Камю юрган йўл қуёшга олиб борарди, зотан айнан шу йўлдан юрибгина ожиз қурбимиз ва маънисиздек кўринган тасаввуримиз орқали шу пайтгача бўлмаган, янги бир оламни яратишимиз мумкин бўлади.

Уильям Фолкнер
МЕН БУ ЕРДА БЎЛГАНМАН!..

     Уильям ФОЛКНЕР (Faulkner) (1897.25.9, Нью-Олбани — 1962.6.7, Оксфорд, Миссисипи штати) — америкалик ёзувчи. 20-аср жаҳон адабиёти классикларидан. Нобель мукофоти лауреати (1949).
Фолкнернинг «Аскар мукофоти» (1926) ва «Чивинлар» (1927) романи чоп этилган, бироқ, бу асарлар муваффақият қозонмаган. Фолкнер умидсизланмай, «Сарторис» (1929) романини ёзган. Асар воқеалари Америка жанубида жойлашган хаёлий Йокнапатора шаҳрида кечади. Ушбу роман танқидчилар эътиборини тортган бўлишига карамай, Фолкнер «Шовқин ва ғазаб» (1929) романидан кейингина тан олинган. «Ўлим тўшагида» (1930) романи 59 та ички монологдан иборат. «Ибодатхона» (1931) асари гангстер томонидан зўрланган аёлнинг фоҳишахонадан бошпана топиши ҳақида ҳикоя қилади. Роман тез орада машҳур бўлиб кетган. «Август ёғдуси» (1932) романида ирқчилик ва пуританлик принципларининг салбий оқибатлари очиб ташланган. «Авессалом, Авессалом» (1936) романида АҚШ жанубидаги плантаторларнинг «янги династия»сини яратиш учун бўлган ҳаракатларнинг оқибатсизлиги кўрсатилган. Фолкнер «Қишлоқча» (1940),«Шаҳар» (1957), «Қўрғонча» трилогияси, «Бу, ўн учлар» (1931), «Кел, Мусо» (1942) ҳикоя ва новеллалар тўпламлари муаллифи. «Танланган асарлар» тўплами чоп этилгач, Фолкнер асарларига қизиқиш бирмунча ошган. 1962 й.да сўнгги романи — «Олиб қочарлар»ни ёза бошлаган. Аммо асар тугалланмаган.

Албер Камю наздида, маънисиз оламда туғилган инсоннинг бирдан-бир бурчи — яшаш ва ҳаёт мазмунини англаб етиш, исён ҳамда эркинликдан иборатдир. Аросатда қолган инсоннинг ўлимдан нажот излаши бу нотўғри йўлни танлаш деганидир. Энг тўғри йўл эса инсонни ҳаётга, қуёшга етаклайдиган йўлдир. Бир умр зулумот исканжасида яшаб бўлмайди.

Шунда Камю исён этди. У мангу қаҳратонда изтироб чекиб яшашни истамади. У инсонни ўлимга олиб борадиган йўлдан бош тортди. У танлаган бирдан бир йўл инсонни ўлим исканжаси сари етакламасди. Камю юрган йўл қуёшга олиб борарди, зотан айнан шу йўлдан юрибгина ожиз қурбимиз ва маънисиздек кўринган тасаввуримиз орқали шу пайтгача бўлмаган, янги бир оламни яратишимиз мумкин бўлади.

Камю айтдики: «Ўлим ўзга ҳаётга олиб ўтадиган эшикдир, деган фикрни мен қатъий инкор этаман. Менинг назаримда, у қайтиб ҳеч қачон очилмайдиган эшикдир». Яъни у бу сўзларга бизни ишонтиришга ҳаракат қилди. Бироқ акси бўлиб чиқди. Ҳар қандай санъаткор каби Камю ҳам ўзи билмаган ҳолда ўзини-ўзи тадқиқ этиб ва фақат Яратгангина жавоб беришга қодир бўлган саволларга жавобни ўзидан излади. У Нобель мукофотига сазовор бўлганида мен унга шундай мактуб жўнатдим: «Salut I’ame qui constamment se cherche et se demande. Бироқ Камю Яратганга ишонишни истамаган экан, нега у жавобсиз саволларга жавоб излади?

Эҳтимол, машинаси дарахтга бориб урилган дақиқаларда ҳам у ўзини тафтиш қилишда давом этган ва саволларга жавоб излагандир? Ўша оний лаҳзада саволларига жавоб топган, деб ўйламайман. Бу саволларнинг жавоби бор ҳам, деб ўйламайман. Бу саволлар маънисиз оламнинг бир бўлаги бўлган айрим инсонлар учун тўхтовсиз изланишга имкон берувчи омилдир. Ундай одамлар кўп эмас, аммо жилла қурса, битта бўлса ҳам топилади. Шунинг ўзи ҳам етарлидир.

Камю ҳали жуда ёш эди, зиммасидаги вазифани амалга оширишга улгурмади, дея менга эътироз билдиришлари мумкин. Бироқ инсоннинг қанча ва узоқ яшагани эмас, билъакс, Нима қолдиргани муҳимроқдир. Унинг ҳаёт эшиги ёпилганда, Камю бутун умри мобайнида «Мен бу ерда бўлганман!» дегандек, ўлимдан ҳайиқмай, ундан нафратланиб яшаган, ҳар қандай ижодкор орзу қилиши мумкин бўлган буюк меросни қолдиришга улгурганди. У бир умр шунга интилиб яшади, эҳтимолки, Камю ўлим билан юзма-юз бўлган ўша оний лаҳзаларда саволларига жавоб топган, муродига етганига ишонч ҳосил қилгандир?!

Чинакам ёзувчи учун бундан ортиқ яна қандай бахтни орзу қилиш мумкин?

Инглиз тилидан Қандилат Юсупова таржимаси

Uilyam Folkner
MEN BU YERDA BO’LGANMAN!..

 Uilyam FOLKNER (Faulkner) (1897.25.9, N`yu-Olbani — 1962.6.7, Oksford, Missisipi shtati) — amerikalik yozuvchi. 20-asr jahon adabiyoti klassiklaridan. Nobel` mukofoti laureati (1949).
Folknerning «Askar mukofoti» (1926) va «Chivinlar» (1927) romani chop etilgan, biroq, bu asarlar muvaffaqiyat qozonmagan. Folkner umidsizlanmay, «Sartoris» (1929) romanini yozgan. Asar voqealari Amerika janubida joylashgan xayoliy Yoknapatora shahrida kechadi. Ushbu roman tanqidchilar e’tiborini tortgan bo’lishiga karamay, Folkner «Shovqin va g’azab» (1929) romanidan keyingina tan olingan. «O’lim to’shagida» (1930) romani 59 ta ichki monologdan iborat. «Ibodatxona» (1931) asari gangster tomonidan zo’rlangan ayolning fohishaxonadan boshpana topishi haqida hikoya qiladi. Roman tez orada mashhur bo’lib ketgan. «Avgust yog’dusi» (1932) romanida irqchilik va puritanlik printsiplarining salbiy oqibatlari ochib tashlangan. «Avessalom, Avessalom» (1936) romanida AQSH janubidagi plantatorlarning «yangi dinastiya»sini yaratish uchun bo’lgan harakatlarning oqibatsizligi ko’rsatilgan. Folkner «Qishloqcha» (1940),«Shahar» (1957), «Qo’rg’oncha» trilogiyasi, «Bu, o’n uchlar» (1931), «Kel, Muso» (1942) hikoya va novellalar to’plamlari muallifi. «Tanlangan asarlar» to’plami chop etilgach, Folkner asarlariga qiziqish birmuncha oshgan. 1962 y.da so’nggi romani — «Olib qocharlar»ni yoza boshlagan. Ammo asar tugallanmagan.

Alber Kamyu nazdida, ma’nisiz olamda tug’ilgan insonning birdan-bir burchi — yashash va hayot mazmunini anglab yetish, isyon hamda erkinlikdan iboratdir. Arosatda qolgan insonning o’limdan najot izlashi bu noto’g’ri yo’lni tanlash deganidir. Eng to’g’ri yo’l esa insonni hayotga, quyoshga yetaklaydigan yo’ldir. Bir umr zulumot iskanjasida yashab bo’lmaydi.

Shunda Kamyu isyon etdi. U mangu qahratonda iztirob chekib yashashni istamadi. U insonni o’limga olib boradigan yo’ldan bosh tortdi. U tanlagan birdan bir yo’l insonni o’lim iskanjasi sari yetaklamasdi. Kamyu yurgan yo’l quyoshga olib borardi, zotan aynan shu yo’ldan yuribgina ojiz qurbimiz va ma’nisizdek ko’ringan tasavvurimiz orqali shu paytgacha bo’lmagan, yangi bir olamni yaratishimiz mumkin bo’ladi.

Kamyu aytdiki: «O’lim o’zga hayotga olib o’tadigan eshikdir, degan fikrni men qat’iy inkor etaman. Mening nazarimda, u qaytib hech qachon ochilmaydigan eshikdir». Ya’ni u bu so’zlarga bizni ishontirishga harakat qildi. Biroq aksi bo’lib chiqdi. Har qanday san’atkor kabi Kamyu ham o’zi bilmagan holda o’zini-o’zi tadqiq etib va faqat Yaratgangina javob berishga qodir bo’lgan savollarga javobni o’zidan izladi. U Nobel` mukofotiga sazovor bo’lganida men unga shunday maktub jo’natdim: «Salut I’ame qui constamment se cherche et se demande. Biroq Kamyu Yaratganga ishonishni istamagan ekan, nega u javobsiz savollarga javob izladi?

Ehtimol, mashinasi daraxtga borib urilgan daqiqalarda ham u o’zini taftish qilishda davom etgan va savollarga javob izlagandir? O’sha oniy lahzada savollariga javob topgan, deb o’ylamayman. Bu savollarning javobi bor ham, deb o’ylamayman. Bu savollar ma’nisiz olamning bir bo’lagi bo’lgan ayrim insonlar uchun to’xtovsiz izlanishga imkon beruvchi omildir. Unday odamlar ko’p emas, ammo jilla qursa, bitta bo’lsa ham topiladi. Shuning o’zi ham yetarlidir.

Kamyu hali juda yosh edi, zimmasidagi vazifani amalga oshirishga ulgurmadi, deya menga e’tiroz bildirishlari mumkin. Biroq insonning qancha va uzoq yashagani emas, bil’aks, Nima qoldirgani muhimroqdir. Uning hayot eshigi yopilganda, Kamyu butun umri mobaynida «Men bu yerda bo’lganman!» degandek, o’limdan hayiqmay, undan nafratlanib yashagan, har qanday ijodkor orzu qilishi mumkin bo’lgan buyuk merosni qoldirishga ulgurgandi. U bir umr shunga intilib yashadi, ehtimolki, Kamyu o’lim bilan yuzma-yuz bo’lgan o’sha oniy lahzalarda savollariga javob topgan, murodiga yetganiga ishonch hosil qilgandir?!

Chinakam yozuvchi uchun bundan ortiq yana qanday baxtni orzu qilish mumkin?

Ingliz tilidan Qandilat Yusupova tarjimasi