Бу воқеа бир куни кечга яқин содир бўлди. Бир хизматкор Росёмон дарвозаси тагида ёмғир тинишини кутарди. Кенг дарвоза олдида ундан бўлак ҳеч ким йўқ эди. Фақатгина ҳар-ҳар ерида қизил бўёқлари кўчган йўғон, юмалоқ устунда чигиртка турарди…
Хуршид Дўстмуҳаммад
ОМАД ЁР БЎЛСИН,ДЕЙМАН
Шуҳрат Шокир таржимаси ҳақида
Ўтган асрнинг 70–80-йилларида адабий жамоатчилик “қозони” қайнаб турар, бу “қозон” жой танламасди: ёзувчилар уюшмаси, таҳририятлар, Дўрмон қароргоҳи, алоҳида гурунглар. Тошкентнинг қоқ марказида жойлашган Горький номидаги болалар истироҳат боғи (Тошкент курантларининг биқинидаги)да тушлик соатлари чинакам адабий тўгаракка айланиб кетарди! Мана шулардан муҳит шаклланган, муҳит ёшларни тарбиялаган, йўлга солган ва ҳоказо…
Ўша гурунгларда ҳатто Толстой, Чехов, Достоевский, Ж. Лондон, Э.Хемингуэй, Т.Манн сингари даҳо санъаткорлар номи ҳам кўпда тилга олинавермасди, чунки бизни янги номлар, янгича ёндашувлар қизиқтирарди, холос. Янгиликлар объекти эса Лотин америкаси адабиёти, Болтиқбўйи халқлари адабиёти, Кавказ республикалари адабиёти ва албатта япон адабиётига бориб боғланарди.
Назаримда, Акутагава Рюноскэ ўша гурунглар орқали ўзбек адабиётига, ёш ўзбек адиблари оламига кириб келган. У ўз ҳикоялари билан қадимий япон насрида фавқулодда бурилиш ясаганлиги, шахсий ҳаёти бирмунча фожиалар билан қуршалганлиги билан, асарларида инсон психологиясига ўзига хос нуқтаи назарлардан ёндашуви билан кўпчилик томонидан янгича бадиий тафаккур соҳиби сифатида қабул қилинган.
Табиий, у ёки бу асарни ўзбек тилига таржима қилиш ғоялари ҳам ўша айтилган давраларда туғилган. Жумладан, Акутагаванинг “Расёмон дарвозаси” новелласини ўзбекчалаштиришга жазм қилдим. Ҳикоя “Фан ва турмуш” журналининг 1984 йил 7-сонида босилди. Ундан кейинги йилларда бу адибнинг бир қатор ихчам асарлари таржима қилинди, матбуот саҳифаларида чоп этилди (ноширларимиз журъат қилиб, адибнинг ўзбек тилида алоҳида китобини чиқарсалар чакки бўлмасди).
Ва, ниҳоят, ёш шоир Шуҳрат Шокир дўстимиз мазкур ҳикояни қайтадан таржима қилганига гувоҳ бўлиб турибмиз.
Биринчидан, адабиёт тарихида бир асарнинг бир тилга бир неча таржимонлар томонидан бир неча марталаб таржима қилиши ва уни қайта-қайта нашр этилиши янгилик эмас. Бунга истаганча мисоллар бор. Иккинчидан, Шуҳратжон шундай хайрли ишга қўл урган экан, уни фақат табрикламоғимиз керак.
Демак, япон адабиётига, жумладан Акутагава ижодига ҳозирги ёшларимиз орасида қизиқувчилар бор экан, бу яхши ҳодиса, қувонарли ҳодиса. Чунки жаҳон адабиёти дурдоналарига 30–40 йил бурунги муносабат билан ҳозирги ёндашув (самара ҳам шундан келиб чиқади) буткул фарқланиши табиий.
Бевосита ҳикоя таржимаси хусусида тўхталсам: Шуҳрат асарни мумкин қадар аниқ таржима қилишга ҳаракат қилган. Бунга эришган ҳам (масалан, мен нисбатан ўзимга эрк берганман, яъни, бир ибора ёки бир жумлани икки-уч ибора ва жумлада ифодалашга уринганман, жиндек ўзбекона руҳ бериш йўлини излаганман. Ҳозир мен таржимага бошқачароқ ёндашган бўлур эдим), бироқ, назариядан маълумки, таржимада ўта аниқликни кўзлаш… асл нусха руҳидан узоқлашишга олиб келади. “Расёмон дарвозаси”да таҳликали, аянчли ҳолатдаги қаҳрамонлар тасвирланган. Ночорлик, жон сақлаш учун кураш, тенгсиз олишув, мурдалар… бироқ адиб услубида, танлаган оҳангида ўта совуққонлик яққол сезилиб туради (япон адибларига хос хусусиятлардан бу). Таржимон буни унутмаслиги ва муаллиф услубини сақламоғи ва айни чоқда ўзбек ўқувчиларини ҳам ҳисобга олмоғи зарур. Ўрта йўлни танлай билиш – таржимоннинг зиммасидаги БОШ вазифалардан бири ҳам мана шу ўринда кўринади.
Бир-икки мисолга мурожаат қилайлик: “…йўғон, юмалоқ устунда чигиртка турарди” деб ўқиймиз таржимада. Шуни “қўниб турарди” десак тўғри бўлади. Бошқа ўринда “эгасиз ўликлар” келади, уни “эгасиз мурдалар” деб ўгириш мумкин эди. “Турган гап, қарғалар дарвозанинг юқори қаватидаги ўликларни чўқиш учун учиб келишарди” деган гап келади. Қарғалар фақат чўқиш учунгина эмас, балки оч қолганидан, емиш тополмаганидан хомталаш қилиш учун бу очиқ мурдахонага ёпирилишарди, деган маънога урғу берилмоғи мақсадга мувофиқроқ. Хизматкор нима сабабдан кимсасиз ва овлоқ жойда санқиб юрибди. Чунки уни хўжайини уйидан ҳайдаб чиқарган. Таржимада ўқиймиз: “Аммо бир неча кун олдин ўша хўжайин уни ишдан бўшатди”. Ушбу гапни андек бошқачароқ ёзсак-чи: “Аммо бир неча кун бурун ўша хўжайин унинг жавобини бериб юборди. Хизматкор кўчада қолди”.
Албатта таржимонлик санъати ва маҳоратини мукаммал эгаллаш билим, меҳнат ва захмат орқали қўлга киритилади. Шундай экан, Шуҳратжонга ана шундай хайрли, савобли ва беҳад маърифий ижодий меҳнат борасида фақат ва фақат омад ёр бўлсин деймиз.
Шуҳратжон! Чўчиманг, жаҳон адабиётининг энг сара асарларидан намуналарни Сизнинг таржимангизда ўқисак нега ҳам хурсанд бўлмас эканмиз?!
Акутагава Рюноскэ
РАСЁМОН ДАРВОЗАСИ
Шуҳрат Шокир таржимаси
Бу воқеа бир куни кечга яқин содир бўлди. Бир хизматкор Росёмон дарвозаси тагида ёмғир тинишини кутарди.
Кенг дарвоза олдида ундан бўлак ҳеч ким йўқ эди. Фақатгина ҳар-ҳар ерида қизил бўёқлари кўчган йўғон, юмалоқ устунда чигиртка турарди. Ваҳоланки, Росёмон дарвозаси гавжум Судзаку кўчасида жойлашган, бу ерда ёмғирдан қочиб, бир неча итимэгаса* ва момиэбоси* кийган аёллар ва йигитлар ҳам ўтириши мумкин эди. Шунга қарамай, хизматкордан бошқа биров кўринмасди.
Бу ҳолатни шундай изоҳлаш мумкин: охирги икки — уч йил ичида Киото устига бирин — кетин зилзила, бўрон, ёнғин, очарчилик каби офатлар ёғилди. Оқибатда пойтахт ҳувиллаб қолди. Тарихий манбаларда ҳикоя қилинишича, шу даражага етишдики, Будда ҳайкалларини, муқаддас буюмларни синдириб, локланган, олтин суви юрғизилган ёғочларни йўл четига уюб, ўтин қилиб сотишди. Пойтахтда аҳвол шунақа эди, шу сабабли, Росёмон дарвозасининг тақдири табиийки, ҳеч кимни қизиқтирмасди. Унинг ташландиқлигидан фойдаланиб, бу ерда тулкилар, бўрсиқлар яшарди. Ўғрилар яшарди. Охир — оқибат, ҳатто эгасиз ўликларни келтириб ташлаш одатга айланди. Қуёш ботган маҳалда бу ер ваҳимали тусга кирар, дарвоза яқинига йўлашга ҳеч кимнинг юраги бетламасди.
Аммо қаердандир сон — саноқсиз қарғалар тўпланишарди. Кундузи улар томнинг учи қайирилган баланд хариси устида қағиллашиб айланишарди. Кечга томон, дарвоза тепасида осмон шафақ нурларидан ёлқинланган пайт, қушлар унинг устида худди сепиб қўйилган кунжут доналаридай бир текис ёйилишарди. Турган гап, қарғалар дарвозанинг юқори қаватидаги ўликларни чўқиш учун учиб келишарди. Ҳар қалай, бу сафар, кеч кириб қолгани учун бўлса керак, бирорта қарға кўринмасди. Фақатгина ярим хароба, ёриқларидан баланд ўтлар ўсиб чиққан тош зинанинг ҳар — ҳар ерида қуриб қолган қуш тезаклари ётарди. Хизматкор униқиб кетган кўк кийимда, зинанинг энг юқори, еттинчи поғонасида ўтирар, бекорчиликдан ўнг юзига чиққан чипқонни пайпаслаб, ёмғирга паришон термиларди.
Муаллиф юқорида: «Хизматкор ёмғир тинишини кутарди», деб ёзди. Аслида эса, ёмғир тинган тақдирда ҳам, хизматкорнинг борадиган жойи йўқ. Бошқа пайт у албатта хўжайиннинг уйига қайтган бўларди. Аммо бир неча кун олдин ўша хўжайин уни ишдан бўшатди. Аввал айтиб ўтилганидек, у пайтлар Киото ҳар ҳар қачонгидан кўра ҳувиллаб қолганди. Алҳол, хўжайиннинг кўп йиллар ўз қўли остида ишлаган хизматкорини бўшатиши, шунчаки ёппасига келган фалокатнинг бир қисми эди холос. Шунинг учун, «Хизматкор ёмғир тинишини кутарди» эмас, балки «Ёмғирдан дарвоза панасига қочган хизматкор адашган кимсадай қаёққа боришини билмай ўтирарди», дейиш, эҳтимол ўринлироқ бўлар. Шу тобда об — ҳаво ҳам бу хейанлик хизматкорнинг кайфиятини расво қилаётганди. Маймун соатининг охиридан бошлаб ёғаётган ёмғирнинг ҳали — бери тинадиган сиёғи йўқ. Хизматкор барига қўл силтаб, лоақал эртанги кунини яшаш, бошқача айтганда, ҳеч келишмаётган ишларини йўлини топиб келиштириш ҳақидаги тарқоқ ўйларини қайта — қайта жамлашга уринаркан, Судзаку кўчасига ёғаётган ёмғирнинг шовқинини эшитиб эшитмасди.
Ёмғир узоқдан, чўзиқ шитирлаш билан дарвоза атрофига келиб уриларди. Қоронғулашаётган осмон тобора пастлашиб келар, агар юқорига қаралса, дарвозанинг черепицали томи оғир, қоп — қора булутларга тегиб тургандай туюларди.
Ҳеч келишмаётган нарсани келиштириш учун, моддий имконият билан ҳисоблашиш бефойда. Агар ҳисоблашилса, битта йўл қолади — девор тагида ёки кўчада очликдан ўлиш. Кейин эса ўлигингни шу ерга келтириб, дарвозанинг юқори қаватига итдай ташлаб кетишади. Агар ҳисоблашилмаса…хизматкор ҳар сафар бу ҳақда ўйларкан, унинг ўйлари доим бир нарсага бориб тақаларди. Аммо ўша «агар» охир — оқибат аввалгидай «агар»лигича қолаётганди. Хизматкор моддий имконият билан ҳисоблашмаслик мумкинлигини тан олгани ҳолда, ўша «агар»дан келиб чиқаётган, истасанг, истамасанг ўғрилик қилишга мажбурсан, деган хулосани амалда қўллашга журъати етмасди.
Хизматкор қаттиқ аксирди ва ҳорғин қўзғалди. Киотода кечки пайт совуқ кучли эди. Шу тобда печка хуш ёққан бўларди. Шамол қоронғулик билан бирга дарвоза устунлари орасида бемалол изғиб юрарди. Қизилга бўялган устунда ўтирган чигиртка аллақачон қаёққадир ғойиб бўлганди.
Сариқ ички камзул устидан кўк кимоно кийган хизматкор бўйнини елкалари орасига қисиб атрофга аланглади: агар бу ерда ёмғирдан беркиниб, одамлар кўриб қолишидан қўрқмай, хотиржам ухлаб олиш учун жой топилса, тунаб қолсам бўлади, деб ўйлади у. Шу пайт унинг кўзи дарвоза тепасидаги минорага чиқиладиган қизил бўёқ суртилган зинага тушди. Юқорида ўликлар бўлиши мумкин холос. Хизматкор камарига осиғлиқ қиличини қиндан суғурилиб кетмаслиги учун тутганича, зинанинг биринчи поғонасига оёқ қўйди.
Орадан бир неча дақиқа ўтди. Росёмон дарвозасининг минорасига олиб чиқадиган кенг зина ўртасида мушукдай ҳаракатланаётган қандайдир одам дамини ичига ютиб, юқори қаватга тикиларди. Минорадан тушаётган ёруғлик унинг чипқон чиққан ўнг юзини ғира-шира ёритарди. Хизматкор дастлаб минорада фақат ўликлар борлигига ишончи комил эди. Аммо икки — уч поғона кўтарилгач, юқорида кимдир чироқ ёқиб ўтирганига амин бўлди. Ёруғлик гоҳ у, гоҳ бу томонга йўналаётганди. Хира, сарғиш нур тебранганича, бурчакларига ўргимчак тўр тортган шифт бўйлаб сирғалаётгани дарҳол кўзга ташланарди. Шундай ёмғирли кечада Росёмон дарвозаси минорасида ўт ёниб туриши оддий ҳол эмасди.
Хизматкор худди калтакесакдай сассиз, деярли ўрмалаб, ниҳоят зинанинг охиригача кўтарилди. Кейин бутун танаси билан зинага қапишганча, бўйнини чўзиб, минора ичига ҳадиксираб назар ташлади. Миш-мишлар рост бўлиб чиқди, ичкарида кўплаб ўликлар тартибсиз қалашиб ётарди. Бироқ нур хонани бутунлай ёритмаётгани учун, хизматкор уларнинг қанчалигини аниқлай олмади. Нимқоронғуликда у баъзи ўликларнинг кийими борлиги, баъзилари эса яланғочлигини фарқлай олди холос. Эркаклар ва аёллар жасади аралаш, бариси мудҳиш ҳолатда, жағлари осилган, қўлларини кериб, худди лойдан ясалган қўғирчоқлардай ётишар, уларнинг қачондир тирик одамлар бўлганига ишониш қийин эди. Хира нур бўртган аъзолар — кўкрак ва елкаларни ёритаётганидан, таналарнинг ботиқ қисмларига тушаётган соя баттар қорайиб кўринар, улар соқовлардай сассиз, мангуга сукутга кетишганди.
Мурдаларнинг ҳидидан хизматкор беихтиёр бурнини беркитди. Аммо бир сониядан кейин бурнини беркитиш кераклигини ҳам унутиб юборди; ҳайратнинг зўридан у қўланса ҳидни ҳам сезмай қўйганди.
Айни ўша лаҳзада унинг кўзлари мурдалар орасида чўнқайиб ўтирган кимсани илғаганди. У хиноки дарахти пўстлоғи рангидаги кимоно кийган, пакана, чўпдай ориқ, оқсоч, маймунга ўхшаган кампир эди.
Ўнг қўлида ёнаётган қарағай пайраҳасини тутганча, у ўликлардан бирининг юзига диққат билан тикиларди. Узун сочларига қараганда бу аёл кишининг жасади эди.
Хизматкор қўрқув ва қизиқувчанликдан ҳатто нафас олишни ҳам унутганга ўхшарди. Қадимги солноманавис таъбири билан айтганда, у ўзини «бош териси шишаётгандай» ҳис қилди. Бу орада кампир ёнаётган пайраҳани пол тахталари орасига қистириб, иккала қўлини ўша, синчиклаб кўздан кечираётгани ўликнинг боши томон чўзди ва боласининг битини тераётган маймун сингари тимирскиланиб, узун сочларни бирин — кетин юла бошлади. Кўринишидан улар осонгина юлинаётганди.
Кампир соч толаларини юлгани сайин, хизматкорнинг юрагидаги қўрқув аста — секин чекина борди. Унинг ўрнида кампирга нисбатан чексиз нафрат қўзғалаётганди. Йўқ, кампирга нисбатан дейиш, албатта унчалик тўғри эмас. Аниқроғи, унинг қалбида дақиқа сайин, ҳар қандай ёвузликдан жирканиш ҳисси кучайиб борарди. Агар шу тобда кимдир унга, пастда, дарвоза зинасида ўтириб ўйлаганидек, очликдан ўлиш, ёки ўғрилик қилишдан бирини танла, деса, ҳеч иккиланмай, очдан ўлишни танлаган бўларди. Унинг қалбида ёвузликка нисбатан нафрат худди пол тирқишига қистирилган қарағай пайраҳасидай аланга олаётганди.
Кампир нима учун мурданинг сочини юлаётганини хизматкор табиийки билмасди. Бу ишнинг эзгулик ёки ёвузлик эканини ҳам, ҳарчанд бош қотирмасин аниқлолмади. Аммо ёмғирли бир тунда, Росёмон дарвозаси минорасида ўликнинг сочини юлишаётганининг ўзиёқ, хизматкорнинг назарида кечириб бўлмас ёвузлик эди. Афтидан, у ўзининг боягина ўғрилик қилиш ҳақида ўйлаганини ҳам мутлақо унутганди.
Ниҳоят, хизматкор бир сакраб, ўзини зинадан ичкарига урди. Қиличининг сопидан тутганча,катта-катта қадам ташлаб, кампирга яқинлашди. Бундан кампирнинг ўтакаси ёрилай деди.
У хизматкорга кўзи тушган заҳоти ўқдай сапчиб ўрнидан турди.
— Тўхта! Қаёққа? — қичқирди хизматкор, мурдаларга ўралашиб, саросима ичида қочишга чоғланган кампирнинг йўлини тўсаркан. Кампир унинг қўлидан қутулишга уриниб кўрди. Хизматкор уни қўйиб юбормай орқасига итарди. Бирмунча вақт улар бир — бирларига ёпишганча, ўликлар орасида сўзсиз олишишди. Аммо ким устун келиши аввалдан маълум эди. Ахийри, хизматкор кампирнинг қўлларини қайириб полга ётқизди. Унинг қўллари қоқ суяк ва теридан иборат, худди товуқнинг оёқларига ўхшарди.
— Нима қилаётгандинг? Гапир, йўқса пушаймон бўласан!
Хизматкор кампирни итариб, қиличини қиндан суғурди ва ярқираб турган тиғни унинг юзига яқинлаштирди. Бироқ кампир жим эди. Қўллари қалтираб, бўғилиб, кўзлари косасидан чиққудай бақрайиб, ўжарлик билан соқовдай жим турарди.
Шундагина хизматкор бу кампиршонинг ҳаёти бутунлай ўзининг қўлида эканини аниқ — тиниқ идрок этди. Бу мулоҳаза беихтиёр унинг қаҳрини сўндирди. Фақатгина омадли якун топган ҳар қандай ишдан кейин бўладиган хотиржамлик ва қониқиш ҳисси қолди холос. У кампирга юқоридан назар солганча, энди юмшоқ оҳангда сўзлади:
— Мен шаҳар посбонлигида хизмат қилмайман. Мен саёҳатчиман, шу тобда дарвоза ёнидан ўтаётгандим. Сени ҳибсга олмоқчи эмасман. Фақат менга айт, ҳозир минорада нима қилаётгандинг?
Кампир кўзларини янада каттароқ очди. Шусиз ҳам бақрайган, қовоқлари қизарган кўзлари йиртқич қушнинг ўткир нигоҳи билан хизматкорнинг юзига қадалди. Кейин эса ажин босган лабларини қартайиб осилиб қолган бурни билан бирга чайналаётгандай қимирлатди. Қилтириқдай бўйнида туртиб чиққан кекирдакнинг ҳаракатланаётгани кўриниб турарди. Унинг томоғидан қарғанинг қағиллашидай ҳирқироқ товуш хизматкорнинг қулоғига етиб борди:
— Соч юлаётгандим…соч юлаётгандим…уламасоч учун.
Кампирнинг жавоби ўзи кутганидан фарқли ўлароқ, ўта оддий бўлиб чиққанидан хизматкорнинг ҳафсаласи пир бўлди. Шу билан бирга унинг қалбида қаҳр аралаш жирканиш ҳисси қайтадан бош кўтарди. Афтидан кампир буни пайқади. Мурданинг бошидан юлиб олинган узун соч толаларини ҳануз қўлида тутганича жаврай кетди:
— Тўғри, ўликларнинг сочини юлиш, эҳтимол гуноҳ ишдир. Бироқ бу ерда ётган ўликлар бари шунга лойиқ. Лоақал манави, мен сочини юлаётган аёлни олиб кўр: у илонни тўрт сунлик бўлакларга бўлиб қуритар, кейин эса сарой посбонларига қуритилган балиқ деб пулларди… Шу билан тирикчилик қиларди. Вабога чалиниб ўлмаганида ҳозир ҳам шундай яшайверарди. У сотадиган балиқ мазали дейишарди ва посбонлар уни доим газак учун харид қилишган. Фақат, мен у гуноҳ иш қилган деб ўйламайман. Шуни қилмаса, очликдан ўларди, демак мажбурликдан қилган. Шундай экан, мен ҳам ўзимни гуноҳкор ҳисобламайман, йўқ! Ахир, шусиз мен ҳам очликдан ўламан, демак мен ҳам мажбурликдан қиляпман. Ўша аёл мажбурликдан қилиш нима эканини яхши биларди, ўйлайманки, у мени айбламаган бўларди.
Хизматкор қиличини қинига жойлаб, чап қўлини унинг сопига қўйганча, кампирнинг ҳикоясини совуққонлик билан эшитди. Унинг ўнг қўли бу орада юзидаги чипқонни сийпаларди. Кампирнинг сўзларини тингларкан, унинг қалбида боягина, дарвоза зинаси устида ўтирганида етишмаётган бир жасорат уйғонди. Бу ҳолат, бироз аввал минорага кўтарилиб, кампирни тутиб олган пайтидаги кайфиятига тамоман қарама — қарши эди. У очликдан ўлиш ёки ўғрилик қилиш борасида ортиқ иккиланмасди. Шу тобда у очликдан ўлиш фикридан шунчалар йироқ эдики, бу нарса ҳатто унинг хаёлига ҳам келмасди.
— Демак, шунақа дегин, — кулимсиради у, кампирнинг ҳикояси охирига етгач. Кейин олдинга бир қадам ташладида, тўсатдан кампирнинг ёқасини ғижимлаб ўшқирди: унда мен сени тунаб кетсам, ўпкалама! Акс ҳолда мен ҳам очликдан ўлишимга тўғри келади.
Хизматкор унинг эгнидаги кимонони юлқиб олди. Кейин этагига ёпишиб олган кампирни тепиб мурдалар устига ағанатди. Тортиб олгани, хиноки дарахти пўстлоғи рангидаги кимонони қўлтиғига қистириб, тик зинадан пастга, қоронғулик қўйнига ўқдай учиб кетди.
Аввалига ўликдай ҳаракатсиз ётган кампир, хизматкор кетгач, бир зум ўтиб, яланғоч ҳолида мурдалар устидан қўзғалди. Йиғламсираб минғирлаганча, ҳали ҳам ёниб турган пайраҳа ёруғида судралиб эшик олдига келди. Тўзғиб ётган калта, оқ сочлари пешонаси устига осилгунга қадар энгашиб пастга қаради. Ташқарида ваҳимали зулмат ҳукмрон эди.
Хизматкор ўшандан буён изсиз йўқолди.
—————————
Изоҳлар:
* Итимэгаса — Киотода расм бўлган қадимий аёллар шляпаси.
** Момиэбоси — эркакларнинг юмшоқ шапкага ўхшаш қадимий бош кийими.
Таржимон ҳақида
——————————
Шуҳрат Шокир 1987 йилнинг 14- апрелида Суғд вилояти, Исфара ноҳиясига қарашли Офтобрўй қишлоғида туғилган. 1993-2004 йиллар шу қишлоқдаги ўрта мактабда ўқиди. 2004-2010 йиллар мобайнида Хўжанд Давлат Университетининг ўзбек филологияси факултетида таҳсил олди.
Xurshid Do’stmuhammad
OMAD YOR BO’LSIN,DEYMAN
Shuhrat Shokir tarjimasi haqida
O’tgan asrning 70–80-yillarida adabiy jamoatchilik “qozoni” qaynab turar, bu “qozon” joy tanlamasdi: yozuvchilar uyushmasi, tahririyatlar, Do’rmon qarorgohi, alohida gurunglar. Toshkentning qoq markazida joylashgan Gor`kiy nomidagi bolalar istirohat bog’i (Toshkent kurantlarining biqinidagi)da tushlik soatlari chinakam adabiy to’garakka aylanib ketardi! Mana shulardan muhit shakllangan, muhit yoshlarni tarbiyalagan, yo’lga solgan va hokazo…
O’sha gurunglarda hatto Tolstoy, Chexov, Dostoevskiy, J. London, E.Xeminguey, T.Mann singari daho san’atkorlar nomi ham ko’pda tilga olinavermasdi, chunki bizni yangi nomlar, yangicha yondashuvlar qiziqtirardi, xolos. Yangiliklar ob’ekti esa Lotin amerikasi adabiyoti, Boltiqbo’yi xalqlari adabiyoti, Kavkaz respublikalari adabiyoti va albatta yapon adabiyotiga borib bog’lanardi.
Nazarimda, Akutagava Ryunoske o’sha gurunglar orqali o’zbek adabiyotiga, yosh o’zbek adiblari olamiga kirib kelgan. U o’z hikoyalari bilan qadimiy yapon nasrida favqulodda burilish yasaganligi, shaxsiy hayoti birmuncha fojialar bilan qurshalganligi bilan, asarlarida inson psixologiyasiga o’ziga xos nuqtai nazarlardan yondashuvi bilan ko’pchilik tomonidan yangicha badiiy tafakkur sohibi sifatida qabul qilingan.
Tabiiy, u yoki bu asarni o’zbek tiliga tarjima qilish g’oyalari ham o’sha aytilgan davralarda tug’ilgan. Jumladan, Akutagavaning “Rasyomon darvozasi” novellasini o’zbekchalashtirishga jazm qildim. Hikoya “Fan va turmush” jurnalining 1984 yil 7-sonida bosildi. Undan keyingi yillarda bu adibning bir qator ixcham asarlari tarjima qilindi, matbuot sahifalarida chop etildi (noshirlarimiz jur’at qilib, adibning o’zbek tilida alohida kitobini chiqarsalar chakki bo’lmasdi).
Va, nihoyat, yosh shoir Shuhrat Shokir do’stimiz mazkur hikoyani qaytadan tarjima qilganiga guvoh bo’lib turibmiz.
Birinchidan, adabiyot tarixida bir asarning bir tilga bir necha tarjimonlar tomonidan bir necha martalab tarjima qilishi va uni qayta-qayta nashr etilishi yangilik emas. Bunga istagancha misollar bor. Ikkinchidan, Shuhratjon shunday xayrli ishga qo’l urgan ekan, uni faqat tabriklamog’imiz kerak.Demak, yapon adabiyotiga, jumladan Akutagava ijodiga hozirgi yoshlarimiz orasida qiziquvchilar bor ekan, bu yaxshi hodisa, quvonarli hodisa. Chunki jahon adabiyoti durdonalariga 30–40 yil burungi munosabat bilan hozirgi yondashuv (samara ham shundan kelib chiqadi) butkul farqlanishi tabiiy.
Bevosita hikoya tarjimasi xususida to’xtalsam: Shuhrat asarni mumkin qadar aniq tarjima qilishga harakat qilgan. Bunga erishgan ham (masalan, men nisbatan o’zimga erk berganman, ya’ni, bir ibora yoki bir jumlani ikki-uch ibora va jumlada ifodalashga uringanman, jindek o’zbekona ruh berish yo’lini izlaganman. Hozir men tarjimaga boshqacharoq yondashgan bo’lur edim), biroq, nazariyadan ma’lumki, tarjimada o’ta aniqlikni ko’zlash… asl nusxa ruhidan uzoqlashishga olib keladi. “Rasyomon darvozasi”da tahlikali, ayanchli holatdagi qahramonlar tasvirlangan. Nochorlik, jon saqlash uchun kurash, tengsiz olishuv, murdalar… biroq adib uslubida, tanlagan ohangida o’ta sovuqqonlik yaqqol sezilib turadi (yapon adiblariga xos xususiyatlardan bu). Tarjimon buni unutmasligi va muallif uslubini saqlamog’i va ayni choqda o’zbek o’quvchilarini ham hisobga olmog’i zarur. O’rta yo’lni tanlay bilish – tarjimonning zimmasidagi BOSH vazifalardan biri ham mana shu o’rinda ko’rinadi.
Bir-ikki misolga murojaat qilaylik: “…yo’g’on, yumaloq ustunda chigirtka turardi” deb o’qiymiz tarjimada. Shuni “qo’nib turardi” desak to’g’ri bo’ladi. Boshqa o’rinda “egasiz o’liklar” keladi, uni “egasiz murdalar” deb o’girish mumkin edi. “Turgan gap, qarg’alar darvozaning yuqori qavatidagi o’liklarni cho’qish uchun uchib kelishardi” degan gap keladi. Qarg’alar faqat cho’qish uchungina emas, balki och qolganidan, yemish topolmaganidan xomtalash qilish uchun bu ochiq murdaxonaga yopirilishardi, degan ma’noga urg’u berilmog’i maqsadga muvofiqroq. Xizmatkor nima sababdan kimsasiz va ovloq joyda sanqib yuribdi. Chunki uni xo’jayini uyidan haydab chiqargan. Tarjimada o’qiymiz: “Ammo bir necha kun oldin o’sha xo’jayin uni ishdan bo’shatdi”. Ushbu gapni andek boshqacharoq yozsak-chi: “Ammo bir necha kun burun o’sha xo’jayin uning javobini berib yubordi. Xizmatkor ko’chada qoldi”.
Albatta tarjimonlik san’ati va mahoratini mukammal egallash bilim, mehnat va zaxmat orqali qo’lga kiritiladi. Shunday ekan, Shuhratjonga ana shunday xayrli, savobli va behad ma’rifiy ijodiy mehnat borasida faqat va faqat omad yor bo’lsin deymiz.Shuhratjon! Cho’chimang, jahon adabiyotining eng sara asarlaridan namunalarni Sizning tarjimangizda o’qisak nega ham xursand bo’lmas ekanmiz?!
Akutagava Ryunoske
RASYOMON DARVOZASI
Shuhrat Shokir tarjimasi
Bu voqea bir kuni kechga yaqin sodir bo’ldi. Bir xizmatkor Rosyomon darvozasi tagida yomg’ir tinishini kutardi.
Keng darvoza oldida undan bo’lak hech kim yo’q edi. Faqatgina har-har yerida qizil bo’yoqlari ko’chgan yo’g’on, yumaloq ustunda chigirtka turardi. Vaholanki, Rosyomon darvozasi gavjum Sudzaku ko’chasida joylashgan, bu yerda yomg’irdan qochib, bir necha itimegasa* va momiebosi* kiygan ayollar va yigitlar ham o’tirishi mumkin edi. Shunga qaramay, xizmatkordan boshqa birov ko’rinmasdi.
Bu holatni shunday izohlash mumkin: oxirgi ikki — uch yil ichida Kioto ustiga birin — ketin zilzila, bo’ron, yong’in, ocharchilik kabi ofatlar yog’ildi. Oqibatda poytaxt huvillab qoldi. Tarixiy manbalarda hikoya qilinishicha, shu darajaga yetishdiki, Budda haykallarini, muqaddas buyumlarni sindirib, loklangan, oltin suvi yurg’izilgan yog’ochlarni yo’l chetiga uyub, o’tin qilib sotishdi. Poytaxtda ahvol shunaqa edi, shu sababli, Rosyomon darvozasining taqdiri tabiiyki, hech kimni qiziqtirmasdi. Uning tashlandiqligidan foydalanib, bu yerda tulkilar, bo’rsiqlar yashardi. O’g’rilar yashardi. Oxir — oqibat, hatto egasiz o’liklarni keltirib tashlash odatga aylandi. Quyosh botgan mahalda bu yer vahimali tusga kirar, darvoza yaqiniga yo’lashga hech kimning yuragi betlamasdi.
Ammo qaerdandir son — sanoqsiz qarg’alar to’planishardi. Kunduzi ular tomning uchi qayirilgan baland xarisi ustida qag’illashib aylanishardi. Kechga tomon, darvoza tepasida osmon shafaq nurlaridan yolqinlangan payt, qushlar uning ustida xuddi sepib qo’yilgan kunjut donalariday bir tekis yoyilishardi. Turgan gap, qarg’alar darvozaning yuqori qavatidagi o’liklarni cho’qish uchun uchib kelishardi. Har qalay, bu safar, kech kirib qolgani uchun bo’lsa kerak, birorta qarg’a ko’rinmasdi. Faqatgina yarim xaroba, yoriqlaridan baland o’tlar o’sib chiqqan tosh zinaning har — har yerida qurib qolgan qush tezaklari yotardi. Xizmatkor uniqib ketgan ko’k kiyimda, zinaning eng yuqori, yettinchi pog’onasida o’tirar, bekorchilikdan o’ng yuziga chiqqan chipqonni paypaslab, yomg’irga parishon termilardi.
Muallif yuqorida: «Xizmatkor yomg’ir tinishini kutardi», deb yozdi. Aslida esa, yomg’ir tingan taqdirda ham, xizmatkorning boradigan joyi yo’q. Boshqa payt u albatta xo’jayinning uyiga qaytgan bo’lardi. Ammo bir necha kun oldin o’sha xo’jayin uni ishdan bo’shatdi. Avval aytib o’tilganidek, u paytlar Kioto har har qachongidan ko’ra huvillab qolgandi. Alhol, xo’jayinning ko’p yillar o’z qo’li ostida ishlagan xizmatkorini bo’shatishi, shunchaki yoppasiga kelgan falokatning bir qismi edi xolos. Shuning uchun, «Xizmatkor yomg’ir tinishini kutardi» emas, balki «Yomg’irdan darvoza panasiga qochgan xizmatkor adashgan kimsaday qayoqqa borishini bilmay o’tirardi», deyish, ehtimol o’rinliroq bo’lar. Shu tobda ob — havo ham bu xeyanlik xizmatkorning kayfiyatini rasvo qilayotgandi. Maymun soatining oxiridan boshlab yog’ayotgan yomg’irning hali — beri tinadigan siyog’i yo’q. Xizmatkor bariga qo’l siltab, loaqal ertangi kunini yashash, boshqacha aytganda, hech kelishmayotgan ishlarini yo’lini topib kelishtirish haqidagi tarqoq o’ylarini qayta — qayta jamlashga urinarkan, Sudzaku ko’chasiga yog’ayotgan yomg’irning shovqinini eshitib eshitmasdi.
Yomg’ir uzoqdan, cho’ziq shitirlash bilan darvoza atrofiga kelib urilardi. Qorong’ulashayotgan osmon tobora pastlashib kelar, agar yuqoriga qaralsa, darvozaning cherepitsali tomi og’ir, qop — qora bulutlarga tegib turganday tuyulardi.
Hech kelishmayotgan narsani kelishtirish uchun, moddiy imkoniyat bilan hisoblashish befoyda. Agar hisoblashilsa, bitta yo’l qoladi — devor tagida yoki ko’chada ochlikdan o’lish. Keyin esa o’ligingni shu yerga keltirib, darvozaning yuqori qavatiga itday tashlab ketishadi. Agar hisoblashilmasa…xizmatkor har safar bu haqda o’ylarkan, uning o’ylari doim bir narsaga borib taqalardi. Ammo o’sha «agar» oxir — oqibat avvalgiday «agar»ligicha qolayotgandi. Xizmatkor moddiy imkoniyat bilan hisoblashmaslik mumkinligini tan olgani holda, o’sha «agar»dan kelib chiqayotgan, istasang, istamasang o’g’rilik qilishga majbursan, degan xulosani amalda qo’llashga jur’ati yetmasdi.
Xizmatkor qattiq aksirdi va horg’in qo’zg’aldi. Kiotoda kechki payt sovuq kuchli edi. Shu tobda pechka xush yoqqan bo’lardi. Shamol qorong’ulik bilan birga darvoza ustunlari orasida bemalol izg’ib yurardi. Qizilga bo’yalgan ustunda o’tirgan chigirtka allaqachon qayoqqadir g’oyib bo’lgandi.
Sariq ichki kamzul ustidan ko’k kimono kiygan xizmatkor bo’ynini yelkalari orasiga qisib atrofga alangladi: agar bu yerda yomg’irdan berkinib, odamlar ko’rib qolishidan qo’rqmay, xotirjam uxlab olish uchun joy topilsa, tunab qolsam bo’ladi, deb o’yladi u. Shu payt uning ko’zi darvoza tepasidagi minoraga chiqiladigan qizil bo’yoq surtilgan zinaga tushdi. Yuqorida o’liklar bo’lishi mumkin xolos. Xizmatkor kamariga osig’liq qilichini qindan sug’urilib ketmasligi uchun tutganicha, zinaning birinchi pog’onasiga oyoq qo’ydi.
Oradan bir necha daqiqa o’tdi. Rosyomon darvozasining minorasiga olib chiqadigan keng zina o’rtasida mushukday harakatlanayotgan qandaydir odam damini ichiga yutib, yuqori qavatga tikilardi. Minoradan tushayotgan yorug’lik uning chipqon chiqqan o’ng yuzini g’ira-shira yoritardi. Xizmatkor dastlab minorada faqat o’liklar borligiga ishonchi komil edi. Ammo ikki — uch pog’ona ko’tarilgach, yuqorida kimdir chiroq yoqib o’tirganiga amin bo’ldi. Yorug’lik goh u, goh bu tomonga yo’nalayotgandi. Xira, sarg’ish nur tebranganicha, burchaklariga o’rgimchak to’r tortgan shift bo’ylab sirg’alayotgani darhol ko’zga tashlanardi. Shunday yomg’irli kechada Rosyomon darvozasi minorasida o’t yonib turishi oddiy hol emasdi.
Xizmatkor xuddi kaltakesakday sassiz, deyarli o’rmalab, nihoyat zinaning oxirigacha ko’tarildi. Keyin butun tanasi bilan zinaga qapishgancha, bo’ynini cho’zib, minora ichiga hadiksirab nazar tashladi. Mish-mishlar rost bo’lib chiqdi, ichkarida ko’plab o’liklar tartibsiz qalashib yotardi. Biroq nur xonani butunlay yoritmayotgani uchun, xizmatkor ularning qanchaligini aniqlay olmadi. Nimqorong’ulikda u ba’zi o’liklarning kiyimi borligi, ba’zilari esa yalang’ochligini farqlay oldi xolos. Erkaklar va ayollar jasadi aralash, barisi mudhish holatda, jag’lari osilgan, qo’llarini kerib, xuddi loydan yasalgan qo’g’irchoqlarday yotishar, ularning qachondir tirik odamlar bo’lganiga ishonish qiyin edi. Xira nur bo’rtgan a’zolar — ko’krak va yelkalarni yoritayotganidan, tanalarning botiq qismlariga tushayotgan soya battar qorayib ko’rinar, ular soqovlarday sassiz, manguga sukutga ketishgandi.
Murdalarning hididan xizmatkor beixtiyor burnini berkitdi. Ammo bir soniyadan keyin burnini berkitish kerakligini ham unutib yubordi; hayratning zo’ridan u qo’lansa hidni ham sezmay qo’ygandi.
Ayni o’sha lahzada uning ko’zlari murdalar orasida cho’nqayib o’tirgan kimsani ilg’agandi. U xinoki daraxti po’stlog’i rangidagi kimono kiygan, pakana, cho’pday oriq, oqsoch, maymunga o’xshagan kampir edi.O’ng qo’lida yonayotgan qarag’ay payrahasini tutgancha, u o’liklardan birining yuziga diqqat bilan tikilardi. Uzun sochlariga qaraganda bu ayol kishining jasadi edi.
Xizmatkor qo’rquv va qiziquvchanlikdan hatto nafas olishni ham unutganga o’xshardi. Qadimgi solnomanavis ta’biri bilan aytganda, u o’zini «bosh terisi shishayotganday» his qildi. Bu orada kampir yonayotgan payrahani pol taxtalari orasiga qistirib, ikkala qo’lini o’sha, sinchiklab ko’zdan kechirayotgani o’likning boshi tomon cho’zdi va bolasining bitini terayotgan maymun singari timirskilanib, uzun sochlarni birin — ketin yula boshladi. Ko’rinishidan ular osongina yulinayotgandi.
Kampir soch tolalarini yulgani sayin, xizmatkorning yuragidagi qo’rquv asta — sekin chekina bordi. Uning o’rnida kampirga nisbatan cheksiz nafrat qo’zg’alayotgandi. Yo’q, kampirga nisbatan deyish, albatta unchalik to’g’ri emas. Aniqrog’i, uning qalbida daqiqa sayin, har qanday yovuzlikdan jirkanish hissi kuchayib borardi. Agar shu tobda kimdir unga, pastda, darvoza zinasida o’tirib o’ylaganidek, ochlikdan o’lish, yoki o’g’rilik qilishdan birini tanla, desa, hech ikkilanmay, ochdan o’lishni tanlagan bo’lardi. Uning qalbida yovuzlikka nisbatan nafrat xuddi pol tirqishiga qistirilgan qarag’ay payrahasiday alanga olayotgandi.
Kampir nima uchun murdaning sochini yulayotganini xizmatkor tabiiyki bilmasdi. Bu ishning ezgulik yoki yovuzlik ekanini ham, harchand bosh qotirmasin aniqlolmadi. Ammo yomg’irli bir tunda, Rosyomon darvozasi minorasida o’likning sochini yulishayotganining o’ziyoq, xizmatkorning nazarida kechirib bo’lmas yovuzlik edi. Aftidan, u o’zining boyagina o’g’rilik qilish haqida o’ylaganini ham mutlaqo unutgandi.
Nihoyat, xizmatkor bir sakrab, o’zini zinadan ichkariga urdi. Qilichining sopidan tutgancha,katta-katta qadam tashlab, kampirga yaqinlashdi. Bundan kampirning o’takasi yorilay dedi.
U xizmatkorga ko’zi tushgan zahoti o’qday sapchib o’rnidan turdi.
— To’xta! Qayoqqa? — qichqirdi xizmatkor, murdalarga o’ralashib, sarosima ichida qochishga chog’langan kampirning yo’lini to’sarkan. Kampir uning qo’lidan qutulishga urinib ko’rdi. Xizmatkor uni qo’yib yubormay orqasiga itardi. Birmuncha vaqt ular bir — birlariga yopishgancha, o’liklar orasida so’zsiz olishishdi. Ammo kim ustun kelishi avvaldan ma’lum edi. Axiyri, xizmatkor kampirning qo’llarini qayirib polga yotqizdi. Uning qo’llari qoq suyak va teridan iborat, xuddi tovuqning oyoqlariga o’xshardi.
— Nima qilayotganding? Gapir, yo’qsa pushaymon bo’lasan!
Xizmatkor kampirni itarib, qilichini qindan sug’urdi va yarqirab turgan tig’ni uning yuziga yaqinlashtirdi. Biroq kampir jim edi. Qo’llari qaltirab, bo’g’ilib, ko’zlari kosasidan chiqquday baqrayib, o’jarlik bilan soqovday jim turardi.Shundagina xizmatkor bu kampirshoning hayoti butunlay o’zining qo’lida ekanini aniq — tiniq idrok etdi. Bu mulohaza beixtiyor uning qahrini so’ndirdi. Faqatgina omadli yakun topgan har qanday ishdan keyin bo’ladigan xotirjamlik va qoniqish hissi qoldi xolos. U kampirga yuqoridan nazar solgancha, endi yumshoq ohangda so’zladi:
— Men shahar posbonligida xizmat qilmayman. Men sayohatchiman, shu tobda darvoza yonidan o’tayotgandim. Seni hibsga olmoqchi emasman. Faqat menga ayt, hozir
minorada nima qilayotganding?
Kampir ko’zlarini yanada kattaroq ochdi. Shusiz ham baqraygan, qovoqlari qizargan ko’zlari yirtqich qushning o’tkir nigohi bilan xizmatkorning yuziga qadaldi. Keyin esa ajin bosgan lablarini qartayib osilib qolgan burni bilan birga chaynalayotganday qimirlatdi. Qiltiriqday bo’ynida turtib chiqqan kekirdakning harakatlanayotgani ko’rinib turardi. Uning tomog’idan qarg’aning qag’illashiday hirqiroq tovush xizmatkorning qulog’iga yetib bordi:
— Soch yulayotgandim…soch yulayotgandim…ulamasoch uchun.
Kampirning javobi o’zi kutganidan farqli o’laroq, o’ta oddiy bo’lib chiqqanidan xizmatkorning hafsalasi pir bo’ldi. Shu bilan birga uning qalbida qahr aralash jirkanish hissi qaytadan bosh ko’tardi. Aftidan kampir buni payqadi. Murdaning boshidan yulib olingan uzun soch tolalarini hanuz qo’lida tutganicha javray
ketdi:
— To’g’ri, o’liklarning sochini yulish, ehtimol gunoh ishdir. Biroq bu yerda yotgan o’liklar bari shunga loyiq. Loaqal manavi, men sochini yulayotgan ayolni olib ko’r: u ilonni to’rt sunlik bo’laklarga bo’lib quritar, keyin esa saroy posbonlariga quritilgan baliq deb pullardi… Shu bilan tirikchilik qilardi. Vaboga chalinib o’lmaganida hozir ham shunday yashayverardi. U sotadigan baliq mazali deyishardi va posbonlar uni doim gazak uchun xarid qilishgan. Faqat, men u gunoh ish qilgan deb o’ylamayman. Shuni qilmasa, ochlikdan o’lardi, demak majburlikdan qilgan. Shunday ekan, men ham o’zimni gunohkor hisoblamayman, yo’q! Axir, shusiz men ham ochlikdan o’laman, demak men ham majburlikdan qilyapman. O’sha ayol majburlikdan qilish nima ekanini yaxshi bilardi, o’ylaymanki, u meni ayblamagan bo’lardi.
Xizmatkor qilichini qiniga joylab, chap qo’lini uning sopiga qo’ygancha, kampirning hikoyasini sovuqqonlik bilan eshitdi. Uning o’ng qo’li bu orada yuzidagi chipqonni siypalardi. Kampirning so’zlarini tinglarkan, uning qalbida boyagina, darvoza zinasi ustida o’tirganida yetishmayotgan bir jasorat uyg’ondi. Bu holat, biroz avval minoraga ko’tarilib, kampirni tutib olgan paytidagi kayfiyatiga tamoman qarama — qarshi edi. U ochlikdan o’lish yoki o’g’rilik qilish borasida ortiq ikkilanmasdi. Shu tobda u ochlikdan o’lish fikridan shunchalar yiroq ediki, bu narsa hatto uning xayoliga ham kelmasdi.
— Demak, shunaqa degin, — kulimsiradi u, kampirning hikoyasi oxiriga yetgach. Keyin oldinga bir qadam tashladida, to’satdan kampirning yoqasini g’ijimlab o’shqirdi: unda men seni tunab ketsam, o’pkalama! Aks holda men ham ochlikdan o’lishimga to’g’ri keladi.
Xizmatkor uning egnidagi kimononi yulqib oldi. Keyin etagiga yopishib olgan kampirni tepib murdalar ustiga ag’anatdi. Tortib olgani, xinoki daraxti po’stlog’i rangidagi kimononi qo’ltig’iga qistirib, tik zinadan pastga, qorong’ulik qo’yniga o’qday uchib ketdi.
Avvaliga o’likday harakatsiz yotgan kampir, xizmatkor ketgach, bir zum o’tib, yalang’och holida murdalar ustidan qo’zg’aldi. Yig’lamsirab ming’irlagancha, hali ham yonib turgan payraha yorug’ida sudralib eshik oldiga keldi. To’zg’ib yotgan kalta, oq sochlari peshonasi ustiga osilgunga qadar engashib pastga qaradi. Tashqarida vahimali zulmat hukmron edi.
Xizmatkor o’shandan buyon izsiz yo’qoldi.
———————————
Izohlar:
* Itimegasa — Kiotoda rasm bo’lgan qadimiy ayollar shlyapasi.
** Momiebosi — erkaklarning yumshoq shapkaga o’xshash qadimiy bosh kiyimi.
Tarjimon haqida
——————————
Shuhrat Shokir 1987 yilning 14- aprelida Sug’d viloyati, Isfara nohiyasiga qarashli Oftobro’y qishlog’ida tug’ilgan. 1993-2004 yillar shu qishloqdagi o’rta maktabda o’qidi. 2004-2010 yillar mobaynida Xo’jand Davlat Universitetining o’zbek filologiyasi fakultetida tahsil oldi.
