Адабиёт оламида улуғ шоиримиз Алишер Навоий ўта машҳур бир ғазалининг илк байтини тиланчидан бир қанча олтин баҳосига сотиб олган, деган нақл юради. Гадо шоир эшигига келиб, бу байтни ўқиб, тиланчилик қилган экан…
Мирзо Кенжабек
ПОКЛИК ВА МУҲАББАТ ТАРАННУМИ
Адабиёт оламида улуғ шоиримиз Алишер Навоий ўта машҳур бир ғазалининг илк байтини тиланчидан бир қанча олтин баҳосига сотиб олган, деган нақл юради. Гадо шоир эшигига келиб, бу байтни ўқиб, тиланчилик қилган экан.
Бу нақл ғазалнинг фавқулодда ва ўхшаши йўқ асар эканлигига ишорадир. Ўта қиммат нархга сотиб олингани эса байтнинг ғоят қимматли, маъно оламидан топилган нодир хазина эканлигига далилдир. Зотан, Навоий девонида бундай фавқулодда ва беназир ғазаллар ва байтлар сон-саноқсиз.
Кўкрагимдур субҳнинг пироҳанидин чокроқ,
Кипригим шабнам тўкулган сабзадин намнокроқ.
“Менинг кўксим тонгнинг йиртилган кўйлагидан кўра ҳам чокроқ, йиртиқроқ. Киприкларим эса устига шабнамлар тўкилган майсалардан кўра ҳам намлироқ, ҳўлроқ”.
Тасаввуфий маънога кўра, бу манзара шоирнинг маънавий ҳоли ва мартабасидан даракдир ва тун бўйи тонггача ишқ, умид ва зорлиқ билан йиғлаб чиққанидан аломатдир.
Шоир айтмоқдаки, субҳнинг кўйлаги чок бўлиб, тонг оқариб, уфқ қизариб кўринганидек, менинг қизил қондек бағрим ҳам тонг либосидан кўра чокроқ бўлган кўксим чокидан кўринаётир. Тун бўйи майсалар устига тўкилган майин, маҳзун шабнамлар тонгда равшанроқ намоён бўлади. Шоир тонг орқали тунги унсиз йиғи ҳолатини, ботиний кечинмаларини ошкор этмоқда.
Бу кўнгул ғамнокидин то шодмон кўрдум сени,
Истарам ҳар дамки, бўлғай хотирим ғамнокроқ.
“Менинг хотирим – кўнглим ғамгинроқ бўлган сари сенинг тобора шодмонроқ бўлганингни кўрмоқдаман. Модомики, сен ўз ошиғинг ғамидан суюнар экансан, бас, сенинг шодланмоғинг учун ҳар нафас кўнглим янада ғамгинроқ бўлишини истайман!”
Бу байтда “кўкраги чокроқ”, “киприги намнокроқ” бўлишининг сири очилди ва “кўнгли ғамнокроқ” ифодаси билан мазмун тобора ривожланди.
Лайли андин қўйди Мажнун кўнглида рахти ғамин,
Ким, йўқ эрди манзил ул водийда андин покроқ.
“Лайли шунинг учун ғам юкини, қайғу омонатини Мажнуннинг кўнглида қўйдики, бу ҳаёт водийсида, ишқ саҳросида, тириклик даштида ундан покроқ бошқа жой йўқ эди”.
Рахт – йўл юки, сафар анжоми дегани. Бу ўринда ғам юки, қайғу сафар халтаси, ғусса омонати маъносида келмоқда. Инсоний-мажозий ишқ учунки ошиқ қалби шунчалик пок бўлиши шарт бўлса, бас, энди илоҳий ишқ учун банданинг қалби нақадар пок бўлиши керак! Зеро, пок нарса пок жойда бўлади.
Ўйла мужгон ханжарига ёпишибдур дурри ашк,
Ким, магар андин ятиме йўқтурур бебокроқ.
Шунингдек, кўз ёшларининг дурри – инжу марваридлари киприклар ханжарига шундай ёпишиб олганки, магар ундан ҳам кўра бебокроқ – қўрқмасроқ ва бевошроқ безорию чапани йўқдир.
Саҳроларда безорилар карвонлардаги олтин-кумуш, дурру гавҳар бойликларига қандай ёпишса, киприклар ханжари ҳам кўз ёши дурларини қўлдан бергиси йўқ. Лайли, Мажнун, водий зикр қилингани учун бу байт ҳам мантиқан ҳаётий бир мисолга боғланди.
Аслида бу мажоздан мурод маърифат натижаси бўлган йиғидир, тинимсиз кўз ёши тўкиб йиғлаш манзарасини акс эттиришдир.
Лабларингдин жон олурда барча эл қулдур санга,
Жон берурда бир қулунг йўқ бандадин чолокроқ!
Сенинг лабларингдан ўз ўлик танасига жон олишда – ҳаёт топишда бутун халқ сенга қулдир, асирдир. Лекин жон беришга келганда мен ғариб бандангдан кўра ҳам чаққонроқ – тайёрроқ қулинг йўқ. Зеро, ҳаёт топиш ҳаммага ёқади, лекин жон фидо қилиш, жон бериш осон нарса эмас.
Одамийлик туфроғин берса фано елига чарх,
Оҳким, йўқтур киши аҳли вафодин хокроқ.
“Фано”нинг маъноси маҳвият эканини Навоий бошқа бир ғазалининг ушбу байтида равшан билдирган:
Дединг: фано недурур? Мухтасар дейин: ўлмак,
Ки, шарҳини тиласанг, юз рисола бўлғусидир.
Тақдир, ажал бутун одамият тупроғини йўқлик шамолига совурса, яъни вафот эттирса, оҳки, унда вафо аҳлидан ҳам кўра хокроқ, тупроқроқ, яъни ўлимга тайёрроқ киши йўқдир. Ҳаётда ўзи тупроқ бўлиб, йўқлик шамолига шай турган тоифа аввало вафо аҳлидир.
Вафо улуғ неъмат бўлиши билан бирга, сидқ (тўғрилик ва садоқат)нинг олтидан бир қисмидир. Чунки сидқ олти қисмдир: Сўздаги тўғрилик. Ниятдаги тўғрилик. Азмдаги (азм этиб интилишдаги) тўғрилик. Вафодаги тўғрилик. Амал қилишдаги тўғрилик. Диннинг ҳар қандай масаласидаги тўғрилик. Ана шу олти сифат билан сифатланган киши сиддиқ дейилади.
Ғазалнинг сўнгги байти илк байт билан мантиқан боғланади – яна жароҳат, чок ифодаларига қайтилади:
Неча уқлосанг, Навоий кўнгли захминроқ бўлур,
Кўрмадук захмеки, тиккан сойи бўлғай чокроқ.
(Эй дўстим, табибим, шифокорим!) Сен ҳар қанча тўқиб, тикиб боғлаганинг сари Навоийнинг кўнгли яна захминроқ – жароҳатлироқ бўлиб боради. Ҳолбуки, тиккан сари тобора очилиб, чокроқ бўлиб борадиган жароҳатни ҳеч кўрмаган эдик!
“Уқла” – банд, боғ, тўқима (тикиш) дегани. Аруз вазнида рамал баҳридаги шакллардан бирининг номи ҳам “уқла” дейилади. Рамл “рамал” эса шеърнинг ўн тўққиз баҳридан бири бўлиб, бўйра тўқишдаги бир шаклга асосланган. Чунки “рамал” деб луғатда бўйра (гилам, палос) тўқишни айтилади. Шунга кўра “уқламоқ” боғламоқ, тўқимоқ, тикмоқ деган маънодадир. Мақтаъ мантиқи ва мазмуни ҳам шуни англатмоқда.
“Жаҳон адабиёти” журнали, 2009 йил, 2-сон.
Mirzo Kenjabek
POKLIK VA MUHABBAT TARANNUMI
Adabiyot olamida ulug’ shoirimiz Alisher Navoiy o’ta mashhur bir g’azalining ilk baytini tilanchidan bir qancha oltin bahosiga sotib olgan, degan naql yuradi. Gado shoir eshigiga kelib, bu baytni o’qib, tilanchilik qilgan ekan.
Bu naql g’azalning favqulodda va o’xshashi yo’q asar ekanligiga ishoradir. O’ta qimmat narxga sotib olingani esa baytning g’oyat qimmatli, ma’no olamidan topilgan nodir xazina ekanligiga dalildir. Zotan, Navoiy devonida bunday favqulodda va benazir g’azallar va baytlar son-sanoqsiz.
Ko’kragimdur subhning pirohanidin chokroq,
Kiprigim shabnam to’kulgan sabzadin namnokroq.
“Mening ko’ksim tongning yirtilgan ko’ylagidan ko’ra ham chokroq, yirtiqroq. Kipriklarim esa ustiga shabnamlar to’kilgan maysalardan ko’ra ham namliroq, ho’lroq”.
Tasavvufiy ma’noga ko’ra, bu manzara shoirning ma’naviy holi va martabasidan darakdir va tun bo’yi tonggacha ishq, umid va zorliq bilan yig’lab chiqqanidan alomatdir.
Shoir aytmoqdaki, subhning ko’ylagi chok bo’lib, tong oqarib, ufq qizarib ko’ringanidek, mening qizil qondek bag’rim ham tong libosidan ko’ra chokroq bo’lgan ko’ksim chokidan ko’rinayotir. Tun bo’yi maysalar ustiga to’kilgan mayin, mahzun shabnamlar tongda ravshanroq namoyon bo’ladi. Shoir tong orqali tungi unsiz yig’i holatini, botiniy kechinmalarini oshkor etmoqda.
Bu ko’ngul g’amnokidin to shodmon ko’rdum seni,
Istaram har damki, bo’lg’ay xotirim g’amnokroq.
“Mening xotirim – ko’nglim g’amginroq bo’lgan sari sening tobora shodmonroq bo’lganingni ko’rmoqdaman. Modomiki, sen o’z oshig’ing g’amidan suyunar ekansan, bas, sening shodlanmog’ing uchun har nafas ko’nglim yanada g’amginroq bo’lishini istayman!”
Bu baytda “ko’kragi chokroq”, “kiprigi namnokroq” bo’lishining siri ochildi va “ko’ngli g’amnokroq” ifodasi bilan mazmun tobora rivojlandi.
Layli andin qo’ydi Majnun ko’nglida raxti g’amin,
Kim, yo’q erdi manzil ul vodiyda andin pokroq.
“Layli shuning uchun g’am yukini, qayg’u omonatini Majnunning ko’nglida qo’ydiki, bu hayot vodiysida, ishq sahrosida, tiriklik dashtida undan pokroq boshqa joy yo’q edi”.
Raxt – yo’l yuki, safar anjomi degani. Bu o’rinda g’am yuki, qayg’u safar xaltasi, g’ussa omonati ma’nosida kelmoqda. Insoniy-majoziy ishq uchunki oshiq qalbi shunchalik pok bo’lishi shart bo’lsa, bas, endi ilohiy ishq uchun bandaning qalbi naqadar pok bo’lishi kerak! Zero, pok narsa pok joyda bo’ladi.
O’yla mujgon xanjariga yopishibdur durri ashk,
Kim, magar andin yatime yo’qturur bebokroq.
Shuningdek, ko’z yoshlarining durri – inju marvaridlari kipriklar xanjariga shunday yopishib olganki, magar undan ham ko’ra bebokroq – qo’rqmasroq va bevoshroq bezoriyu chapani yo’qdir.
Sahrolarda bezorilar karvonlardagi oltin-kumush, durru gavhar boyliklariga qanday yopishsa, kipriklar xanjari ham ko’z yoshi durlarini qo’ldan bergisi yo’q. Layli, Majnun, vodiy zikr qilingani uchun bu bayt ham mantiqan hayotiy bir misolga bog’landi.
Aslida bu majozdan murod ma’rifat natijasi bo’lgan yig’idir, tinimsiz ko’z yoshi to’kib yig’lash manzarasini aks ettirishdir.
Lablaringdin jon olurda barcha el quldur sanga,
Jon berurda bir qulung yo’q bandadin cholokroq!
Sening lablaringdan o’z o’lik tanasiga jon olishda – hayot topishda butun xalq senga quldir, asirdir. Lekin jon berishga kelganda men g’arib bandangdan ko’ra ham chaqqonroq – tayyorroq quling yo’q. Zero, hayot topish hammaga yoqadi, lekin jon fido qilish, jon berish oson narsa emas.
Odamiylik tufrog’in bersa fano yeliga charx,
Ohkim, yo’qtur kishi ahli vafodin xokroq.
“Fano”ning ma’nosi mahviyat ekanini Navoiy boshqa bir g’azalining ushbu baytida ravshan bildirgan:
Deding: fano nedurur? Muxtasar deyin: o’lmak,
Ki, sharhini tilasang, yuz risola bo’lg’usidir.
Taqdir, ajal butun odamiyat tuprog’ini yo’qlik shamoliga sovursa, ya’ni vafot ettirsa, ohki, unda vafo ahlidan ham ko’ra xokroq, tuproqroq, ya’ni o’limga tayyorroq kishi yo’qdir. Hayotda o’zi tuproq bo’lib, yo’qlik shamoliga shay turgan toifa avvalo vafo ahlidir.
Vafo ulug’ ne’mat bo’lishi bilan birga, sidq (to’g’rilik va sadoqat)ning oltidan bir qismidir. Chunki sidq olti qismdir: So’zdagi to’g’rilik. Niyatdagi to’g’rilik. Azmdagi (azm etib intilishdagi) to’g’rilik. Vafodagi to’g’rilik. Amal qilishdagi to’g’rilik. Dinning har qanday masalasidagi to’g’rilik. Ana shu olti sifat bilan sifatlangan kishi siddiq deyiladi.
G’azalning so’nggi bayti ilk bayt bilan mantiqan bog’lanadi – yana jarohat, chok ifodalariga qaytiladi:
Necha uqlosang, Navoiy ko’ngli zaxminroq bo’lur,
Ko’rmaduk zaxmeki, tikkan soyi bo’lg’ay chokroq.
(Ey do’stim, tabibim, shifokorim!) Sen har qancha to’qib, tikib bog’laganing sari Navoiyning ko’ngli yana zaxminroq – jarohatliroq bo’lib boradi. Holbuki, tikkan sari tobora ochilib, chokroq bo’lib boradigan jarohatni hech ko’rmagan edik!
“Uqla” – band, bog’, to’qima (tikish) degani. Aruz vaznida ramal bahridagi shakllardan birining nomi ham “uqla” deyiladi. Raml “ramal” esa she’rning o’n to’qqiz bahridan biri bo’lib, bo’yra to’qishdagi bir shaklga asoslangan. Chunki “ramal” deb lug’atda bo’yra (gilam, palos) to’qishni aytiladi. Shunga ko’ra “uqlamoq” bog’lamoq, to’qimoq, tikmoq degan ma’nodadir. Maqta’ mantiqi va mazmuni ham shuni anglatmoqda.
“Jahon adabiyoti” jurnali, 2009 yil, 2-son.
