинг учун Чўлпоннинг дўст-ёрлари ва мухлислари қўлида унинг шеърлари, хатлари ва бошқа асарлари сақланмай қолган.

Аммо, сўнгги йилларда маълум бўлишича, Чўлпон ижодининг заргар мухлислари орасида шўро тузумининг қаҳридан қўрқмаган, ҳар қандай таъқиб ва таҳдидга қарамай, севимли шоирининг эълон қилган асарларини тўплаб, кўз қорачиғидек сақлаган кишилар ҳам бор экан. Шундай кишилардан бири Чўлпоннинг ватандоши, андижонлик марҳум шоир Восит Саъдулладир.

Восит Саъдулла 1914 йили дунёга келганида, Чўлпон эндигина дастлабки шеър ва ҳикоятларини эълон қилиб, Адабиёт деб аталмиш сеҳрли оламнинг эшигини чертаётган эди. У 1940 йили Тошкент Педагогика институтини тугатганда эса, Чўлпон аллақачон отиб ташланган ва унинг ҳатто номини ҳам тилга олиш унга тақдирдош бўлиш билан баравар эди. Аммо шунга қарамай, Восит Саъдулла севдиги Чўлпоннинг эълон қилинмай қолган асарларини қидириб топиш, эълон қилинмай қолган асарларини қидириб топи, эълон қилинганларини эса асраш, у ҳақдаги биографик маълумотларни тўплаш каби хайрли ишлар билан пинҳона шуғулланди. Эҳтимол, унинг 1942 йили ҳибсга олинишининг сабабларидан бири ҳам шундадир.

Мен Восит ака билан ёзувчиларнинг Дўрмондаги Ижод боғига кўп бор учрашганман. У билан кўп бор суҳбатда бўлганман. Аммо у менинг қатағон этилган ёзувчилар ижоди билан қизиқаётганимдан хабардор бўлишига қарамай, бирор марта Чўлпон ҳақида оғиз очмаган. Лекин кейинчалик маълум бўлишича, у Чўлпонни бошқа кўпгина замондошларидан кўра яхши билган ва эҳтимол, у ҳақда достонми ё романми нимадир ёзиш истагида бўлган экан.
Бугун мен янги ташкил этилган “Жаҳон адабиёти” журналининг ҳурматли муштарийлари эътиборига Восит Саъдулланинг инсоний ва ижодий жасорати орқасида сақланиб қолган Чўлпоннинг бир неча шеърини ҳавола этар эканман, шояд устоз ва шогирднинг руҳлари шод бўлса, деб умид қиламан.

ЧЎЛПОН
ШЕЪРЛАР

ЕР ҚИЗИ
(Мустаҳзод)

Кўнглимга яқин нарсани излаб кеча-кундуз,
Ҳар ёққа қарайман,
Тонг пайтида нур тўкувчи ёлғизгина юлдуз
Дейдики, у менман.
Мен унга ишонмоқчи бўлиб, ўйнатаман кўз,
У ҳам кула бошлар.
Шул чоғда деворлар ичидан қайғули бир қиз
Йиғлаб кела бошлар.
Ул мунда – ёзуқда, шу учун тез бурилиб мен:
“Ҳой, ер қизи!” – дейман.
Кўнглимга яқин юлдуз у эмас, бошқа эмас, “Сен
Ер юлдузи!” дейман.
Бу сўзни эшитгач, қочадир кўкдаги юлдуз,
Албатта, аразлаб.
Ҳам жим бўладир, ердаги бечора ғариб қиз
Гўр оғзини излаб.
Кўк юлдузи изсиз эди, ер юлдузи кучсиз,
Ҳар иккиси кетди.
Кўнглимга яқин нарсани излаб кеча-кундуз,
Ой-йилларим ўтди.
Ой-йилларим ўтди.

 Чўлпоннинг Шарафиддин
Салоҳиддин ўғлига Масковдан ёзган мактублари

БИРИНЧИ МАКТУБ¹
(¹ Шарафиддин Салоҳиддин ўғли – Чўлпоннинг Ўшлик қариндоши, шоиртаъб киши. Ушбу шеър шу муҳтарам зотнинг шундай якка қофияли шеърий мактубига жавоб тарзида ёзилган).

Эй аҳли Шараф, олинг қулоққа,
Юк юкламангиз бу бе сўлоққа.
Мумкинми чопиш ва ёки йўртиш
Бу шўр пешона даканг чўлоққа.

Ҳар бор ўқиганда номингизни,
Қандоқ жавоб айлайин сўроққа,
Деб хавф ила бағри қон камина,
Бошлар дилу жон-ла йиғламоққа.

Ночор тутаман қалам қўлимга,
Дил дафтарини варақламоққа.
Дил дафтарида аламдан ўзга
Бир ҳарф бўлурми номламоққа.

Илҳом ариғи қуриб ётибдир,
Йўқ ҳафсала ани кавламоққа.
Кавлаб ани гар равона қилсам,
Бошлар ўзгаларким лойламоққа.

Кўнгил яна тунд ўлиб бузулғоч,
Тушгай яна эски сирқироққа.
Умид шудурки, афу этарсиз,
Йўқ нарсаларимни борламоққа.

Эй дўст, мени қитиқлағонсиз,
Зил кетганин англамай туёққа.
Ҳа, майли, дедим, жавоб ёзай бир,
Мен бир олақарға ғағламоққа.

Ё бўлмаса маҳмадона, эзма,
Бемаъни сўзимни сўзламоққа.
Ҳозир шаҳар ичра сокин ўлдим,
Гўё эгаман баланд равоққа.

Хурсандлик ила бу дардли бошим,
Тенг бўлди-ку кўк ўпкучи тоққа.
Тор бўлса-да, энди соҳиб ўлдим
Бир кичкина хонаи ётоққа.

Хизмат ерим жойида ва лекин,
Мушкуллигин ўхшатинг сабоққа.
Ўрганмаган иш қийин бўлибдир,
Ўргангучи ўзни қарғамоққа.

Ойлик яна кифоят этмас,
Рўзғор иши ҳам тушиб чатоққа.
Ҳеч қурбимиз ўлмади, биродар,
Ҳатто онамизни йўқламоққа.

Оз-оз юборилди икки, уч бор,
Лозим буни яхши англамоққа.
Айниқса, кийим хусуси чучмал,
Бир маҳсидан ўзга йўқ оёққа.

Сўрамангки, сариғ ботинка бирлан –
Катта қораси дебон қаёққа?
Сиз берганингизни тоза кийдим,
Мажбур бўлинди ташламоққа.

Йиртилди ёқоси – чок бўлди,
“Ҳа, бор” жавоб айлайин демоққа.
Ҳожи Ражабин йўғон қораси,
Тор келди бу тўнкадек оёққа.

Начораки, бошқага узатдим,
Кун қолди шу маҳсини ямоққа.
Ёз вақтида маҳси бирла юрмоқ
Ҳеч одат ўлинмамиш бу ёққа.

Гар бўлса иложи қирқ учинчи,
Тезроқ юборинг олиб буёққа.
Гар почта ила юборсангиз сиз,
Шукр айлар эдим жаноби ҳаққа.

Гар сизни юборсалар Қримга,
Тўғри кетиш ўлмағай у ёққа.
Чунки йўлингиз шу ердан ўтгай,
Лозим яна бунда ўғрамоққа.

Хўб ўйнатамиз азм шаҳарда
Бошлаб сизни боққаю равоққа.
Эй аҳли Шараф, бас энди нома,
Куч битди, олинг муни қулоққа.

Масков, 1922, феврал

ИККИНЧИ МАКТУБ

Толеъ қуши энди қўнди шохқа,
Ўт кирди бу қақшаган ўчоққа.

Сизнинг у соф дил била юборган
Хоҳишларингиз эришди ҳаққа.

Бир хона тегиб шаҳар ичиндан,
Турмушларимиз тушиб саёққа.

Лампа ёғини ҳам талоқ қилдик,
Тутқин бўлиб интирис чироққа.

Тўп-тўғри ва тез топармиш уйни,
Урмай ўзимизни аққа-баққа.

Кўп тегди кўнгилга эски манзил,
Асло ҳавас айламай йироққа.

Ёз бўлса “чу” деб юриб қоларсиз,
Бир отланубон тез арғумоққа.

Биз бўлса, бу ерда интизормиз
Вокзалда сизни қабул қилмоққа.

Сиз, балки, бу ерни тенг қилмассиз,
Ўш шаҳри ила оқ уйли тоққа.

Биз ҳам биламиз баробар ўлмас,
Ҳеч ўлка у мазҳари пачоққа.

Минг бод ёзишга монеъ ўлди
Уйқу қўшини келиб қавоққа.

Бир номаи соз Шараф кетирсин
Бечораю ажизу саёққа.

Масков, 1932, апрел

ЧЎЛПОН БИЛАН ҒАФУР ҒУЛОМ МУШОИРАСИ

Ч. — Бу масоилдан зерикдим, сўнгра ислоҳ истадим,
Сўнгра ислоҳдин қочишға ўзга бир роҳ истадим.

Ғ.Ғ. – Шак яқин, муҳдис буларнинг барчаси мендан йироқ,
Бен эса салқин шаробли хийра коргоҳ истадим.

Ч. — Бу жавобни мен қабул қилдим чиройлик қиз каби,
Май ила, мутриб ила шоҳона даргоҳ истадим.

Ғ.Ғ. – Бир қоронғилиқ чўкди ахир вожибул автод дин
Бен реал кўкдин буларнинг қалбига моҳ истадим.

Ч. — Кўз ўнгимда ҳар замон Ҳайём қиларди жилвалар,
Бир кеча масту-аласт ўлмоқни валлоҳ истадим.

Ғ.Ғ. — Теврагим дўзах, беҳишт, аърофларнинг шубҳаси,
Шул чигалларни еширга бунда оллоҳ истадим.

Ч. — Ушбу жойдин тўғри кетсайдик бирор сайфияга
Лолазор тоғ бағрида улвий саҳаргоҳ истадим.

Ғ.Ғ. — Лола жомидек қизил майгун дудоқлар бўсасин
Яхши ҳам эсга тушурдингизки, ногоҳ истадим.

Ч. — Лола жомидан йироқ тушгач, бу Чўлон найласин,
Ноилож созимни тўхтатдим, қароргоҳ истадим.

Ғ.Ғ. -Ҳар қароргоҳида соз бўлганда, мен унга Ғулом,
Сиз каби гапга тушунган марди огоҳ истадим.

Тошкент, 1934

Изоҳлар:

1. Масоил – масаланинг кўплиги.
2. Шак – гумон, шубҳа.
3. Муҳдис – янгидан пайдо бўлган, янгидан ўқитилган.
4. Хийра – ажабланган, сурбет.
5. Коргоҳ – ишхона.
6. Мутриб – созанда.
7. Вожибул – лозимлик юзасидан бажарилиши шарт иш.
8. Автод – пона, мих.
9. Сайфия – ёзлик.
10. Улвий – юксак.

* * *

Келди қарға, очди оғзин, қичқириб ғағиллади,
Кўзларини ўйнатиб, кимлар бировни излади.

Мен яқин бордим, дедим: “Йўқму суйикликдан хабар?”
“Мен, — деди, — ўйнаб келардим бир хабар бўлса агар”.

Ерга эгдим бошларимни, сўлди тўлган кўзларим,
Қарғанинг учганлиги кўрди бу бахтсиз кўзларим.

Ўйна, ўйна, ўйна, денгиз, ўйнама шов-шув қилиб,
Қайғу вақтинда азоб берма юракларни тилиб!

1918 йил январ.

ГЎЗАЛ ФАРҒОНА

Эй, гўзал Фарғона, қонли кўйлагингдан айланай,
Тарқалиб кетган қора, яхши сочингга боғланай.

Яъни бир ўрмон каби бағрингни босмишдир қамиш,
Кўзларингда ҳеч кўринмас бир олов, бир ўт ёниш.

Кенг, чўзиқ яйловларинг ёвларга очмиш кўксини,
Бир қора парда босибдур тупроғингнинг устини.

Кўзларинг сўлган, ўлук руҳинг билан боқдинг менга,
Қуртулишнинг юлдузи асло кўринмасми сенга?

Ул баланд зўр тоғларинг нега тўсолмас ёв йўлин?
Йўқмидур ўткир қилич кесмакка ёвларинг қўлин?

Биз бугун ожиз, заиф, бағри эзилган сен учун,
Бу қадар қонлар тўкилди ул дахлдор сен учун.

Йиғлама, юртим, агар-чи бул кунингда йўқ баҳор,
Келгуси кунларда бахтинг юлдузи ўйнаб қолор.

1921

КАМПИРНИНГ ТЎЙЧИСИ¹
(¹Мунаввар қори, Қаюм Рамазон, Шорасул Зуннун, “Ўзбекча тил сабоқлиғи”, 2-бўлим, Ўздавнашр, Тошкент, 1925 йил. 64-65 бетлар).

“Ман бир умр бундай совуқ кўрмадим,
Жуда қаттиқ…” деди кампир чолиға.
Чол чарчаған кўзларини кўтариб,
Оғирғина қараб олди ёниға.

“Ёмон совуқ” деган сўзни айтди-да,
Чол ўзининг уйқусиға берилди.
Кампир яна сўз бошлағач, эриниб,
Узунғина бир эснади, керилди.

— Уйқум келди, кампир, бошқа ёстиқ бер!
Чарчағанман, бир тўқтамай сўзлайсан!
Кундуз тинмай ишлаб келган кишини
Кеч тинчгина дам олишға қўймайсан!

Сўнгра кампир чидамади, чолиға
Аччиқланиб кўзларини югуртти.
“Шу совуқда Тўйчи болам қаерда
Музлагандир, ўйламайсиз сиз!” деди.

Чолға бирдан жон кирдимми, ўрнидан
Ирғиб туриб, остонадан ҳатлади.
Ўз уйида шу иш билан ўзининг
Гуноҳини бир даража оқлади.

Эшик совуқ, бир тўқтамай совуқ ел,
Қарға янглиғ уча-уча ўйнарди.
Бироқ чолнинг юрагида зўр қўрқув
Зўр ошиқув туйғулари қайнарди.

Маҳалланинг болалари ҳаммаси
Гўристоннинг ҳовузиға тўпланган.
Шу совуқда парво қилмай ўйнайлар.
Юраклари ўйин билан ўтланган.

Чол қалтираб, титраб келди, олдинда
Қизил анор юзлар билан Тўйчиси.
Шундан кейин тинди кампир, йўқолғач
Юрагини тирнаб турған қайғиси.

Бир сандалнинг теграсига учави
Қатор-қатор тизилишиб ётдилар.
Ташда совуқ эркаланиб ўйнаркан
Чарчаганлар уйқусиға ботдилар.

* * *

Неча юз йил кишанларда энтиккан,¹
Қашшоқ, йўқсул, тутқунларға эрк берар.
Ўзбек қизи: “Бошқаларға эрк берган
Қани манга эркинг?” деса, на деяр?

(¹Шу китоб, 3-бўлим, 89-бет)

SHOIRNING NOMA’LUM SHE’RLARI
Naim Karimov

Cho’lpon singari sho’ro tuzumining qurboni bo’lmish adiblar merosi bizga faqatgina bosma nashrlar orqali yetib kelgan. Zero, “xalq dushmani” deb bol`sheviklar tomonidan qatag’on qilingan shoir va yozuvchilar qalamiga mansub qo’lyozma asarlar o’sha vaqtdayoq yo’qotilgan. Bordi-yu, bunday asarlar (qo’lyozma yo bosma nusxalar bo’lishidan qat’iy-nazar) birorta adabiyot shinavandasining uyidan topilib qolgudek bo’lsa, bu zotning boshi ham balodan chiqmagan. Shuning uchun Cho’lponning do’st-yorlari va muxlislari qo’lida uning she’rlari, xatlari va boshqa asarlari saqlanmay qolgan.

Ammo, so’nggi yillarda ma’lum bo’lishicha, Cho’lpon ijodining zargar muxlislari orasida sho’ro tuzumining qahridan qo’rqmagan, har qanday ta’qib va tahdidga qaramay, sevimli shoirining e’lon qilgan asarlarini to’plab, ko’z qorachig’idek saqlagan kishilar ham bor ekan. Shunday kishilardan biri Cho’lponning vatandoshi, andijonlik marhum shoir Vosit Sa’dulladir.

Vosit Sa’dulla 1914 yili dunyoga kelganida, Cho’lpon endigina dastlabki she’r va hikoyatlarini e’lon qilib, Adabiyot deb atalmish sehrli olamning eshigini chertayotgan edi. U 1940 yili Toshkent Pedagogika institutini tugatganda esa, Cho’lpon allaqachon otib tashlangan va uning hatto nomini ham tilga olish unga taqdirdosh bo’lish bilan baravar edi. Ammo shunga qaramay, Vosit Sa’dulla sevdigi Cho’lponning e’lon qilinmay qolgan asarlarini qidirib topish, e’lon qilinmay qolgan asarlarini qidirib topi, e’lon qilinganlarini esa asrash, u haqdagi biografik ma’lumotlarni to’plash kabi xayrli ishlar bilan pinhona shug’ullandi. Ehtimol, uning 1942 yili hibsga olinishining sabablaridan biri ham shundadir.

Men Vosit aka bilan yozuvchilarning Do’rmondagi Ijod bog’iga ko’p bor uchrashganman. U bilan ko’p bor
suhbatda bo’lganman. Ammo u mening qatag’on etilgan yozuvchilar ijodi bilan qiziqayotganimdan xabardor bo’lishiga qaramay, biror marta Cho’lpon haqida og’iz ochmagan. Lekin keyinchalik ma’lum bo’lishicha, u Cho’lponni boshqa ko’pgina zamondoshlaridan ko’ra yaxshi bilgan va ehtimol, u haqda dostonmi yo romanmi nimadir yozish istagida bo’lgan ekan.
Bugun men yangi tashkil etilgan “Jahon adabiyoti” jurnalining hurmatli mushtariylari e’tiboriga Vosit Sa’dullaning insoniy va ijodiy jasorati orqasida saqlanib qolgan Cho’lponning bir necha she’rini havola etar ekanman, shoyad ustoz va shogirdning ruhlari shod bo’lsa, deb umid qilaman.

CHO’LPON
SHE’RLAR

YER QIZI
(Mustahzod)

Ko’nglimga yaqin narsani izlab kecha-kunduz,
Har yoqqa qarayman,
Tong paytida nur to’kuvchi yolg’izgina yulduz
Deydiki, u menman.
Men unga ishonmoqchi bo’lib, o’ynataman ko’z,
U ham kula boshlar.
Shul chog’da devorlar ichidan qayg’uli bir qiz
Yig’lab kela boshlar.
Ul munda – yozuqda, shu uchun tez burilib men:
“Hoy, yer qizi!” – deyman.
Ko’nglimga yaqin yulduz u emas, boshqa emas, “Sen
Yer yulduzi!” deyman.
Bu so’zni eshitgach, qochadir ko’kdagi yulduz,
Albatta, arazlab.
Ham jim bo’ladir, yerdagi bechora g’arib qiz
Go’r og’zini izlab.
Ko’k yulduzi izsiz edi, yer yulduzi kuchsiz,
Har ikkisi ketdi.
Ko’nglimga yaqin narsani izlab kecha-kunduz,
Oy-yillarim o’tdi.
Oy-yillarim o’tdi.

Abdulhamid Sulaymon o’g’li Cho’lponning Sharafiddin
Salohiddin o’g’liga Maskovdan yozgan maktublari

BIRINCHI MAKTUB*
(* Sharafiddin Salohiddin o’g’li – Cho’lponning O’shlik qarindoshi, shoirta’b kishi. Ushbu she’r shu muhtaram zotning shunday yakka qofiyali she’riy maktubiga javob tarzida yozilgan).

Ey ahli Sharaf, oling quloqqa,
Yuk yuklamangiz bu be so’loqqa.
Mumkinmi chopish va yoki yo’rtish
Bu sho’r peshona dakang cho’loqqa.

Har bor o’qiganda nomingizni,
Qandoq javob aylayin so’roqqa,
Deb xavf ila bag’ri qon kamina,
Boshlar dilu jon-la yig’lamoqqa.

Nochor tutaman qalam qo’limga,
Dil daftarini varaqlamoqqa.
Dil daftarida alamdan o’zga
Bir harf bo’lurmi nomlamoqqa.

Ilhom arig’i qurib yotibdir,
Yo’q hafsala ani kavlamoqqa.
Kavlab ani gar ravona qilsam,
Boshlar o’zgalarkim loylamoqqa.

Ko’ngil yana tund o’lib buzulg’och,
Tushgay yana eski sirqiroqqa.
Umid shudurki, afu etarsiz,
Yo’q narsalarimni borlamoqqa.

Ey do’st, meni qitiqlag’onsiz,
Zil ketganin anglamay tuyoqqa.
Ha, mayli, dedim, javob yozay bir,
Men bir olaqarg’a g’ag’lamoqqa.

YO bo’lmasa mahmadona, ezma,
Bema’ni so’zimni so’zlamoqqa.
Hozir shahar ichra sokin o’ldim,
Go’yo egaman baland ravoqqa.

Xursandlik ila bu dardli boshim,
Teng bo’ldi-ku ko’k o’pkuchi toqqa.
Tor bo’lsa-da, endi sohib o’ldim
Bir kichkina xonai yotoqqa.

Xizmat yerim joyida va lekin,
Mushkulligin o’xshating saboqqa.
O’rganmagan ish qiyin bo’libdir,
O’rganguchi o’zni qarg’amoqqa.

Oylik yana kifoyat etmas,
Ro’zg’or ishi ham tushib chatoqqa.
Hech qurbimiz o’lmadi, birodar,
Hatto onamizni yo’qlamoqqa.

Oz-oz yuborildi ikki, uch bor,
Lozim buni yaxshi anglamoqqa.
Ayniqsa, kiyim xususi chuchmal,
Bir mahsidan o’zga yo’q oyoqqa.

So’ramangki, sarig’ botinka birlan –
Katta qorasi debon qayoqqa?
Siz berganingizni toza kiydim,
Majbur bo’lindi tashlamoqqa.

Yirtildi yoqosi – chok bo’ldi,
“Ha, bor” javob aylayin demoqqa.
Hoji Rajabin yo’g’on qorasi,
Tor keldi bu to’nkadek oyoqqa.

Nachoraki, boshqaga uzatdim,
Kun qoldi shu mahsini yamoqqa.
Yoz vaqtida mahsi birla yurmoq
Hech odat o’linmamish bu yoqqa.

Gar bo’lsa iloji qirq uchinchi,
Tezroq yuboring olib buyoqqa.
Gar pochta ila yuborsangiz siz,
Shukr aylar edim janobi haqqa.

Gar sizni yuborsalar Qrimga,
To’g’ri ketish o’lmag’ay u yoqqa.
Chunki yo’lingiz shu yerdan o’tgay,
Lozim yana bunda o’g’ramoqqa.

Xo’b o’ynatamiz azm shaharda
Boshlab sizni boqqayu ravoqqa.
Ey ahli Sharaf, bas endi noma,
Kuch bitdi, oling muni quloqqa.

Maskov, 1922, fevral

IKKINCHI MAKTUB

Tole’ qushi endi qo’ndi shoxqa,
O’t kirdi bu qaqshagan o’choqqa.

Sizning u sof dil bila yuborgan
Xohishlaringiz erishdi haqqa.

Bir xona tegib shahar ichindan,
Turmushlarimiz tushib sayoqqa.

Lampa yog’ini ham taloq qildik,
Tutqin bo’lib intiris chiroqqa.

To’p-to’g’ri va tez toparmish uyni,
Urmay o’zimizni aqqa-baqqa.

Ko’p tegdi ko’ngilga eski manzil,
Aslo havas aylamay yiroqqa.

Yoz bo’lsa “chu” deb yurib qolarsiz,
Bir otlanubon tez arg’umoqqa.

Biz bo’lsa, bu yerda intizormiz
Vokzalda sizni qabul qilmoqqa.

Siz, balki, bu yerni teng qilmassiz,
O’sh shahri ila oq uyli toqqa.

Biz ham bilamiz barobar o’lmas,
Hech o’lka u mazhari pachoqqa.

Ming bod yozishga mone’ o’ldi
Uyqu qo’shini kelib qavoqqa.

Bir nomai soz Sharaf ketirsin
Bechorayu ajizu sayoqqa.

Maskov, 1932, aprel

CHO’LPON BILAN G’AFUR G’ULOM MUSHOIRASI

CH. — Bu masoildan zerikdim, so’ngra isloh istadim,
So’ngra islohdin qochishg’a o’zga bir roh istadim.

G’.G’. – Shak yaqin, muhdis bularning barchasi mendan yiroq,
Ben esa salqin sharobli xiyra korgoh istadim.

CH. — Bu javobni men qabul qildim chiroylik qiz kabi,
May ila, mutrib ila shohona dargoh istadim.

G’.G’. – Bir qorong’iliq cho’kdi axir vojibul avtod din
Ben real ko’kdin bularning qalbiga moh istadim.

CH. — Ko’z o’ngimda har zamon Hayyom qilardi jilvalar,
Bir kecha mastu-alast o’lmoqni valloh istadim.

G’.G’. — Tevragim do’zax, behisht, a’roflarning shubhasi,
Shul chigallarni yeshirga bunda olloh istadim.

CH. — Ushbu joydin to’g’ri ketsaydik biror sayfiyaga
Lolazor tog’ bag’rida ulviy sahargoh istadim.

G’.G’. — Lola jomidek qizil maygun dudoqlar bo’sasin
Yaxshi ham esga tushurdingizki, nogoh istadim.

CH. — Lola jomidan yiroq tushgach, bu Cho’lon naylasin,
Noiloj sozimni to’xtatdim, qarorgoh istadim.

G’.G’. -Har qarorgohida soz bo’lganda, men unga G’ulom,
Siz kabi gapga tushungan mardi ogoh istadim.

Toshkent, 1934

Izohlar:

1. Masoil – masalaning ko’pligi.
2. Shak – gumon, shubha.
3. Muhdis – yangidan paydo bo’lgan, yangidan o’qitilgan.
4. Xiyra – ajablangan, surbet.
5. Korgoh – ishxona.
6. Mutrib – sozanda.
7. Vojibul – lozimlik yuzasidan bajarilishi shart ish.
8. Avtod – pona, mix.
9. Sayfiya – yozlik.
10. Ulviy – yuksak.

* * *

Keldi qarg’a, ochdi og’zin, qichqirib g’ag’illadi,
Ko’zlarini o’ynatib, kimlar birovni izladi.

Men yaqin bordim, dedim: “Yo’qmu suyiklikdan xabar?”
“Men, — dedi, — o’ynab kelardim bir xabar bo’lsa agar”.

Yerga egdim boshlarimni, so’ldi to’lgan ko’zlarim,
Qarg’aning uchganligi ko’rdi bu baxtsiz ko’zlarim.

O’yna, o’yna, o’yna, dengiz, o’ynama shov-shuv qilib,
Qayg’u vaqtinda azob berma yuraklarni tilib!

1918 yil yanvar.

GO’ZAL FARG’ONA

Ey, go’zal Farg’ona, qonli ko’ylagingdan aylanay,
Tarqalib ketgan qora, yaxshi sochingga bog’lanay.

Ya’ni bir o’rmon kabi bag’ringni bosmishdir qamish,
Ko’zlaringda hech ko’rinmas bir olov, bir o’t yonish.

Keng, cho’ziq yaylovlaring yovlarga ochmish ko’ksini,
Bir qora parda bosibdur tuprog’ingning ustini.

Ko’zlaring so’lgan, o’luk ruhing bilan boqding menga,
Qurtulishning yulduzi aslo ko’rinmasmi senga?

Ul baland zo’r tog’laring nega to’solmas yov yo’lin?
Yo’qmidur o’tkir qilich kesmakka yovlaring qo’lin?

Biz bugun ojiz, zaif, bag’ri ezilgan sen uchun,
Bu qadar qonlar to’kildi ul daxldor sen uchun.

Yig’lama, yurtim, agar-chi bul kuningda yo’q bahor,
Kelgusi kunlarda baxting yulduzi o’ynab qolor.

1921

KAMPIRNING TO’YCHISI*
(* Munavvar qori, Qayum Ramazon, Shorasul Zunnun, “O’zbekcha til saboqlig’i”, 2-bo’lim, O’zdavnashr, Toshkent, 1925 yil. 64-65 betlar).

“Man bir umr bunday sovuq ko’rmadim,
Juda qattiq…” dedi kampir cholig’a.
Chol charchag’an ko’zlarini ko’tarib,
Og’irg’ina qarab oldi yonig’a.

“Yomon sovuq” degan so’zni aytdi-da,
Chol o’zining uyqusig’a berildi.
Kampir yana so’z boshlag’ach, erinib,
Uzung’ina bir esnadi, kerildi.

— Uyqum keldi, kampir, boshqa yostiq ber!
Charchag’anman, bir to’qtamay so’zlaysan!
Kunduz tinmay ishlab kelgan kishini
Kech tinchgina dam olishg’a qo’ymaysan!

So’ngra kampir chidamadi, cholig’a
Achchiqlanib ko’zlarini yugurtti.
“Shu sovuqda To’ychi bolam qaerda
Muzlagandir, o’ylamaysiz siz!” dedi.

Cholg’a birdan jon kirdimmi, o’rnidan
Irg’ib turib, ostonadan hatladi.
O’z uyida shu ish bilan o’zining
Gunohini bir daraja oqladi.

Eshik sovuq, bir to’qtamay sovuq yel,
Qarg’a yanglig’ ucha-ucha o’ynardi.
Biroq cholning yuragida zo’r qo’rquv
Zo’r oshiquv tuyg’ulari qaynardi.

Mahallaning bolalari hammasi
Go’ristonning hovuzig’a to’plangan.
Shu sovuqda parvo qilmay o’ynaylar.
Yuraklari o’yin bilan o’tlangan.

Chol qaltirab, titrab keldi, oldinda
Qizil anor yuzlar bilan To’ychisi.
Shundan keyin tindi kampir, yo’qolg’ach
Yuragini tirnab turg’an qayg’isi.

Bir sandalning tegrasiga uchavi
Qator-qator tizilishib yotdilar.
Tashda sovuq erkalanib o’ynarkan
Charchaganlar uyqusig’a botdilar.

* * *

Necha yuz yil kishanlarda entikkan,?
Qashshoq, yo’qsul, tutqunlarg’a erk berar.
O’zbek qizi: “Boshqalarg’a erk bergan
Qani manga erking?” desa, na deyar?

(?Shu kitob, 3-bo’lim, 89-bet)