Биз бугун бобомиз Навоийни Ғарбнинг мунозарасиз буюк даҳолари саналмиш икки сўз санъаткори билан қиёслаш орқали ҳазратнинг улуғлар ичида улуғ шоир эканини яна бир бор ҳис этишни истадик.
ДАНТЕ, НАВОИЙ, ШЕКСПИР
Назар Эшонқул
Жаҳон адабиётида буюк сиймолар унчалик кўп эмас. Агар инсоният бадиий тарихида ўтган чинакам даҳо сўз санъаткорларини бирма-бир санаб чиқсак, икки қўлимиздаги бармоқларнинг баъзилари иккинчи марта очилмайди. Бироқ ана шу санъаткор даҳолар ичида ҳам барча давр кишиларини ҳайратга солувчи сўз даҳолари ундан ҳам камроқ, ана шундай даҳолар сафида Данте, Навоий, Шекспирнинг ўрни алоҳида, зеро, улар барча замонларнинг чинакам сўз даҳолари бўлиб қолаверади. Мазкур санъаткорларда жуда кўп муштарак жиҳатлар борки, бу жиҳатлар Навоий сиймосини Ғарбнинг улуғ шоирлари ичида яна ҳам улуғлаштириб қўяди.
Биз бугун бобомиз Навоийни Ғарбнинг мунозарасиз буюк даҳолари саналмиш икки сўз санъаткори билан қиёслаш орқали ҳазратнинг улуғлар ичида улуғ шоир эканини яна бир бор ҳис этишни истадик.
Дантега кўра, одамнинг борлиғи иккига ажралиб, вужуди одамлар орасида-ю, руҳи дўзах қийноғидалиги, А.Навоийга кўра эса икки ошиқ қалбнинг руҳлари бирлашиб, бир баданга жо бўлиши қизиқ хулосаларга ундайди.
Муҳаббат йўқ жойда тубанликка йўл очиқ, жаҳолат севги дарахтида эмас, адоват бутоғида етишади. Адоват одам борлиғини парчалаб ташлайди. Муҳаббат охир-оқибатда ҳатто хунхор кучларни бирлаштиради. Бир-бирларини кўрарга кўзи йўқ Лайли ва Мажнун, қабиладошлари икки ошиқ қалб садоқати қаршисида лол қолиб, низони унутадилар. Шунда Арасту сўзлари эсга тушади: муҳаббат бирикув, адоват нифоқ сабабчисидир.
Данте сотқин одамни тириклигида иккига бўлиб, руҳини дўзахда, иблисий вужудини тириклар орасида қолдираркан, гўё вужудга алданманг, баъзан унда одаммас, иблис макон этган бўлиши мумкин дейди. Яна у сотқин ўзи сотган одамни ёки ҳақиқатнимас, авваламбор, ўзини жазолайди, ёмонлик ўзига ўзи ихтиёрий жабрдир деб таъкидлайди. Инсон Оллоҳ кўрсатган йўлдан адашган сайин ўз вужудини дўзахга шунчалик яқинлаштиради, унинг руҳи тириклигидаёқ жаҳаннам азобига дучор бўлади.
Дантенинг «Комедияси»да шарқона фалсафа, шарқона оҳанг, шарқона мушоҳада кезиб юришининг сабабларидан бири, таниқли олимлар Нажмиддин Комилов ва Фозил Сулаймонов ёзганидек, унинг ижоди Шарқ уйғониш ва Шарқ фалсафаси таъсирида камол топганидадир. Зеро, унинг ижодида Ибн Сино фалсафасининг таъсири катта бўлгани бугун илм аҳлига сир эмас. Данте ва Навоий фалсафаларидаги ўхшашликлар, бир томондан ана шу нарса билан боғлиқ бўлса, иккинчи томондан, уларнинг доҳиёна хаёлий ва ақлий қудратларига боғлиқдир. Данте ўз жамиятининг, ўзи яшаган тузумнинг разолат ботқоғига ботганини кўрсатар экан, инсониятни Навоий каби фақат ишқ қутқаради дейди.
«Лайли ва Мажнун» Шарқнинг қайғули ишқ достони, «Ромео ва Жульетта» Ғарбнинг фожиали муҳаббат қиссасидир. Бу асарларнинг сюжет йўналишлари Навоий ва Шекспирдан анча олдин пайдо бўлган эса-да, икки даҳо мазкур сюжетга янгича ўлмас руҳ бахш этдиларки, бу асарлар инсониятни ҳамон сеҳр жозибасида тутиб келмоқда. Мазкур икки асарни солиштириш жуда қизиқ ва чуқур илмий кашфиёт ва хулосаларга олиб келиши мумкин. Энг аввало, бу достонда Шарқ ва Ғарб бадиий тафаккуридаги фарқ – уларнинг тасвир принципидаги фарқ кўзга ташланади.
Ҳозирча икки асарнинг хулоса қисмларини солиштириш билан чекланамиз. «Ромео ва Жульетта»даги кўп жиҳатлар 130 йил олдин ёзилган «Лайли ва Мажнун» достонига жуда ўхшайди. Гарчи «Лайли ва Мажнун» афсонаси сюжети XVI асрда Европага маълум бўлган ва шу афсона таъсирида ўнлаб Европа халқларининг севги афсоналари вужудга келгани ҳақидаги тадқиқотлар мавжуд эса-да, биз илмга ҳурмат нуқтаи назаридан Шекспир асари Лайли ва Мажнун афсонасининг Ғарбча варианти, Шекспир Шарқ афсонасини европалаштирган деган хулосадан ўзимизни тиямиз. Бироқ Ромео ва Жульеттадаги нафақат умумий сюжет линияси, балки қаҳрамонлар ҳам, характерлар ҳам, асар қурилиши ҳам «Лайли ва Мажнун» асарининг айнан ўзидир. «Лайли ва Мажнун» достонида Навоий «Фироқнома» деб атаган асар сўнгида Лайли жон таслим қилади. Буни эшитган Мажнун Лайли ётган уйга учиб кириб, унинг ёнида жон беради.
«Ромео ва Жульетта» асарида ҳам Ромео Жульеттани ўлди деб ўйлаб, у ётган сағана бошида турганча заҳар ичади (Заҳар ичиб жон бераётган Ромео монологини эсланг).
Алишер Навоий ҳам ҳақиқатнинг шу жиҳатини очади. Ҳазратга кўра, агар инсон ошиқ бўлса, ошиқлик кенг маънода, яъни Яратганга ошиқликкача унинг руҳи пок бўлиб, ўзи қалби пок руҳлар билан топишади, бирлашади, яъни роҳатда яшайди. Нопок вужуд эса ҳатто ўз руҳини тутиб туролмайди.
Бу борада ҳам Алишер Навоий буюк Данте билан ҳам фикр. «Лайли ва Мажнун» достонида асосий воқеа тугагач «Эй ишқ…» дея бошланувчи боб мавжудки, унинг ҳар бир сатри «Илоҳий комедия»нинг хотимасини қувватлаб-кучлантириб тургандек туюлади.
Оллоҳнинг биз англаган энг улуғ мўъжизаларидан бири, балки биринчиси – бутун коинот тузилиши билан одам вужуди ва қалбининг ўхшаш, мос қилиб яратилганидир. Бу нарса физик ва биологик кашфиётларда ҳам қайд этилган.
Оламни ҳаракатга келтирувчи куч, ҳазрат Навоий наздида, ишқдир. Одам зотига шундай улуғворлик бахш этгувчи ишқ Дантенинг севги маъбудаси Амур каби бутун коинотни юргизиб турса не ажаб! Ҳазрат Навоий «Лайли ва Мажнун»нинг юқорида тилга олинган бобида ишқи мажозий ва ишқи ҳақиқий ҳақида фикр юрита туриб мубориз бир хулосага келади: «Аввалгисида киши тозаланиб, иккинчисига ўтса, йўқ-йўқ, уруғини экса ҳам, уни бутунлай тарож этиб, унинг рамзий шаклидан асар қолмаса, кўринадиган жойдан кўринмасдан мақсадга сингиб кетса, ҳаёт ва коинотнинг яратилишига мақсад шудир». Насрий баён хулосани ҳазратнинг ўз сўзларида келтирайлик.
Мақсад будур, ҳаётдин бу,
Бил хилқати коинотдин бу.
Ишқ буюк Навоий талқинида ҳаёт ва коинот яратилишининг мақсади сифатида қўйиларкан, худди шу нуқтада у буюк Данте ва Шекспир билан муштаракликка эришади.
Данте, Навоий ва Шекспирнинг юксак бадиий тафаккурлари – фазодаги учрашув ана шу тарзда воқе бўлади.
DANTE, NAVOIY, SHEKSPIR
Nazar Eshonqul
Jahon adabiyotida buyuk siymolar unchalik ko’p emas. Agar insoniyat badiiy tarixida o’tgan chinakam daho so’z san’atkorlarini birma-bir sanab chiqsak, ikki qo’limizdagi barmoqlarning ba’zilari ikkinchi marta ochilmaydi. Biroq ana shu san’atkor daholar ichida ham barcha davr kishilarini hayratga soluvchi so’z daholari undan ham kamroq, ana shunday daholar safida Dante, Navoiy, Shekspirning o’rni alohida, zero, ular barcha zamonlarning chinakam so’z daholari bo’lib qolaveradi. Mazkur san’atkorlarda juda ko’p mushtarak jihatlar borki, bu jihatlar Navoiy siymosini G’arbning ulug’ shoirlari ichida yana ham ulug’lashtirib qo’yadi.
Biz bugun bobomiz Navoiyni G’arbning munozarasiz buyuk daholari sanalmish ikki so’z san’atkori bilan qiyoslash orqali hazratning ulug’lar ichida ulug’ shoir ekanini yana bir bor his etishni istadik.Dantega ko’ra, odamning borlig’i ikkiga ajralib, vujudi odamlar orasida-yu, ruhi do’zax qiynog’idaligi, A.Navoiyga ko’ra esa ikki oshiq qalbning ruhlari birlashib, bir badanga jo bo’lishi qiziq xulosalarga undaydi.
Muhabbat yo’q joyda tubanlikka yo’l ochiq, jaholat sevgi daraxtida emas, adovat butog’ida yetishadi. Adovat odam borlig’ini parchalab tashlaydi. Muhabbat oxir-oqibatda hatto xunxor kuchlarni birlashtiradi. Bir-birlarini ko’rarga ko’zi yo’q Layli va Majnun, qabiladoshlari ikki oshiq qalb sadoqati qarshisida lolqolib, nizoni unutadilar. Shunda Arastu so’zlari esga tushadi: muhabbat birikuv, adovat nifoq sababchisidir.
Dante sotqin odamni tirikligida ikkiga bo’lib, ruhini do’zaxda, iblisiy vujudini tiriklar orasida qoldirarkan, go’yo vujudga aldanmang, ba’zan unda odammas, iblis makon etgan bo’lishi mumkin deydi. Yana u sotqin o’zi sotgan odamni yoki haqiqatnimas, avvalambor, o’zini jazolaydi, yomonlik o’ziga o’zi ixtiyoriy jabrdir deb ta’kidlaydi. Inson Olloh ko’rsatgan yo’ldan adashgan sayin o’z vujudini do’zaxga shunchalik yaqinlashtiradi, uning ruhi tirikligidayoq jahannam azobiga duchor bo’ladi.
Dantening «Komediyasi»da sharqona falsafa, sharqona ohang, sharqona mushohada kezib yurishining sabablaridan biri, taniqli olimlar Najmiddin Komilov va Fozil Sulaymonov yozganidek, uning ijodi Sharq uyg’onish va Sharq falsafasi ta’sirida kamol topganidadir. Zero, uning ijodida Ibn Sino falsafasining ta’siri katta bo’lgani bugun ilm ahliga sir emas. Dante va Navoiy falsafalaridagi o’xshashliklar, bir tomondan ana shu narsa bilan bog’liq bo’lsa, ikkinchi tomondan, ularning dohiyona xayoliy va aqliy qudratlariga bog’liqdir. Dante o’z jamiyatining, o’zi yashagan tuzumning razolat botqog’iga botganini ko’rsatar ekan, insoniyatni Navoiy kabi faqat ishq qutqaradi deydi.
«Layli va Majnun» Sharqning qayg’uli ishq dostoni, «Romeo va Jul`etta» G’arbning fojiali muhabbat qissasidir. Bu asarlarning syujet yo’nalishlari Navoiy va Shekspirdan ancha oldin paydo bo’lgan esa-da, ikki daho mazkur syujetga yangicha o’lmas ruh baxsh etdilarki, bu asarlar insoniyatni hamon sehr jozibasida tutib kelmoqda. Mazkur ikki asarni solishtirish juda qiziq va chuqur ilmiy kashfiyot va xulosalarga olib kelishi mumkin. Eng avvalo, bu dostonda Sharq va G’arb badiiy tafakkuridagi farq – ularning tasvir printsipidagi farq ko’zga tashlanadi.
Hozircha ikki asarning xulosa qismlarini solishtirish bilan cheklanamiz. «Romeo va Jul`etta»dagi ko’p jihatlar 130 yil oldin yozilgan «Layli va Majnun» dostoniga juda o’xshaydi. Garchi «Layli va Majnun» afsonasi syujeti XVI asrda Yevropaga ma’lum bo’lgan va shu afsona ta’sirida o’nlab Yevropa xalqlarining sevgi afsonalari vujudga kelgani haqidagi tadqiqotlar mavjud esa-da, biz ilmga hurmat nuqtai nazaridan Shekspir asari Layli va Majnun afsonasining G’arbcha varianti, Shekspir Sharq afsonasini yevropalashtirgan degan xulosadan o’zimizni tiyamiz. Biroq Romeo va Jul`ettadagi nafaqat umumiy syujet liniyasi, balki qahramonlar ham, xarakterlar ham, asar qurilishi ham «Layli va Majnun» asarining aynan o’zidir. «Layli va Majnun» dostonida Navoiy «Firoqnoma» deb atagan asar so’ngida Layli jon taslim qiladi. Buni eshitgan Majnun Layli yotgan uyga uchib kirib, uning yonida jon beradi.
«Romeo va Jul`etta» asarida ham Romeo Jul`ettani o’ldi deb o’ylab, u yotgan sag’ana boshida turgancha zahar ichadi (Zahar ichib jon berayotgan Romeo monologini eslang).
Alisher Navoiy ham haqiqatning shu jihatini ochadi. Hazratga ko’ra, agar inson oshiq bo’lsa, oshiqlik keng ma’noda, ya’ni Yaratganga oshiqlikkacha uning ruhi pok bo’lib, o’zi qalbi pok ruhlar bilan topishadi, birlashadi, ya’ni rohatda yashaydi. Nopok vujud esa hatto o’z ruhini tutib turolmaydi.Bu borada ham Alisher Navoiy buyuk Dante bilan ham fikr. «Layli va Majnun» dostonida asosiy voqea tugagach «Ey ishq…» deya boshlanuvchi bob mavjudki, uning har bir satri «Ilohiy komediya»ning xotimasini quvvatlab-kuchlantirib turgandek tuyuladi.
Ollohning biz anglagan eng ulug’ mo»jizalaridan biri, balki birinchisi – butun koinot tuzilishi bilan odam vujudi va qalbining o’xshash, mos qilib yaratilganidir. Bu narsa fizik va biologik kashfiyotlarda ham qayd etilgan.
Olamni harakatga keltiruvchi kuch, hazrat Navoiy nazdida, ishqdir. Odam zotiga shunday ulug’vorlik baxsh etguvchi ishq Dantening sevgi ma’budasi Amur kabi butun koinotni yurgizib tursa ne ajab! Hazrat Navoiy «Layli va Majnun»ning yuqorida tilga olingan bobida ishqi majoziy va ishqi haqiqiy haqida fikr yurita turib muboriz bir xulosaga keladi: «Avvalgisida kishi tozalanib, ikkinchisiga o’tsa, yo’q-yo’q, urug’ini eksa ham, uni butunlay taroj etib, uning ramziy shaklidan asar qolmasa, ko’rinadigan joydan ko’rinmasdan maqsadga singib ketsa, hayot va koinotning yaratilishiga maqsad shudir». Nasriy bayon xulosani hazratning o’z so’zlarida keltiraylik.
Maqsad budur, hayotdin bu,
Bil xilqati koinotdin bu.
Ishq buyuk Navoiy talqinida hayot va koinot yaratilishining maqsadi sifatida qo’yilarkan, xuddi shu nuqtada u buyuk Dante va Shekspir bilan mushtaraklikka erishadi.
Dante, Navoiy va Shekspirning yuksak badiiy tafakkurlari – fazodagi uchrashuv ana shu tarzda voqe bo’ladi.
