Доктор касалларни энди кўра бошлаган эдики, бемаъни бир нарса жуда шубҳали бўлиб кўринди, масалан: фелдшернинг нимчаси қат-қат букланиб қолган бўлиб, қайта-қайта тортиб, силаб қўйса ҳам, диккайиб тураверди. Унинг ғижимланган сарочкаси ҳам шунақа диккайиб тирарди; узун қора камзулида, чалворида ва ҳатто галстугининг у ер бу ерида оқ пар кўриниб турарди…

Антон Павлович Чехов
ГЎЗАЛЛАР
Аҳмад Алиев таржимаси

Буюк рус ёзувчиси Антон Павлович Чехов Таганрог шаҳрида дўкондор оиласида туғилиб ўсди. Чехов гимназияни тамомлагач, Москва университетининг тиббиёт факультетига ўқишга киради, тирикчилик учун ҳажвий ҳикоялар ёзади. Ёзувчи ўқишни тамомлаб, уезд врачи бўлиб ишлаётган даврда машҳурлик пағонасига кўтарилди. 1890 йиллари Чехов Россиядаги энг кўп мутоала қилинаётган ёзувчига айланди. У ҳар бир одамга тушунарли бўлган оддий тилда ижод қилди. Чеховнинг энг машҳур асарлари орасидан « № 6 палата», «Анна», «Кучук етаклаган аёл» ҳикоялари ва «Чайка», «Ваня амаки», «Уч опа-сингил» пьесалари ўрин олган. Буюк ёзувчи 1904 йил оламдан ўтди ва Москванинг Новодевичье қабристонига дафн этилди.

I

Эсимда бор, гимназиянинг бешинчи ёки олтинчи синфида ўқиб юрган кезларимда Дон областидаги Болшая Крепка қишлоғидан бобом билан бирга Ростов-Донга кетаётган эдим. Август ойининг жазирама, тинка-мадорни қуритувчи диққи нафас кунларидаи бири эди. Кун қизиғидан, қуруқ ва иссиқ гармселдан ҳамда қаршидан уриб турган чанг-тўзондан кўз очиб бўлмас, томоқ қақрарди; ён-верингга қарагинг ҳам, гапиргинг ҳам, ўйлагинг ҳам келмасди; шунинг учун ҳам, мудраб бораётган украин аравакаш Карпо отларга «чу» деб қамчи ўйнатган пайтда қамчиси фуражкамга тегиб кетганда ҳам норозилик билдирмадим, миқ этмадим, фақат мудрашдан кўзимни очиб, чанг-тўзон орасида қишлоқ кўринмасмикан? деб олисларга маъюслик билан қарардим. Отларга ем бериб олиш учун Бахчи-Салах деган бир катта арман қишлоғида, бобомнинг бой арман ошнасиникида тўхтадик. Мен умримда бу армандан кўра беўхшов ғалати одамни кўрмаганман. Шундай бир одамни ўзингиз тасаввур қилинг, сочи қиртишлаб олинган кичкина бош, қалин, узун қошлари пастга осилиб тушган, тўти бурун, оппоқ узун мўйлов, катта оғзида гилос ёғочидан қилинган узун трубка чўччайган; мана шу бош, ажиб бир кийим билан ўралган қотма, букчайган танага фаросатсизлик билан ёпиштирилган; бу одам эгнига калта қизил камзил, кўк кенг чалвор кийган; бу жусса оёқларини кериб, туфлиларини шақирлатиб юрарди, гапирганда ҳам оғзидаги трубкасини олмас, ўзини ғирт арманча қиёфада тутарди: тишининг оқини кўрсатмас, кўзларини ола-кула қилиб қараб ва меҳмонларига мумкин қадар камроқ эътибор беришга уринарди.
Арманнинг уйида шамол ҳам, чанг ҳам йўқ эди-ю, лекин уйи худди чўлдаги, йўлдаги сингари бефайз, дим ва зерикарли эди. Ёдимда бор, чанг босиб ва жазирамадан мадорим қуриб, бурчакдаги кўк сандиқда ўтирар эдим. Бўялмаган тахта деворлар, уй анжомлари ва охра сурилган поллардан офтобда қовжираган қуруқ ёғоч иси келиб турарди. Қаёққа қарасанг, ғув-ғув пашша… Бобом билан арман пичирлашиб, нуқул мол боқиш, яйлов ва қўйлар тўғрисида гапиришарди… Мен самовар қайнагунча бир соат ўтишини, бобом камида бир соат чой ичишини, кейин икки соатча ухлашини, менинг чорак куним кутиш билан ўтишини, ундан кейин яна жазирама офтоб, чанг ва йўл азоби бошланишини билар эдим. Мен икки одамнинг ғўнғир-ғўнғир гаплашишини эшитиб тураман, кейин шу арман, идиш-товоқ турган шкаф, пашшалар, кун қизиғи уриб турган деразалар узоқ вақтдан бери кўз олдимда тургандай ва улар ҳали-вери кўз ўнгимдан йўқолмайдигандай туйилар, шундан кейин чўл, қуёш, пашшага нафрат билан қарайман…
Рўмол ўраган бир украин аёл патнисда идишларни, кейин самовар олиб кирди. Арман секин қимирлаб даҳлизга чиқиб чақирди:
— Машя! Бу ёққа кел, чой қуй! Қаёқдасан? Машя!
Шошиб-пишиб келаётган оёқ товуши эшитилди ва уйга ёши ўн олтиларга борган бир қиз кириб келди; унинг эгнида оддий чит кўйлак, бошида оқ дурра бор эди. Қиз идишларни ювиб, чой қуйиб, менга орқасини ўгириб тураркан, бели хипча, оёқяланг эканини пайқадим; товончаларини узун лозим беркитиб турарди.
Хўжайин мени чойга таклиф қилди. Стол ёнига келиб ўтираётиб, менга стакан узатаётган қизнинг юзига назар ташлашим билан қалбимда тўсатдан худди шамол туриб, кундузги бутун таассуротлар, зерикишлар, чанг-тўзонларни учириб кетгандай бўлди. Мен бу қизнинг чеҳрасида умримда ва тушумда кўрган гўзалларнинг энг жозибали белгиларини кўрдим. Кўз ўнгимда чақмоқдай ярқираб бир гўзал турар эди.
Мен Машанинг, ёки отасининг тили билан айтганда Машянинг ҳақиқий гўзал эканини тасдиқлаш учун қасам ичишга тайёрман, аммо буни исбот қилолмайман. Баъзан шундай бўлади: булут уфқда бетартиб уймалашади ва унинг орқасига яширинган қуёш булутларни ҳам, осмонни ҳам турли-туман рангга бўяйди: осмонда қизил, тўқ сариқ, олтинсимон, бинафша, хира пушти ранглар ҳосил қилади; булутларнинг бири монахга, иккинчиси балиққа, учунчиси эса саллали туркка ўхшайди. Шафақ ҳавонинг учдан бир қисмини қоплайди, черков гумбазлари ва бойларнинг дераза ойнасида ярқирайди, дарё ва кўлмак сувларда акс этади, дарахтлар учида жимирлайди; бир гала ёввойи ўрдак жуда олисда, шафақ қўйнида, ётгани аллақаёқларга учиб кетади… Сигирларни ҳайдаб кетаётган чўпон бола ҳам, бричкада тўғондан ўтиб кетаётган ер ўлчовчи ҳам, сайр қилиб юрган жаноблар ҳам — ҳаммаси кун ботишига қараб, бу манзаранинг гўзаллигига бир оғиздан тан беради, бироқ бунинг гўзаллиги нимадан иборатлигини ҳеч ким билмайди ҳам, ҳеч ким айтиб беролмайди ҳам.
Арман қизининг гўзаллигини ёлғиз мен эмас, хотин-қизларга ва табиий манзараларга бепарво саксонга кирган чол бобом ҳам пайқади; у Машага бир пас маҳлиё бўлиб қолди-да:
— Бу сизнинг қизингизми, Авет Назарич? — деб сўради.
— Қизим, ҳа. Менинг қизим… — деб жавоб берди хўжайин.
— Яхши қиз экан, — деди бобом.
Арман қизини кўрган рассом жуда бежирим, антиқа гўзал деб айтарди. Бу қизнинг хуснига бир назар ташласангиз, худо билсин, кўнглингизга бутун сохти тўғри, сочи, кўзи, бурни, оғзи, бўйни, кўкрак ҳамда ёш баданининг барча хатти-ҳаракатлари бир-бирига монанд ва уни яратишда табиат ҳеч қандай хато қилмаган, деган фикр келади; негадир энг гўзал хотинларнинг бурни худди Машаники сингари тўғри ва хиёл қирра бўлиши, қоп-қора шаҳло кўз, киприклари шундай узун, боқишлари хумор бўлиши керак; унинг қоп-қора жингалак сочлари ва қошлари ҳам мулойим, оппоқ манглайи ва юзига худди сокин анҳор бўйидаги кўм-кўк қамишдай ярашиб турибди; Машанинг оппоқ бўйни ва яхши етилмаган нозик кўкрагини тасвирлаш учун жуда катта ижодий талантга эга бўлиш керак. Унга қараб турсангиз ёқимли, самимий, худди унинг ўзи сингари гўзал бир гап айтишни кўнглингиз тусаб қолади.
Машанинг менга бутунлай эътибор бермай, ерга қараб туриши дастлаб менга алам қилди ва хийла изза бўлдим. Гўё аллақандай бир бахтиёр ва мағрур ҳаво уни мендан ажратиб турар ва рашк билан уни менинг назаримдан ҳимоя қиларди.
«Ҳамма ёғим чанг бўлгани, офтобда қорайиб кетганим, ўзим ҳам ёш бўлганим учун шундай қиляпти» деб ўйладим.
Аммо, бора-бора мен ўз тўғримда ўйлашни унутиб, бу гўзалга бутунлай маҳлиё бўлиб қолдим. Энди чўл азоблари, чанг-тўзонларни ҳам унутдим, пашшаларнинг ғувуллаши ҳам қулоғимга кирмай қолди, чойнинг ҳам мазасини сезмадим, фақат столнинг нарёғида турган чиройли қизни сезардим, холос.
Мен гўзалликка ғалати бир тарзда маҳлиё эдим. Маша менда на орзу, на шавқ-завқ ва на ҳузур-ҳаловат қўзғади, аксинча, ёқимли бўлса ҳам, оғир бир маъюслик келтирди. Бу маъюслик худди ғалати туш каби ноаниқ ва бетайин эди. Негадир мен ўзимга ҳам, бобомга ҳам, арманга ҳам, арман қизига ҳам ачиниб кетдим; қалбимда шундай бир туйғу бор эдики, гўё тўрталамиз ҳам ҳаётимиз учун муҳим ва зарур бўлган нарсани йўқотиб қўйганмиз-у, энди уни ҳеч қачон топиб бўлмайди. Бобом ҳам маъюс бўлиб қолди. Энди у ўтлоқ ва қўйлар тўғрисида гапирмай, индамай, ҳаёлга чўмиб, Машага қараб ўтирарди.
Чойдан кейин бобом ётди, мен эшик олдидаги зинапояга чиқиб ўтирдим. Бахчи-Салахдаги ҳамма уйлар сингари бу уй ҳам куннинг тиғида; бу ерда на дарахт, на пеш айвон ва на соя бор эди. Арманнинг, олабуталар ўсиб, бир-бирига туташиб кетган катта ҳовлиси, жазирама офтоб бўлса ҳам гавжум ва обод эди. Катта ҳовлининг у ер ва бу ерига тортилган пастаккина четан деворлардан бири ичида ғалла янчилмоқда. Хирмоннинг ўртасига ўрнатилган хода атрофида қатор боғланган ўн иккита от катта доира олиб, тўхтовсиз айланмоқда. Отларни узун нимча ва кенг чалвор кийган бир украин ҳайдаб юрар, у қамчисини ўйнатиб бақирар, гўё отларни чўчитмоқчи ва ўзини кўрсатмоқчи бўлар эди.
— А-ҳа-ҳа, ҳо ҳа, лаънатилар! А-ҳа-ҳа-ҳо… Ҳа, жонинг чуққурлар! Қўрқмас экансанлар?
Тўриқ, оқ ва чавкар отлар нега нуқул бир жойда айлантириб, буғдойпояни пайхонлашга мажбур қилаётганларини тушунмагандек истар-истамас, зўрға юришар ва гўё ранжиб думларини силкишар эди. Шамол отларнинг туёғи остидан булут сингари кўтарилаётган сап-сариқ олтиндай тўпонларни ҳавога учириб, четан девордан нарига, олис-олисларга олиб кетарди. Баланд янги ғарам олдида қўлига хаскаш ушлаган аёллар ғимирлар ва шу ерда келаётган аравалар ҳам кўринарди; шу ғарамнинг нариёғида, бошқа ҳовлида, яна бир тўда от хода атрофида айланмоқда эди; бу отларни ҳам боягидака бир украин қамчилаб, уларга ўзини кўрсатмоқчи бўларди…
Мен ўтирган зинапоялар қайноқ эди; сийраккина панжаралар ва дераза ромларининг баъзи жойларидан иссиқдан ёғочнинг елими чиқиб кетибди; зинапоялар ва дарча эшиклари остига тушиб турган сояда қизил қўнғизчалар қатор тизилиб қолибди. Куёш менинг бошимни, кўкрагимни, белимни қиздирар, лекин мен пайқамай, фақат орқамдаги соя жойда ва уйлардаги тахта полда ялангоёқ юрганларни сезардим. Маша чойнак-пиёлаларни йиғиштириб, югурганича зинадан тушиб, ўз шамоли билан мени елпиб кетди, у худди қушдай учиб бориб, тутундан сарғайиб кетган кичик бир бостирмага кирди, у ер ошхона бўлса керакки, қўй гўшти қовурдоғининг иси анқиб, арманча сўзлар қаттиқ-қаттиқ эшитилиб турарди. Маша ғойиб бўлиши билан юзлари қип-қизил, чалвор кийган букчайган бир арман кампир кўринди. Кампир жаҳли чиқиб бировни қарғарди. Кўп ўтмай остонада Маша кўринди, ошхона иссиғидан юзлари қизариб кетган, елкасига катта буханка қора нон қўйиб олганди; Маша нон оғирлигидан нозик ниҳолдай эгилиб-букилиб ғириллаганча ҳовлидан хирмон томон кетди, лип этиб четан девордан ўтди ва булутдай кўтарилган тилла ранг тўпонга шўнғиб, аравалар орқасида кўздан ғойиб бўлди. Буғдой янчаётган украин қамчисини ерга тушириб, жим бўлиб қолди ва бир пас шу зайилда аравалар томон тикилиб қолди, кейин арман қизи яна отлар олдидан йўрғалаб бориб, четан девордан хатлаб ўтгунча уни кузатиб, кейин ранжигандай, отларга:
— Ҳа, жонинг чиққурлар! — деб бақирди. Шундан кейин мен қизнинг қадам товушларини эшитиб, жиддий ва ташвишли бир қиёфада ҳовлида у ёқдан бу ёққа югуриб юрганини кўриб ўтирдим. Маша ўз шамоли билан мени елпиб зинадан югуриб тушар, дам-бадам ошхонага, хирмонга, дарвоза томонга ғириллаб ўтар, мен бўлсам олазарак бўлиб уни зўрға кузатиб турардим.
Қиз кўз олдимда хуснини намойиш қилган сари менинг маъюслигим орта борарди. Мен, ўзимга ҳам, қизга ҳам, у ҳар сафар булутдай кўтарилган ғалла тўпони орасидан арава томонга югуриб ўтган пайтда тикилиб турган украинга ҳам ачиниб кетдим. Мен унинг хуснига хасад қиляпманми, ёки бу қиз меники бўлмагани учун ва ҳеч қачон меники бўлмаслиги учун ва мен унга бегона бир одам бўлганим учун афсус қиляпманми, ёки унинг нодир гўзаллиги тасодифий ва кераксиз бир нарса ҳамда ер юзидаги барча нарсалар сингари боқий эмас, деб безовта бўляпманми, ё бўлмаса, менинг маъюслигим ҳақиқий гўзални кўриш билан кишида пайдо бўладиган айрим бир туйғуми эканини билолмас эдим!
Шу зайилда уч соат ўтиб кетганини билмай қолдим. Мен Машани тўйиб кўролмагандек эдим. Карпо анҳорга бориб, отларни чўмилтириб келибди, мана энди аравани ҳам қўшяпти. Чўмилтирилган от ҳузур қилиб пишқирар ва туёқлари билан шотини тақиллатиб қўярди. Карпо унга «но!» деб бақиради. Бобом уйқудан турди. Маша бизга дарвозани ғиқиллатиб очиб берди, биз аравага ўтириб, ҳовлидан чиқиб кетдик. Биз худди бир-биримиздан аразлагандай индамай борар эдик.
Орадан икки-уч соат ўтгач, узоқдан Ростов ҳамда Нахичеван кўрингандан кейин, ғиқ этмай келаётган Карпо ярқ этиб бизга ўгирилиб:
— Арманнинг рост қизи бор экан-да! — деди-да, отларга қамчи босди.

II

Бошқа бир сафар, студентлик вақтимда, темир йўлдан жанубга қараб кетаётган эдим. Май ойи эди. Стантсиялардан бирида, чамаси Белгород билан Харков ўртасида бўлса керак, платформани бир айланиб келай деб, вагондан чиқдим.
Стантсия боғчаси, платформа ва далаларга кеч кўланкаси ястанган эди; вокзал биноси ботаётган кунни тўсиб турар, аммо паровоздан чиқаётган паға-паға тутун ҳавога кўтарилиб, ним пушти рангга беланиб кўринишидан ҳали кун ботиб кетмагани билинар эди.
Платформада у ёқ бу ёққа юриб, бундай қарасам, сайр этиб юрган йўловчиларнинг кўпчилиги фақат битта иккинчи класс вагони олдига тўпланишарди ва уларнинг чеҳрасида «бу вагонда аллақандай бир машҳур одам бор» деган маъно акс этиб турарди. Бу вагон олдида турганлар орасида, буни қарангки, менинг йўлдошим — зийрак артиллерия офицери ҳам бор экан; унинг йўлда тасодифан танишиб, тезда ажрашиб кетиладиган ҳамма одамлар сингари ёқимтой ва истараси иссиққина эди.
— Бу ерда нимани томоша қиляпсиз? — деб сўрадим.
У ҳеч қандай жавоб қайтармай, кўзлари билан бир қизнинг қоматига ишора қилиб қўйди. Бу ўн етти ё ўн саккизларга кирган ёшгина қиз эди; кийим-кечаклари русча, бошяланг ва бир елкасига мантилка ташлаб қўйибди, ўзи йўловчи эмас, чамамда, стантсия бошлиғининг қизи ёки синглиси бўлса керак. Қиз вагон дарчаси олдида бир йўловчи кампир билан гаплашиб турар эди. Мен ҳозир кўриб турган қиз тўғрисида бирон фикрга келмасимданоқ, бир вақтлар арман қишлоғида дуч келган гўзални кўрганимдаги сингари туйғу бутун вужудимни чулғаб олди.
Қиз чиндан ҳам бениҳоят гўзал эди, бунга менда ҳам ва мен билан бирга қизни томоша қилиб турган кишиларда ҳам шак-шубҳа йўқ эди.
Агар бу қизнинг сиртқи кўринишини одатдагича қисмларга бўлиб тасвир этиш жоиз бўлса, ҳақиқатан ундаги энг гўзал нарса фақат жингалак, қалин малла сочи ва бошига ҳурпайтириб боғлаган қора лентаси эди; қолганларининг ҳаммаси келишмаган, ё бўлмаса жуда содда эди. Ноз-карашма учунми, ёки узоқни илғамаслиги учунми кўзларини сузиб турарди. Бурни хиёл чўччайган, оғзи кичкина, ёнидан қараганда кўримсиздай, ёшига қараганда елкалари хиёл торроқ эди, шундай бўлса ҳам бу қиз чинакам гўзалдай таассурот қолдирарди; мен унга қараб рус қизининг чиройли кўриниши учун юз тузилиши тўппа-тўғри бўлиши шарт эмас экан, деган фикрга келдим. Чамамда қизнинг чўққайган бурни ўрнига арман қизиники сингари қирра бурун қўйилса, чеҳрасидаги гўзаллик йўқолар эди.
Гўзал қиз вагон деразаси олдида кечки шабнамдан жунжиб гаплашиб туриб, гоҳ биз томонга қараб қўяр, гоҳ икки қўлини белига тираб олар, гоҳ сочларини тўғрилаш учун қўлларини бошига кўтарар, гапирар, кулар, чеҳрасида гоҳ ҳайрат, гоҳ даҳшат аломатлари акс этар ва мен унинг бадани ҳамда чеҳраси бир он тинч турганини кўрмадим. Ундаги гўзалликнинг бутун сири ва сеҳри мана шу майда, ниҳоятда нозик ҳаракатлар, жилмайиш, юз ҳаракатлари, биз томонга тез-тез назар ташлашлар, бу нозик ҳаракатларнинг ёшлик, маъсумлик, софдиллик билан мос келишида, кулган ва гапирган чоғларидаги майинликда эди; унинг бутун қилиқлари, бизга ёқадиган ёш болалар, паррандалар, ёш кийиклар ва ёш дарахтлар сингари нозик эди.
Унда парвона гўзаллиги бор эдики, боғларда гулдан гулга учиб-қўниб, ўйнаб-кулиб, хурсанд бўлиб юришгина ярашар, жиддий ўй, қайғу-ҳасрат ва бир ерда жим туриш унга муносиб эмасди; бу нозик вужуднинг бирдан сўлиб қолиши ва ноз-карашмаларнинг худди гул чангидай сочилиб кетиши учун платформани яхшигина шамол елпиб ўтиши ёки ёмғир томчилаши кифоядек эди.
Иккинчи қўнғироқдан кейин биз ўз вагонимизга қараб жўнаганимизда:
— Шундай… — деб ғўлдиради офицер, чуқур нафас олиб.
Нега «шундай» деб қўйганига тушунолмайман.
Эҳтимол, гўзал қизнинг ёнидан, баҳор оқшомидан узоқлашиб, дим вагонга киргиси келмай уни қайғу-ҳасрат босгандир, эҳтимол, у ҳам менга ўхшаб гўзал қизга, ўзига, менга ва оёқлари тортмасдан, ўз вагонларига судралиб кетаётган ҳамма йўловчиларга ниҳоятда ачиниб кетгандир. Офицер стантсия деразалари олдидан ўтиб кетаётган пайтда, ичкарида бир рангпар, малла соч телеграфист ўз аппарати ёнида ўтирган эди; унинг жингалак сочи ҳурпайган, ранги ўчган, ёноқ суяклари туриб чиққан эди, офицер ўшанга қараб туриб уҳ тортди ва:
— Гаров ўйнайман, мана шу телеграфист ўша нозанинни яхши кўради — деди. — Дала жойдаги ёлғиз уйда шундай париваш билан бирга ўтириб, унга ошиқ бўлмаслик учун ниҳоятда кучлик ирода керак. Оҳ дўстим, қадди-қомати кўримсизгина бўлса ҳам, рисоладаги одам бўла туриб, ўзини сариқ чақага олмайдиган чиройликкина ва енгилтак бир қизга ошиқ бўлиш нақадар бахтсизлик, нақадар кулгили! Ундан ҳам ёмони шуки, бу телеграфист қизни яхши кўриб қолган, бунинг устига хотини ҳам бор ва хотини ҳам худди ўзига ўхшаган кўримсизгина бўлса ҳам рисоладаги аёл… Бу ҳолнинг турган-битгани азоб!
Бизнинг вагонимиз олдида майдончанинг панжарасига суяниб ўша нозанин томонга қараб кондуктор турар-ди; унинг ҳорғин, салқи, уйқусиз кечалар ҳамда вагондаги урунишлар туфайли толган лўппи юзида ғам-ғусса ва маъюслик акс этмоқда эдики, гўё у ўша гўзал қиз сиймосида ёшлиги, бахти, тетиклиги, покизалиги, хотин бола-чақаларини кўраётгандай, гўё бу қиз уники бўлмагани учун ўзи билан оддий одамлар, йўловчилар бахти орасида, унинг барвақт қариб қолган, беўхшов ва лўппи юзлари орасида ер билан осмонча фарқ борлигига ўксинар ҳамда уни бутун вужуди билан хис этар эди.
Учинчи занг урилди, ҳуштак чалинди ва поэзд аста қўзғалди. Бизнинг ойнадан дастлаб кондуктор, стантсия бошлиғи, кейин боғ ҳамда ажиб бир қиёфада боладай илжайиб турган гўзал қиз лип этиб ўтди…
Мен вагондан бошимни чиқариб, орқага қарадим, гўзал қиз поэздни кузатиб, телеграфист ўтирган хона деразаси олдидан платформа бўйлаб ўтди-да, сочларини тўғрилаб, ғириллаганича боққа кириб кетди. Энди ғарб томонни вокзал бинолари тўсиб турмас, сайхонлик очиқ, аммо кун ботган ва паға-паға бўлиб бурқираётган қоп-қора тутун кўк духоба сингари мавж уриб турган кузги экинлар узра ёпилмоқда эди. Баҳор ҳавоси ҳам, қорайиб бораётган осмон ҳам, вагон ичи ҳам ғамгин эди.
Вагонимиз кондуктори кириб, шамларни ёқа бошлади.

Anton Pavlovich Chexov
GO’ZALLAR
Ahmad Aliev tarjimasi

Buyuk rus yozuvchisi Anton Pavlovich Chexov Taganrog shahrida do’kondor oilasida tug’ilib o’sdi. Chexov gimnaziyani tamomlagach, Moskva universitetining tibbiyot fakul`tetiga o’qishga kiradi, tirikchilik uchun hajviy hikoyalar yozadi. Yozuvchi o’qishni tamomlab, uezd vrachi bo’lib ishlayotgan davrda mashhurlik pag’onasiga ko’tarildi. 1890 yillari Chexov Rossiyadagi eng ko’p mutoala qilinayotgan yozuvchiga aylandi. U har bir odamga tushunarli bo’lgan oddiy tilda ijod qildi. Chexovning eng mashhur asarlari orasidan « № 6 palata», «Anna», «Kuchuk yetaklagan ayol» hikoyalari va «Chayka», «Vanya amaki», «Uch opa-singil» p`esalari o’rin olgan. Buyuk yozuvchi 1904 yil olamdan o’tdi va Moskvaning Novodevich`e qabristoniga dafn etildi.

I

Esimda bor, gimnaziyaning beshinchi yoki oltinchi sinfida o‘qib yurgan kezlarimda Don oblastidagi Bolshaya Krepka qishlog‘idan bobom bilan birga Rostov-Donga ketayotgan edim. Avgust oyining jazirama, tinka-madorni qurituvchi diqqi nafas kunlaridai biri edi. Kun qizig‘idan, quruq va issiq garmseldan hamda qarshidan urib turgan chang-to‘zondan ko‘z ochib bo‘lmas, tomoq qaqrardi; yon-veringga qaraging ham, gapirging ham, o‘ylaging ham kelmasdi; shuning uchun ham, mudrab borayotgan ukrain aravakash Karpo otlarga «chu» deb qamchi o‘ynatgan paytda qamchisi furajkamga tegib ketganda ham norozilik bildirmadim, miq etmadim, faqat mudrashdan ko‘zimni ochib, chang-to‘zon orasida qishloq ko‘rinmasmikan? deb olislarga ma’yuslik bilan qarardim. Otlarga yem berib olish uchun Baxchi-Salax degan bir katta arman qishlog‘ida, bobomning boy arman oshnasinikida to‘xtadik. Men umrimda bu armandan ko‘ra beo‘xshov g‘alati odamni ko‘rmaganman. Shunday bir odamni o‘zingiz tasavvur qiling, sochi qirtishlab olingan kichkina bosh, qalin, uzun qoshlari pastga osilib tushgan, to‘ti burun, oppoq uzun mo‘ylov, katta og‘zida gilos yog‘ochidan qilingan uzun trubka cho‘chchaygan; mana shu bosh, ajib bir kiyim bilan o‘ralgan qotma, bukchaygan tanaga farosatsizlik bilan yopishtirilgan; bu odam egniga kalta qizil kamzil, ko‘k keng chalvor kiygan; bu jussa oyoqlarini kerib, tuflilarini shaqirlatib yurardi, gapirganda ham og‘zidagi trubkasini olmas, o‘zini g‘irt armancha qiyofada tutardi: tishining oqini ko‘rsatmas, ko‘zlarini ola-kula qilib qarab va mehmonlariga mumkin qadar kamroq e’tibor berishga urinardi.
Armanning uyida shamol ham, chang ham yo‘q edi-yu, lekin uyi xuddi cho‘ldagi, yo‘ldagi singari befayz, dim va zerikarli edi. Yodimda bor, chang bosib va jaziramadan madorim qurib, burchakdagi ko‘k sandiqda o‘tirar edim. Bo‘yalmagan taxta devorlar, uy anjomlari va oxra surilgan pollardan oftobda qovjiragan quruq yog‘och isi kelib turardi. Qayoqqa qarasang, g‘uv-g‘uv pashsha… Bobom bilan arman pichirlashib, nuqul mol boqish, yaylov va qo‘ylar to‘g‘risida gapirishardi… Men samovar qaynaguncha bir soat o‘tishini, bobom kamida bir soat choy ichishini, keyin ikki soatcha uxlashini, mening chorak kunim kutish bilan o‘tishini, undan keyin yana jazirama oftob, chang va yo‘l azobi boshlanishini bilar edim. Men ikki odamning g‘o‘ng‘ir-g‘o‘ng‘ir gaplashishini eshitib turaman, keyin shu arman, idish-tovoq turgan shkaf, pashshalar, kun qizig‘i urib turgan derazalar uzoq vaqtdan beri ko‘z oldimda turganday va ular hali-veri ko‘z o‘ngimdan yo‘qolmaydiganday tuyilar, shundan keyin cho‘l, quyosh, pashshaga nafrat bilan qarayman…
Ro‘mol o‘ragan bir ukrain ayol patnisda idishlarni, keyin samovar olib kirdi. Arman sekin qimirlab dahlizga chiqib chaqirdi:
— Mashya! Bu yoqqa kel, choy quy! Qayoqdasan? Mashya!
Shoshib-pishib kelayotgan oyoq tovushi eshitildi va uyga yoshi o‘n oltilarga borgan bir qiz kirib keldi; uning egnida oddiy chit ko‘ylak, boshida oq durra bor edi. Qiz idishlarni yuvib, choy quyib, menga orqasini o‘girib turarkan, beli xipcha, oyoqyalang ekanini payqadim; tovonchalarini uzun lozim berkitib turardi.
Xo‘jayin meni choyga taklif qildi. Stol yoniga kelib o‘tirayotib, menga stakan uzatayotgan qizning yuziga nazar tashlashim bilan qalbimda to‘satdan xuddi shamol turib, kunduzgi butun taassurotlar, zerikishlar, chang-to‘zonlarni uchirib ketganday bo‘ldi. Men bu qizning chehrasida umrimda va tushumda ko‘rgan go‘zallarning eng jozibali belgilarini ko‘rdim. Ko‘z o‘ngimda chaqmoqday yarqirab bir go‘zal turar edi.
Men Mashaning, yoki otasining tili bilan aytganda Mashyaning haqiqiy go‘zal ekanini tasdiqlash uchun qasam ichishga tayyorman, ammo buni isbot qilolmayman. Ba’zan shunday bo‘ladi: bulut ufqda betartib uymalashadi va uning orqasiga yashiringan quyosh bulutlarni ham, osmonni ham turli-tuman rangga bo‘yaydi: osmonda qizil, to‘q sariq, oltinsimon, binafsha, xira pushti ranglar hosil qiladi; bulutlarning biri monaxga, ikkinchisi baliqqa, uchunchisi esa sallali turkka o‘xshaydi. Shafaq havoning uchdan bir qismini qoplaydi, cherkov gumbazlari va boylarning deraza oynasida yarqiraydi, daryo va ko‘lmak suvlarda aks etadi, daraxtlar uchida jimirlaydi; bir gala yovvoyi o‘rdak juda olisda, shafaq qo‘ynida, yotgani allaqayoqlarga uchib ketadi… Sigirlarni haydab ketayotgan cho‘pon bola ham, brichkada to‘g‘ondan o‘tib ketayotgan yer o‘lchovchi ham, sayr qilib yurgan janoblar ham — hammasi kun botishiga qarab, bu manzaraning go‘zalligiga bir og‘izdan tan beradi, biroq buning go‘zalligi nimadan iboratligini hech kim bilmaydi ham, hech kim aytib berolmaydi ham.
Arman qizining go‘zalligini yolg‘iz men emas, xotin-qizlarga va tabiiy manzaralarga beparvo saksonga kirgan chol bobom ham payqadi; u Mashaga bir pas mahliyo bo‘lib qoldi-da:
— Bu sizning qizingizmi, Avet Nazarich? — deb so‘radi.
— Qizim, ha. Mening qizim… — deb javob berdi xo‘jayin.
— Yaxshi qiz ekan, — dedi bobom.
Arman qizini ko‘rgan rassom juda bejirim, antiqa go‘zal deb aytardi. Bu qizning xusniga bir nazar tashlasangiz, xudo bilsin, ko‘nglingizga butun soxti to‘g‘ri, sochi, ko‘zi, burni, og‘zi, bo‘yni, ko‘krak hamda yosh badanining barcha xatti-harakatlari bir-biriga monand va uni yaratishda tabiat hech qanday xato qilmagan, degan fikr keladi; negadir eng go‘zal xotinlarning burni xuddi Mashaniki singari to‘g‘ri va xiyol qirra bo‘lishi, qop-qora shahlo ko‘z, kipriklari shunday uzun, boqishlari xumor bo‘lishi kerak; uning qop-qora jingalak sochlari va qoshlari ham muloyim, oppoq manglayi va yuziga xuddi sokin anhor bo‘yidagi ko‘m-ko‘k qamishday yarashib turibdi; Mashaning oppoq bo‘yni va yaxshi yetilmagan nozik ko‘kragini tasvirlash uchun juda katta ijodiy talantga ega bo‘lish kerak. Unga qarab tursangiz yoqimli, samimiy, xuddi uning o‘zi singari go‘zal bir gap aytishni ko‘nglingiz tusab qoladi.
Mashaning menga butunlay e’tibor bermay, yerga qarab turishi dastlab menga alam qildi va xiyla izza bo‘ldim. Go‘yo allaqanday bir baxtiyor va mag‘rur havo uni mendan ajratib turar va rashk bilan uni mening nazarimdan himoya qilardi.
«Hamma yog‘im chang bo‘lgani, oftobda qorayib ketganim, o‘zim ham yosh bo‘lganim uchun shunday qilyapti» deb o‘yladim.
Ammo, bora-bora men o‘z to‘g‘rimda o‘ylashni unutib, bu go‘zalga butunlay mahliyo bo‘lib qoldim. Endi cho‘l azoblari, chang-to‘zonlarni ham unutdim, pashshalarning g‘uvullashi ham qulog‘imga kirmay qoldi, choyning ham mazasini sezmadim, faqat stolning naryog‘ida turgan chiroyli qizni sezardim, xolos.
Men go‘zallikka g‘alati bir tarzda mahliyo edim. Masha menda na orzu, na shavq-zavq va na huzur-halovat qo‘zg‘adi, aksincha, yoqimli bo‘lsa ham, og‘ir bir ma’yuslik keltirdi. Bu ma’yuslik xuddi g‘alati tush kabi noaniq va betayin edi. Negadir men o‘zimga ham, bobomga ham, armanga ham, arman qiziga ham achinib ketdim; qalbimda shunday bir tuyg‘u bor ediki, go‘yo to‘rtalamiz ham hayotimiz uchun muhim va zarur bo‘lgan narsani yo‘qotib qo‘yganmiz-u, endi uni hech qachon topib bo‘lmaydi. Bobom ham ma’yus bo‘lib qoldi. Endi u o‘tloq va qo‘ylar to‘g‘risida gapirmay, indamay, hayolga cho‘mib, Mashaga qarab o‘tirardi.
Choydan keyin bobom yotdi, men eshik oldidagi zinapoyaga chiqib o‘tirdim. Baxchi-Salaxdagi hamma uylar singari bu uy ham kunning tig‘ida; bu yerda na daraxt, na pesh ayvon va na soya bor edi. Armanning, olabutalar o‘sib, bir-biriga tutashib ketgan katta hovlisi, jazirama oftob bo‘lsa ham gavjum va obod edi. Katta hovlining u yer va bu yeriga tortilgan pastakkina chetan devorlardan biri ichida g‘alla yanchilmoqda. Xirmonning o‘rtasiga o‘rnatilgan xoda atrofida qator bog‘langan o‘n ikkita ot katta doira olib, to‘xtovsiz aylanmoqda. Otlarni uzun nimcha va keng chalvor kiygan bir ukrain haydab yurar, u qamchisini o‘ynatib baqirar, go‘yo otlarni cho‘chitmoqchi va o‘zini ko‘rsatmoqchi bo‘lar edi.
— A-ha-ha, ho ha, la’natilar! A-ha-ha-ho… Ha, joning chuqqurlar! Qo‘rqmas ekansanlar?
To‘riq, oq va chavkar otlar nega nuqul bir joyda aylantirib, bug‘doypoyani payxonlashga majbur qilayotganlarini tushunmagandek istar-istamas, zo‘rg‘a yurishar va go‘yo ranjib dumlarini silkishar edi. Shamol otlarning tuyog‘i ostidan bulut singari ko‘tarilayotgan sap-sariq oltinday to‘ponlarni havoga uchirib, chetan devordan nariga, olis-olislarga olib ketardi. Baland yangi g‘aram oldida qo‘liga xaskash ushlagan ayollar g‘imirlar va shu yerda kelayotgan aravalar ham ko‘rinardi; shu g‘aramning nariyog‘ida, boshqa hovlida, yana bir to‘da ot xoda atrofida aylanmoqda edi; bu otlarni ham boyagidaka bir ukrain qamchilab, ularga o‘zini ko‘rsatmoqchi bo‘lardi…
Men o‘tirgan zinapoyalar qaynoq edi; siyrakkina panjaralar va deraza romlarining ba’zi joylaridan issiqdan yog‘ochning yelimi chiqib ketibdi; zinapoyalar va darcha eshiklari ostiga tushib turgan soyada qizil qo‘ng‘izchalar qator tizilib qolibdi. Kuyosh mening boshimni, ko‘kragimni, belimni qizdirar, lekin men payqamay, faqat orqamdagi soya joyda va uylardagi taxta polda yalangoyoq yurganlarni sezardim. Masha choynak-piyolalarni yig‘ishtirib, yugurganicha zinadan tushib, o‘z shamoli bilan meni yelpib ketdi, u xuddi qushday uchib borib, tutundan sarg‘ayib ketgan kichik bir bostirmaga kirdi, u yer oshxona bo‘lsa kerakki, qo‘y go‘shti qovurdog‘ining isi anqib, armancha so‘zlar qattiq-qattiq eshitilib turardi. Masha g‘oyib bo‘lishi bilan yuzlari qip-qizil, chalvor kiygan bukchaygan bir arman kampir ko‘rindi. Kampir jahli chiqib birovni qarg‘ardi. Ko‘p o‘tmay ostonada Masha ko‘rindi, oshxona issig‘idan yuzlari qizarib ketgan, yelkasiga katta buxanka qora non qo‘yib olgandi; Masha non og‘irligidan nozik niholday egilib-bukilib g‘irillagancha hovlidan xirmon tomon ketdi, lip etib chetan devordan o‘tdi va bulutday ko‘tarilgan tilla rang to‘ponga sho‘ng‘ib, aravalar orqasida ko‘zdan g‘oyib bo‘ldi. Bug‘doy yanchayotgan ukrain qamchisini yerga tushirib, jim bo‘lib qoldi va bir pas shu zayilda aravalar tomon tikilib qoldi, keyin arman qizi yana otlar oldidan yo‘rg‘alab borib, chetan devordan xatlab o‘tguncha uni kuzatib, keyin ranjiganday, otlarga:
— Ha, joning chiqqurlar! — deb baqirdi. Shundan keyin men qizning qadam tovushlarini eshitib, jiddiy va tashvishli bir qiyofada hovlida u yoqdan bu yoqqa yugurib yurganini ko‘rib o‘tirdim. Masha o‘z shamoli bilan meni yelpib zinadan yugurib tushar, dam-badam oshxonaga, xirmonga, darvoza tomonga g‘irillab o‘tar, men bo‘lsam olazarak bo‘lib uni zo‘rg‘a kuzatib turardim.
Qiz ko‘z oldimda xusnini namoyish qilgan sari mening ma’yusligim orta borardi. Men, o‘zimga ham, qizga ham, u har safar bulutday ko‘tarilgan g‘alla to‘poni orasidan arava tomonga yugurib o‘tgan paytda tikilib turgan ukrainga ham achinib ketdim. Men uning xusniga xasad qilyapmanmi, yoki bu qiz meniki bo‘lmagani uchun va hech qachon meniki bo‘lmasligi uchun va men unga begona bir odam bo‘lganim uchun afsus qilyapmanmi, yoki uning nodir go‘zalligi tasodifiy va keraksiz bir narsa hamda yer yuzidagi barcha narsalar singari boqiy emas, deb bezovta bo‘lyapmanmi, yo bo‘lmasa, mening ma’yusligim haqiqiy go‘zalni ko‘rish bilan kishida paydo bo‘ladigan ayrim bir tuyg‘umi ekanini bilolmas edim!
Shu zayilda uch soat o‘tib ketganini bilmay qoldim. Men Mashani to‘yib ko‘rolmagandek edim. Karpo anhorga borib, otlarni cho‘miltirib kelibdi, mana endi aravani ham qo‘shyapti. Cho‘miltirilgan ot huzur qilib pishqirar va tuyoqlari bilan shotini taqillatib qo‘yardi. Karpo unga «no!» deb baqiradi. Bobom uyqudan turdi. Masha bizga darvozani g‘iqillatib ochib berdi, biz aravaga o‘tirib, hovlidan chiqib ketdik. Biz xuddi bir-birimizdan arazlaganday indamay borar edik.
Oradan ikki-uch soat o‘tgach, uzoqdan Rostov hamda Naxichevan ko‘ringandan keyin, g‘iq etmay kelayotgan Karpo yarq etib bizga o‘girilib:
— Armanning rost qizi bor ekan-da! — dedi-da, otlarga qamchi bosdi.

II

Boshqa bir safar, studentlik vaqtimda, temir yo‘ldan janubga qarab ketayotgan edim. May oyi edi. Stantsiyalardan birida, chamasi Belgorod bilan Xarkov o‘rtasida bo‘lsa kerak, platformani bir aylanib kelay deb, vagondan chiqdim.
Stantsiya bog‘chasi, platforma va dalalarga kech ko‘lankasi yastangan edi; vokzal binosi botayotgan kunni to‘sib turar, ammo parovozdan chiqayotgan pag‘a-pag‘a tutun havoga ko‘tarilib, nim pushti rangga belanib ko‘rinishidan hali kun botib ketmagani bilinar edi.
Platformada u yoq bu yoqqa yurib, bunday qarasam, sayr etib yurgan yo‘lovchilarning ko‘pchiligi faqat bitta ikkinchi klass vagoni oldiga to‘planishardi va ularning chehrasida «bu vagonda allaqanday bir mashhur odam bor» degan ma’no aks etib turardi. Bu vagon oldida turganlar orasida, buni qarangki, mening yo‘ldoshim — ziyrak artilleriya ofitseri ham bor ekan; uning yo‘lda tasodifan tanishib, tezda ajrashib ketiladigan hamma odamlar singari yoqimtoy va istarasi issiqqina edi.
— Bu yerda nimani tomosha qilyapsiz? — deb so‘radim.
U hech qanday javob qaytarmay, ko‘zlari bilan bir qizning qomatiga ishora qilib qo‘ydi. Bu o‘n yetti yo o‘n sakkizlarga kirgan yoshgina qiz edi; kiyim-kechaklari ruscha, boshyalang va bir yelkasiga mantilka tashlab qo‘yibdi, o‘zi yo‘lovchi emas, chamamda, stantsiya boshlig‘ining qizi yoki singlisi bo‘lsa kerak. Qiz vagon darchasi oldida bir yo‘lovchi kampir bilan gaplashib turar edi. Men hozir ko‘rib turgan qiz to‘g‘risida biron fikrga kelmasimdanoq, bir vaqtlar arman qishlog‘ida duch kelgan go‘zalni ko‘rganimdagi singari tuyg‘u butun vujudimni chulg‘ab oldi.
Qiz chindan ham benihoyat go‘zal edi, bunga menda ham va men bilan birga qizni tomosha qilib turgan kishilarda ham shak-shubha yo‘q edi.
Agar bu qizning sirtqi ko‘rinishini odatdagicha qismlarga bo‘lib tasvir etish joiz bo‘lsa, haqiqatan undagi eng go‘zal narsa faqat jingalak, qalin malla sochi va boshiga hurpaytirib bog‘lagan qora lentasi edi; qolganlarining hammasi kelishmagan, yo bo‘lmasa juda sodda edi. Noz-karashma uchunmi, yoki uzoqni ilg‘amasligi uchunmi ko‘zlarini suzib turardi. Burni xiyol cho‘chchaygan, og‘zi kichkina, yonidan qaraganda ko‘rimsizday, yoshiga qaraganda yelkalari xiyol torroq edi, shunday bo‘lsa ham bu qiz chinakam go‘zalday taassurot qoldirardi; men unga qarab rus qizining chiroyli ko‘rinishi uchun yuz tuzilishi to‘ppa-to‘g‘ri bo‘lishi shart emas ekan, degan fikrga keldim. Chamamda qizning cho‘qqaygan burni o‘rniga arman qiziniki singari qirra burun qo‘yilsa, chehrasidagi go‘zallik yo‘qolar edi.
Go‘zal qiz vagon derazasi oldida kechki shabnamdan junjib gaplashib turib, goh biz tomonga qarab qo‘yar, goh ikki qo‘lini beliga tirab olar, goh sochlarini to‘g‘rilash uchun qo‘llarini boshiga ko‘tarar, gapirar, kular, chehrasida goh hayrat, goh dahshat alomatlari aks etar va men uning badani hamda chehrasi bir on tinch turganini ko‘rmadim. Undagi go‘zallikning butun siri va sehri mana shu mayda, nihoyatda nozik harakatlar, jilmayish, yuz harakatlari, biz tomonga tez-tez nazar tashlashlar, bu nozik harakatlarning yoshlik, ma’sumlik, sofdillik bilan mos kelishida, kulgan va gapirgan chog‘laridagi mayinlikda edi; uning butun qiliqlari, bizga yoqadigan yosh bolalar, parrandalar, yosh kiyiklar va yosh daraxtlar singari nozik edi.
Unda parvona go‘zalligi bor ediki, bog‘larda guldan gulga uchib-qo‘nib, o‘ynab-kulib, xursand bo‘lib yurishgina yarashar, jiddiy o‘y, qayg‘u-hasrat va bir yerda jim turish unga munosib emasdi; bu nozik vujudning birdan so‘lib qolishi va noz-karashmalarning xuddi gul changiday sochilib ketishi uchun platformani yaxshigina shamol yelpib o‘tishi yoki yomg‘ir tomchilashi kifoyadek edi.
Ikkinchi qo‘ng‘iroqdan keyin biz o‘z vagonimizga qarab jo‘naganimizda:
— Shunday… — deb g‘o‘ldiradi ofitser, chuqur nafas olib.
Nega «shunday» deb qo‘yganiga tushunolmayman.
Ehtimol, go‘zal qizning yonidan, bahor oqshomidan uzoqlashib, dim vagonga kirgisi kelmay uni qayg‘u-hasrat bosgandir, ehtimol, u ham menga o‘xshab go‘zal qizga, o‘ziga, menga va oyoqlari tortmasdan, o‘z vagonlariga sudralib ketayotgan hamma yo‘lovchilarga nihoyatda achinib ketgandir. Ofitser stantsiya derazalari oldidan o‘tib ketayotgan paytda, ichkarida bir rangpar, malla soch telegrafist o‘z apparati yonida o‘tirgan edi; uning jingalak sochi hurpaygan, rangi o‘chgan, yonoq suyaklari turib chiqqan edi, ofitser o‘shanga qarab turib uh tortdi va:
— Garov o‘ynayman, mana shu telegrafist o‘sha nozaninni yaxshi ko‘radi — dedi. — Dala joydagi yolg‘iz uyda shunday parivash bilan birga o‘tirib, unga oshiq bo‘lmaslik uchun nihoyatda kuchlik iroda kerak. Oh do‘stim, qaddi-qomati ko‘rimsizgina bo‘lsa ham, risoladagi odam bo‘la turib, o‘zini sariq chaqaga olmaydigan chiroylikkina va yengiltak bir qizga oshiq bo‘lish naqadar baxtsizlik, naqadar kulgili! Undan ham yomoni shuki, bu telegrafist qizni yaxshi ko‘rib qolgan, buning ustiga xotini ham bor va xotini ham xuddi o‘ziga o‘xshagan ko‘rimsizgina bo‘lsa ham risoladagi ayol… Bu holning turgan-bitgani azob!
Bizning vagonimiz oldida maydonchaning panjarasiga suyanib o‘sha nozanin tomonga qarab konduktor turar-di; uning horg‘in, salqi, uyqusiz kechalar hamda vagondagi urunishlar tufayli tolgan lo‘ppi yuzida g‘am-g‘ussa va ma’yuslik aks etmoqda ediki, go‘yo u o‘sha go‘zal qiz siymosida yoshligi, baxti, tetikligi, pokizaligi, xotin bola-chaqalarini ko‘rayotganday, go‘yo bu qiz uniki bo‘lmagani uchun o‘zi bilan oddiy odamlar, yo‘lovchilar baxti orasida, uning barvaqt qarib qolgan, beo‘xshov va lo‘ppi yuzlari orasida yer bilan osmoncha farq borligiga o‘ksinar hamda uni butun vujudi bilan xis etar edi.
Uchinchi zang urildi, hushtak chalindi va poezd asta qo‘zg‘aldi. Bizning oynadan dastlab konduktor, stantsiya boshlig‘i, keyin bog‘ hamda ajib bir qiyofada boladay iljayib turgan go‘zal qiz lip etib o‘tdi…
Men vagondan boshimni chiqarib, orqaga qaradim, go‘zal qiz poezdni kuzatib, telegrafist o‘tirgan xona derazasi oldidan platforma bo‘ylab o‘tdi-da, sochlarini to‘g‘rilab, g‘irillaganicha boqqa kirib ketdi. Endi g‘arb tomonni vokzal binolari to‘sib turmas, sayxonlik ochiq, ammo kun botgan va pag‘a-pag‘a bo‘lib burqirayotgan qop-qora tutun ko‘k duxoba singari mavj urib turgan kuzgi ekinlar uzra yopilmoqda edi. Bahor havosi ham, qorayib borayotgan osmon ham, vagon ichi ham g‘amgin edi.
Vagonimiz konduktori kirib, shamlarni yoqa boshladi.

______________
Hikoya dastlab «Novoe vremya» gazetasida bosilgan, 1888, ?4513, 21 sentyabr. Imzo: An Chexov. Tuzatishlar bilan «Artist» jurnali nashri — «Mejdu prochim» nomli to‘plamga, 1894, Moskva, yana tuzatishlar bilan avtor 1901 yilda chiqqan 3-tom Asarlar to‘plamiga kiritgan.