Гринькани гўё кимдир орқасидан туртгандай бўлди. У ёниб турган машинага қараб чопди. Ҳеч нарсани ўйламади. Калласига худди биров болғача билан “Тезроқ! Тезроқ!” дея юмшоққина зирқиратиб ураётгандай туюларди. Олдинда, машина устида буралиб-айланиб ўрлаётган оппоқ алангани кўрди…

Василий ШУКШИН
ГРИНЬКА МАЛЮГИН

ШУКШИН Василий Макарович (1929.25.7, Олтой ўлкаси Бийск тумани Сростки қишлоғи — 1974.2.10, Волгоград вилояти Клетск қишлоғида вафот этган; Москвада дафн қилинган) — рус ёзувчиси, кинорежиссёр, сценарист. Россияда хизмат кўрсатган санъат арбоби (1969).. Дастлабки ҳикоялар тўплами — «Қишлоқ одамлари» (1963). 1964 йилда Василий Шукшин сценарийси асосида «Шундай йигит яшайди» фильми суратга олинган ва ушбу картина Венецияда бўлиб ўтган 16-Халқаро кинофорумда «Олтин шер» мукофотига сазовор бўлган. Шукшиннинг «Любавинлар» (1965) романи, шу роман асосида ишланган «Любавинларнинг тугатилиши» (1972) фильмида, Степан Разин ҳаёти ва унинг курашига оид «Сизга эркинлик бергани келдим» кинороманида (1971),«Характерлар», «Сизнинг ўғлингиз ва акангиз» (1966), «Ғаройиб кишилар» каби кинокартиналарида инсоннинг теран ички кечинмалари, орзу ва умид сари талпинишлари, баъзи бир кимсаларда учрайдиган мешчанлик фалсафасининг фожиага олиб келиши маҳорат билан тасвирланган. Шукшиннинг адабиёт ва кино соҳасидаги фаолиятида турли тоифа кишиларининг ёрқин образлари яратилган.
Василий Шукшиннинг бадиий адабиёт ва кинодаги услуби ишонтириш санъатининг кучи билан чуқур ҳаётийлик касб эта олган.
Шукшин С. Герасимовнинг «Кўл бўйида» фильмидаги Черних ролининг ижроси учун Давлат мукофотига сазовор бўлган (1971). «Улар Ватан учун жанг қилдилар» фильмини суратга олиш чоғида тўсатдан вафот этган.Асарлари ўзбек тилига таржима қилинган.

Ҳамқишлоқларининг якдил фикрича, Гринька ғўрроқ, довдирроқ одам.

У қўллари узун, тўмтоқ бурун, от юзли, бақувват бир йигит. Юрганда атрофга бепарво, мулойим назар ташлаб, оҳиста, орқа-олдига тебраниб қадам босарди. Қизлар уни ёқтиришарди. Мана шуниси жумбоқ эди. Битта ақллироғи фаҳмлаб қолди: унга ачинишади. Гринькага бу хуш ёқарди.

— Менга ҳамма ачинади! — дерди у кайф устида каттакон мушти билан кўксига уриб ва шу аснода “ Ахир менинг тўққизта орденим бор-а!” дегандек тикилиб қоларди.

Гринька яхши ишлар, аммо хурмача қилиқларини ҳам қўймас эди. Масалан, уни ҳар қанча пул бериб, ҳар қанча алдаб-авраб якшанбада ишлатиб бўлмасди. Осмон узилиб ерга тушсаям, қиёматқойим бўлсаям, у якшанба куни қора духоба шимини, ҳашамдор нимчасини кияр, пешонасидаги бир тутам сочини ҳўллаб, ҳафсала билан ўнг томонга силлиқлаб тарар ва қишлоқ оралаб шунчаки “дарвешлик” қилиб юраверар эди.

— Уйлансанг бўлармиди,сўтак, — маслаҳат берарди онаси.
— Ўттизга кирволай, ана ўшанда уйланарман, — дея жавоб қиларди Гринька.

Гринькага “буқача”, “сўтак”, “башара” дея тегажоқлик қилиб завқла¬нишарди. Булар Гринькага қандайдир жуда мос тушарди.
Бир куни Гринька шундай воқеани бошидан кечирди.

У шаҳарга совхоз учун ёқилғи олиб келишга боради. Шаҳарда танишиникида тўхтайди, машинасини тўсиқдан ўтказиб қўйиб, диванда мириқиб ухлайди, соат тўққизларда туриб, тўйиб нонушта қилади ва тоғ ортида, шаҳардан ўн етти километр нарида жойлашган марказий бензин омборига жўнайди.

Кун сўниқ ва илиқ эди. Йўллар ёмғирдан сўнг кўпчиб кетган, ғилдираклар бир жойда айланиб қолар эди. Омборхонага етгунча анча тинкаси қуриди.

Омборхона деганлари бамисоли ғоят қатъий тартиб ва ягона андозали бир шаҳарча бўлиб, ана ўша андоза туфайли кўркам ҳам эди. Икки гектарлик жойда цилиндрсимон, юмалоқ, тўрт бурчакли, оқиш-кумуш тусдаги цистерналар қўш қаторда чиройли саф тортган.

Гринька автомашиналарнинг узун қаторига келиб қўшилди ва секин-аста олдинга силжий бошлади.
Фақат уч соатдан кейингина машинаси томонга бензин қуйилган бочкаларни юмалатишди.

Гринька идорага яқинлашиб, машинасини бошқаларники билан ёнма-ён қўйгач, ҳужжатларини расмийлаштиргани кетди.

Ана шунда – бу қандай рўй берди, нега – кейинчалик ҳеч ким айтолмади, пастаккина идора бирдан ёп-ёруғ шуъладан ёришиб кетди.

Идорада олтита ҳайдовчи, столда ўтирган икки қиз ва кўзойнакли йўғон киши (у ҳам столда ўтирувди) бор эди. Ўша киши қоғозларни расмий¬лаштираётганди.

Шуъла қўққисдан ярақлади. Ҳамма бир дақиқа гангиб қолди. Жимлик чўкди.Сукунатни кимнингдир кўчадан эшитилган ўткир чинқириғи бузди:
— Ёнғин!

Идорадагилар жиз-биз бўлиб кетди.

Битта машинадаги бочкаларга ўт кетганди. Ўт қандайдир бир ваҳимали, сассиз, ёрқин аланга билан ёнарди. Одамлар машинадан четга қоча бошладилар.

Гринька ҳам уларга қўшилиб югуриб кетди. Фақат йўғон кишигина ( ўша, ҳужжатларни расмийлаштираётган киши ) озгина юриб, тўхтаб қолди.

— Брезент беринглар! Ҳе-й! — деб бақирди у. — Қаёққа кетяпсизлар?! Улгурамиз-ку, ахир!.. Ҳе-й!
— Қочсанг-чи, ҳозир дабдала қилади! Қоч, галварс! — деб бақирди ҳайдовчилардан бири.

Бир неча киши тўхтаб қолди. Гринька ҳам тўхтади.

— Ҳо-зир… асфаласофилинга кетади! — орқадан кимнингдир овози эшитилди.
— Шунча нарса увол бўлади-я! — жавоб қилди бошқаси.

Кимдир сўкинди. Ҳамма юрагини ҳовучлаб кутиб турарди.

— Брезент олиб келинглар! — йўғон кишининг кимга қичқираётганини билиб бўлмас, аммо ўзи жойидан қўзғолмас эди.
— Жўна! — дея яна унга қичқиришди. — Вой эшак-ей… Брезент бўлса нима келарди қўлингдан? Брезент эмиш…

Гринькани гўё кимдир орқасидан туртгандай бўлди. У ёниб турган машинага қараб чопди. Ҳеч нарсани ўйламади. Калласига худди биров болғача билан “Тезроқ! Тезроқ!” дея юмшоққина зирқиратиб ураётгандай туюларди. Олдинда,машина устида буралиб-айланиб ўрлаётган оппоқ алангани кўрди.

Гринька машинагача қандай югуриб борганини, моторни қандай ўт олдириб, стартёрни, сўнг тезликни қандай ишга солганини эслолмайди. Машина олдинга интилди, тезлигини ошириб, цистерна ва ёнилғи юкланган бошқа машиналардан узоқлашиб кетди.

Дарё омборхонадан ярим километр нарида эди: Гринька ўша ёққа, дарёга қараб ҳайдади.

Машина яйдоқ жойлардан учиб, сакраб борарди. Ёнаётган бочкалар кузовда тарақларди. Гринька лабларини қонатгудай тишлаб, рулга деярли ётиб олганди. Тик, жарликсимон қирғоқ имиллаб, секин яқинлашарди. Қиялик¬да,намхуш яшил майса устида ғилдирак жойида айланиб қолди. Машина орқага кета бошлади. Гринька терлаб кетди. Жон- жаҳди билан тезликни алмаштирди, рулни чапга буриб, чиқиб олди. Сўнг моторга зўр берди.

Қирғоққа йигирма метрча қолди. Гринька ўнг оёғини газдан олмай эшикни очди, чап оёғини зинага қўйди. Кузовга қарамади – у ерда бочкалар урилиб-сурилар, ёнғин оҳиста вишиллар эди. Орқаси қизиб кетди.

Энди жарликка тобора тезроқ яқинлашиб келарди.Гринька негадир имиллар, сакрай демас эди. Қирғоққа нақ беш метр қолганда сакради. Йиқилди. Бочкаларнинг даранглаб отилгани эшитилди. Мотор гувиллади… Кейин жарликдан пастда кучли портлаш бўлди. У ёқдан шиддат билан чиройли аланга бўй кўрсатди. Сўнг жимлик чўкди.

Гринька ўрнидан турди-ю, дарҳол ўтириб қолди – юрагига шундай бир иссиқ оғриқ санчилдики, кўз олди қоронғилашиб кетди.
— Ҳмм…оёғим синибди, — деди Гринька ўзича.

Унинг олдига югуриб келишди, атрофида куймаланиб қолишди. Йўғон одам унга бақира кетди:

— Нима жин уриб сакрамадинг?! Буриб юбориб сакравормайсанми? Одамларнинг юрагини ёрай дедингми?!
— Оёғим синибди, — деди Гринька.

— Қаҳрамонликни ҳавас қилишади! Тирранчалар!.. — шанғилларди йўғон киши.

Ҳайдовчилардан бири унинг қоядек кўксига муштини тиради.
— Сен нима, эсингни едингми?

Йўғон киши ҳайдовчини нари сурди. Кўзойнагини олиб, бурнини қоқди. Жаҳлдан товуши қалтираб кетди:
— Ётади энди.Жин ургурлар!

Гринькани кўтариб, олиб кетишди.

Палатада Гринькадан ташқари яна тўртта эркак бор эди. Биттаси “самолёт” билан юрар, қолганлари гипсли оёқларини юқорида осилтириб ётишар эди. Уларнинг оёқларига темир-терсаклар боғлаб қўйилганди.

Барваста, малла, кўринишдан анқовроқ йигит ўша юра оладиган шеригидан сўради:

— Менга қара!.. Наҳотки, одамгарчилигинг йўқ бўлса?
— Йўқ, — дея хотиржам жавоб қилди шериги.

— Эҳ!..
— Мана сенга “эҳ”. — Шериги малланинг рўпарасида тўхтади. — Мен ечиб қўйсам, кейин ким жавоб беради?
— Мен.

— Сен… Мен ҳам жавобгар бўламан. Нима зарил менга. Сабр қил! Мана шу савил менинг ҳам жонимга тегмаган деб ўйлайсанми? Жонимга теккан.

— Сен юра оласан-ку!.. Гапингни қара.
— Сен ҳам юриб қоларсан.

— Нимани сўраяпсан ўзи? — деди Гринька малла йигитга. ( Гринькани шу палатага яқинда ўтказишганди).

— Темирни ечиб қўйгин деб қўймаяпти, — тушунтирди юра оладиган касал. — Ўзидан баттар аҳмоқни қидиряпти. Шундай ётсанг, кейин туриб кетасан, агар мен ечиб қўйсам, мутлақо ўрнингдан туролмай қоласан. Ўлай агар, худди ёш болага ўхшайди.

— Тоқатим тугади! — ингранди малла йигит. — Жинни бўпқолишим ҳеч гап эмас, йигирма икки кундан буён ғўладай ётибман. Ахир мен ғўла эмасман-ку, тўғрими? Ҳозир бақираман…
— Бақиравер, — хотиржам деди юра оладиган шериги.

— Сен нима, ақлдан оздингми? — сўради Гринька йигитдан.

— Ҳамшира! — бақирди йигит.

— Уялмайсанми, Степан? — дея дашном берди ётган касаллардан бири.- Сен бир ўзинг эмассан-ку, бу ерда.
— Шикоят дафтарини беринглар.

— Нима қиласан уни?
— Нега улар бунақа… Бундан тузукроқ нарса ўйлаб топишолмаптими? Подшо замонида шунақа даволашгандир. Тўнғизга ўхшатиб осиб қўйишади…

— Ўзинг тўнғизсан, — деди юра оладиган касал.
— Ҳамшира!

Палатага ҳамшира ўрнига кўзойнакли, йўғон одам ( бензин омборидаги идорадан) кирди.

— Салом! — хитоб қилди у Гринькани кўрибоқ. — Менга олдин сени қайсидир бошқа бўлимда ётибди дейишувди… Зўрға топдим. Ма, сенга овқат олиб келдим. Уфф! — У Гринька ётган каравот четига ўтирди. Атрофга аланглади. — Зап жойини топибсизлар-да, йигитлар!.. Қоринни қашлаб, шипга тикилиб ётаверасан.

— Жойингизни алмаштирамизми? – маъюс таклиф қилди малла йигит.
— Эртага алмаштирамиз.

— Ана шу-да!.. Унда валақлашгаям ҳожат йўқ. Ақл ўргатишга устасиз ҳаммангиз.
— Хўш, қалайсан энди? — сўради йўғон одам Гринькадан. — Дурустмисан ўзи?

— Ҳаммаси жойида, — деди Гринька.
— Ўзинг айт-чи, нега дарёга яқин қолганда сакрай қолмадинг?
— Ўзим ҳам билмайман.

— Мен, ишонсанг, ўлиб қолишимга сал қолди: нақ юрагим тўхтаб қолди, тамом-вассалом. Эҳтимол, сенинг асабларинг мустаҳкамдир.

— Мен армияда танкчи бўлганман, — Гринька мақтаниб қўйди. — Мана, қитиқлаб кўргин – парво қилмайман.Қани!
— Ҳэҳ!.. Афанди! Хўш, машинани олиб чиқишди. Ҳамма ёғи дабдала бўпти… Қанча ётаркансан?

— Билмадим. Мана бу оғайнимиз йигирма икки кундан бери ўз ёғига ўзи қоврилиб ётибди. Бир ойча ётсам керак.
— Сонинг синганмиди? “Бир ойча” эмиш… Мунча чаққон бўлмасанглар!

— Хўш, йигитларимиз сенга салом айтишди, — давом этди йўғон одам. — Ўзлари келишмоқчи эди – қўйишмас экан. Мен профташкилотчи сифатида зўрға рухсат олдим. Мана, сенга журналлар бериб юборишди… — У қўлтиғидан бир даста журнал чиқарди. — Газетадан келиб, сени суриштиришди… Биз бўлсак сени кимлигингниям билмаймиз.Йўлланмангда Малюгин, Суртайкидан деб ёзилган экан. Олдингга келамиз дейишди.

— Ҳеч қиси йўқ, — деди Гринька ўзича мамнун бўлиб. — Мен уларга би-ир нутқ ирод қилай.

— Нутқ? Ҳеҳ?.. Ҳай — майли, тузалиб кетгин. Қабул кунлари олдингга келиб турамиз – мен одамларга махсус тайинлаб қўяман. Яна бироз ўтирардиму, аммо мажлисга шошиб турибман. Мен ҳам нутқ сўзлашим керак. Кўнглингни чўктирма!
— Ҳечқиси йўқ.

Профташкилотчи Гриньканинг қўлини сиқди, ҳамма билан хайрлашиб, чиқиб кетди.
— Сен нима, қаҳрамонмисан? — эшик ёпилгач, малла йигит Гринькадан сўради.

Гринька анчагача индамади.
— Сизлар ҳали ҳеч нима эшитмадингларми? — жиддий сўради у. — Радиодан эшиттиришлари керак эди.

— Менинг наушнигим ишламаяпти. — Малла йигит тепасида осиғлиқ турган радиочани йўғон бармоқлари билан чертиб қўйди.

Гринька яна бироз индамай турди. Сўнг томдан тараша тушгандай деди:
— Мени ахир ойга учиришди.

Ҳамма ҳайратдан серрайди, малла йигит ҳатто оғзини очиб қолди.
— Йўғ-э, наҳотки?

— Албатта-да. Кҳм! — Гринька гўё баҳслашиб, ҳамманинг кўз олдида болтани ютиб юборган-у, ҳозир унинг ҳазм бўлишини кутиб, ( бунга заррача иккиланмай) шипга тикилиб қолди.
— Алдаяпсан-ов? — деди секингина малла йигит.

— Ишонмасанг ишонма, — деди Гринька. — Алдаб нима зарил менга?
— Хўш, нима каромат кўрсатувдинг?

— Ярмигача учиб борганимда ёқилғи тугаб қолди.Мен сакравордим.Ерга ноқулай тушиб, мана, оёғимни синдириб олдим.

Биринчи бўлиб “самолёт”ли киши ҳушёр тортди.
— Ўзиям роса опқочди-да! Мен бўлсам лаққа тушиб ўтирибман.

— Масхаравоз! — деди малла йигит ҳафсаласи пир бўлиб. — Мен рост айтяпти деб ўйлабман.

— Ичинглар куйяпти чоғи? — сўради Гринька журналларни варақларкан. — Дарвоқе, вазнсизлик ҳолатини яхши ўтказдим.Томирим бутун йўл бўйи маромида уриб турди.

— У ёқда ҳаво йўқ бўлса, парашютда қандоғ учдинг? — сўради малла йигит.
— Ҳавога етгунча очмадим.
— Ҳозир олдингга келган одам ким ўзи? — сўради “самолёт”ли одам.

— Келган одамми? — Гринька журнални варақлади. — Генерал, икки марта Совет Иттифоқи Қаҳрамони. Фақат у ўз кийимини киймаган – мумкин эмас.

“Самолёт”ли одам қаҳ-қаҳ уриб кулди.

— Генерал?! Хо-хо-хо!.. Мен уни биламан-ку! Ахир у бензин омборида ишлайди-ку!
— Шунақами? — сўради Гринька.
— Шунақа.
— Билар экансан, нега сўраб ўтирибсан?

Малла йигит момақалдироқдай гумбурлаб кулди. Унга қараб туриб Гринька ҳам кулиб юборди. Кейин бошқалар ҳам қўшилиб кулишди. Кула-кула ётган жойларида юмалаб қолишди.
— Вой, онагинам!.. Вой, ўлиб қоламан!.. — дея тўлғонди малла йигит.

Гринька юзини журнал билан тўсиб, овозини чиқармай хохоларди.

Палатага дўхтир ҳовлиқиб кирди.
— Нима гап ўзи, беморлар?

— О-о!..О-о!.. — Малла йигит ишора қилиб Гринькани кўрсатар, тили калимага келмас эди. — Гене…хо-хо-хо!..

Кулгидан оғзининг таноби қочган дўхтир чол ҳам ҳиринглаб палатадан чиқиб кетди.

Шу пайт палатага йигирма уч ёшлардаги бир қиз кириб келди. Шим кийиб олган, малласоч, ясан-тусани жойида – чиройликкина нарса. Остонада тўхтаб, касалларга ҳайратомуз қараб қолди.
— Салом, ўртоқлар!

Кулги аста-секин босилди.

— Салом! — деди Гринька.
— Ўртоқ Малюгин ким?

— Мен, — жавоб қилди Гринька ва туришга чоғланди.
— Ётаверинг, ётаверинг, уринманг, — хитоб қилди қиз Гриньканинг тўшагига яқинлашиб. — Мен мана шу ерга ўтира қоламан. Майлими?

— Ё худо! — деди Гринька ва яна ётган жойида қўзғалди. Қиз оппоқ, сип-силлиқ тўшак четига ўтирди.
— Мен шаҳар ёшлар газетасиданман. Сиз билан гаплашмоқчи эдим.

Малла йигит кулишдан тўхтаб, гоҳ Гринькага, гоҳ қизга тикилиб қолди.
— Гаплашсак гаплашаверамиз, — деди Гринька ва малла йигитга бир қараб қўйди.

Малла йигитни энди ҳиқичоқ тутиб қолди.
— Ўзингизни қандай ҳис қиляпсиз? — деб сўради қиз тиззаларига каттакон ёндафтарини ёзаркан.
— Отдекман, — деди Гринька.

Қиз жилмайди, Гринькага диққат билан разм солди. Гринька ҳам жилмайди ва қизга кўз қисди. Қиз кўзларини дафтарига қадади.

— Олдин…ҳалиги… одатдаги саволлар: қаерда туғилганингиз, ёшингиз, ўқиган жойингиз…
— Демак, гап бундай… — Гринька чекди. — Кейин мен ўзим нутқ сўзлайман. Майлими?

— Нутқ?
— Ҳа.

— Ҳай, майли… Мен кейинроқ ёзиб олсам ҳам бўлади. Бошқа сафар.
— Демак, гап бундай: мен Суртайкиданман, бу ердан етмиш беш километр нарида. Дарвоқе, ўзингиз қаерликсиз?

Қиз Гринькага, бошқа касалларга қизиқсиниб қаради: ҳамма сукут сақлаб, Гринькага, қизга тикилганча қулоқ солиб туришарди. Малла йигитни ҳиқичоқ тутди.

— Мен Ленинградданман, нима эди?
— Биласизми, гап нимада, — Гринька сўзланди, — мен сизга шуни айтишим мумкинки..

Малла йигит ўзини тутолмай ҳиқилларди.

— Сув ичиб ол! — Гриньканинг жаҳли чиқди.
— Ҳозиргина сув ичувдим,фойдаси бўлмаяпти, — деди малла йигит ҳижолат чекиб.

— Демак, гап бундай… — давом этди Гринька сигаретасини тутатганча. — Нима ҳақда гаплашаётувдик сиз билан?
— Қаерда ўқигансиз?

— Мен ҳаяжонланиб кетяпман, — деди Гринька ( у фақат бешинчи синфни битирганлигини айтгиси келмасди). — Менга гапириш оғир.
— Мана бунга сираям ақлим бовар қилмайди! — хитоб қилди қиз. — Наҳотки ёниб турган машинани ҳайдаш бундан осонроқ бўлса?

— Биласизми… — Гринька яна тумтароқ гапира бошлади, кейин бирдан қизни ёнига имлади ва бошқалар эшитмайдиган оҳангда, ҳадди сиғиб сўради: — Нима гап ўзи, ахир? Сиз тағин буларни ёзиб юрманг. Мен нима, ростдан ҳам қаҳрамонлик кўрсатибманми? Мен қўрқяпман: ёзадиган сиз-у, кейин мен одамлар олдида уятга қоламан. “Ана, қаҳрамон кетяпти!” дейишади.

Қиз секин кулиб қўйди. Кейин, бир муддат Гринькага қизиқсиниб қараб қолди.
— Йўқ, ҳечқиси йўқ, мумкин.

Гринька дадилланди.
— Сиз турмуш қурганмисиз? — сўради у.

Қиз ўнғайсизланди.
— Йўқ…Буниси нимага энди?..
— Сизга ҳаммасини ёзиб баён қилсам майлими? Сиз эртага яна бир келинг, шунда ўзингизга бераман. Ёнимда биров ҳиқиллаб турса ҳеч нима қилолмайман.
— Мен нима, айбдорманми энди? — деди малла йигит ва яна ҳиқичоғи тутиб ҳиқ деб қўйди.

Гриньканинг таклифидан қизнинг боши қотди.

— Биласизми… мен бу материални шу бугун топширишим керак. Эртага эса жўнаб кетаман. Ҳайронман, нима қилсак экан. Сиз қисқача гапириб бера қолинг. Демак, ўзингиз Суртайкидансиз. Шундайми?

— Шундай. — Гринька ҳафсаласи пир бўлди.
— Сиз, илтимос, мендан хафа бўлманг, мен ҳам хизматдаман ахир.
— Мен тушунаман.

— Қаерда ўқигансиз?
— Мактабда.

— Қаерда, Суртайкидами?
— Худди шундай.
— Нечанчи синфни битиргансиз?

Гринька қизга жиддий тикилди.
— Бешинчи синфни, олтинчисига тиш ўтмаган. Уйланмаганман. Судлан¬маганман. Етарлими?

— Ота-онангиз…
— Онам бор.
— Нима иш қиладилар?
— Нафақада.

— Хизмат қилганмисиз?
— Қилганман. Танк қўшинларида.
— Ёниб турган машинага ўзингизни уришга сизни нима мажбур қилди?
— Тентаклик.

Қиз Гринькага тикилиб қолди.
— Албатта-да. Мен ахир портлаб кетишим мумкин эди, — изоҳ берди Гринька.

Қиз ўйланиб қолди.

— Майли, мен эртага олдингизга келаман, — деди қиз. — Фақат мен билолмадим… Эртага қабул куними?
— Қабул куни жума, — деди малла йигит.

— Ўзимиз йўлини топамиз! — Гринька дадил сўз қотди. — Дўхтиримиз яхши чол, сўрасам йўқ демайди. А, лаббай? Сени тоби қочиб қолибди десак бюллетен ҳам ёзиб бераверади.
— Келаман. — Қиз жилмайиб қўйди. — Албатта, келаман. Бирон нарса олиб келайми?

— Ҳеч нарса керак эмас. Бу ерда яхши боқишади, — гап қистирди малла йигит. — Мана, гавдамни кўринг, ҳатто менга ҳам етиб ортяпти.

— Мен биронта қизиқроқ китоб олиб келарман.
— Китоб бўлса – майли, айни муддао. Севги ҳақида бўлса яна соз.
— Яхши. Демак, ўзингизни машинага уришга сизни нима мажбур қилди ўзи?

Гринька изтироб билан ўйланиб қолди.

— Билмайман, — деди у. Қизга гуноҳкорона тикилди: — Ўзингиз бир нима деб ёзиб қўя қолинг, йўлини биласиз-ку. Биронта ҳалиги… — Гринька панжа¬ларини ёзиб айлантирди.

— Сиз, ҳойнаҳой, мабодо бочка портлаб кетгудай бўлса, ёнғин бошқа цистерналарга ҳам тарқаб кетишини ўйлаган бўлсангиз керак. Шундайми?
— Албатта!

Қиз ёзиб қўйди.
— Ахир сен эртага жўнаб кетмоқчи эдинг-ку. Қандоғ келасан? — тўсатдан сўраб қолди Гринька.
— Мен бир иложини қиларман.

Палатага дўхтир кириб келди.

— Яхши қиз, қанча вақтга рухсат олувдингиз?
— Бўлди, дўхтир, чиқяпман. Яна иккита савол… Исмингиз Григориймиди?

— Малюгин Григорий Степанович… — Гринька қизнинг қўлидан ушлаб, кўзларига тик боқди. — Келгин, хўпми?

— Келаман. — Қиз далда бергандек жилмайди. Дўхтирга бир қараб қўйгач, Гринькага энгашиб шипшиди: — Фақат дўхтирдан бюллетен сўрашнинг ҳожати йўқ. Хўпми?

— Хўп. — Гринька қизга меҳр билан қаради.
— Хайр. Тузалиб қолинг. Хайр, ўртоқлар!

Дўхтир Гриньканинг ёнига келди:

— Аҳволлар қалай, қаҳрамон?
— Ҳаммаси зўр!

— Қани, оёғингни кўрсат-чи?
— Дўхтир, эртага ҳалиги қиз кела қолсин, — илтимос қилди Гринька.

— Ким? — сўради дўхтир.— Мухбир қизми? Келса келаверсин. Нима, яхши кўриб қолдингми?
— Мен эмас, унинг ўзи.

Ҳазилкаш дўхтир яна қиқирлади:
— Ўҳў… Унақа бўлса майли, келаверсин. Анча шўх йигит кўринасан.

У Гриньканинг оёғини кўргач, бошқа палатага ўтиб кетди.

— Уни ҳали келади деб ўйлайсанми? — деб сўради малла йигит.
— Келади, — деди ишонч билан Гринька. — Орқамдан бундан ҳам зўрлари югурган.

— Биламан бунақа мухбирларни. Улар ишини битирволса бўлди. Ўтган йилги йиғим-теримда мен кўп ўрувдим, — гап бошлади малла йигит. — Ана шунда менинг олдимга ҳам мухбир юборишувди.Мен унга уч соат ўз ҳаётимни гапириб бердим. У бўлса менга яримта қуйиб беришгаям ярамади. “Мен умуман ичмайман, унақа-мунақа” дея ғингший бошлади.

Гринька шипга тикилиб ётар, малла йигитни эшитмас эди. Ниманидир ўйларди.Кейин деворга ўгирилиб, кўзларини юмди.
— Менга қара, оғайни! — чақирди малла йигит.

— Ухлаяпти, — деди “самолёт”ли киши. — Уйғотма, кераги йўқ. У чиндан ҳам бир иш кўрсатган.

— Чакана боламас, — мақтаб қўйди малла йигит. — Армияда шунақалар билан хизмат қилишнинг гашти бор.
Гринька узоқ вақт ҳар турли қаҳрамонликлар ҳақидаги гурунгни эшитиб ётиб, охири чинакамига ухлаб қолди.

У шундай бир туш кўрди.

Гўё у нотаниш бир уйда – ясанган, хром этик, духоба шим кийган, даврага чиқаркан, қўл кўтариб дермиш:
“Оҳангдор вальс”.

Гринька армияда хизмат қилиб юрганида уч йилгача оҳангдор вальсни ўрганмоқчи бўлиб уринган, барибир ўрганолмаган – қўлидан келмаган эди.

Мана энди, у гўё давра айланиб, айланганда ҳам қойилмақом қилиб ўйнайдики, ўзининг ҳам юраги ҳаприқиб кетади. У мухбир қизнинг ўзига тикилиб турганиниям сезиб туради.Гринька қизни кўрмас,унинг одамлар орасида ўзига қараб турганини билар, ҳис қилар эди. Кимдир исмини айтиб чақирганида уйғониб кетади.
— Гриньк…

Гринька кўзларини очди – онаси каравотда ўтириб, кичкина рўмолининг учи билан кўз ёшларини артарди.

— Бу ерга қандоғ кепқолдингиз? — Гринька ҳайрон бўлди.
— Менга… қишлоқ советида айтишди.Нима фалокат бўлди, ўғлим?

— Ҳечқиси йўқ, йиғламанг. Тузалиб кетади.
— Сен тентак ҳар доим ўзингни ўтга-чўққа уриб юрасан. Биронтаси ўрнидан силжимаганди-ру…
— Ана, холос — секин гапни бўлди Гринька. — Бошланди тағин.

Она ерда ётган халтачага қўл чўзди.

— Сенга ул-бул олиб келувдим… Лоақал энди тузукроқ овқатлангин. Э худо, бу не кўргулик! Ҳар қадамда бир ишкал. — Кейин она бошқа касалларга қаради, ўғлига энгашиб, секингина сўради: —
Пул-мул беришмадими?

Гриньканинг пешонаси тиришди, у ҳам шерикларига бир қараб олгач, секин деди:
— Бу нима деганингиз? Эсингиз жойидами ўзи?..
— Ётишингни бил… эси бор одам! — ранжиди она. Яна халтасини ковлаштириб, егуликларни ола бошлади. — Уйимиз нурай деб турган бўлса…

Эртаси куни Гринькага у ҳақда ихчам бир мақола босилган газетани келтиришди. Унда Гринька ҳаётини хавф остида қолдириб давлат мулкини сақлаб қолгани ҳикоя қилинганди. Мақолага “Жасорат” деб сарлавҳа қўйилганди. Муаллифи: “А.Сильченко”. Гринька газетани ўқиб чиқиб, ёстиғининг остига яшириб қўйди.

— Гап бунда эмас, ахир, — дея ғудранди у.

Сильченкодан эса дом-дарак бўлмади. Гринька уни икки кун кутди, сўнг келишига кўзи етмай қолди.
— Олифталарни жиним суймайди, — деди Гринька малла йигитга.

Малла бўлса ўлганнинг устига тепган қилди:
— Уларни кўргани кўзим йўқ.

Гринька қутисидан бир варақ қоғоз олиб, шеригидан сўради:
— Шеърни яхши кўрасанми?

— Йўқ, — тан олди у.
— Яхши кўриш керак, — маслаҳат берди Гринька. — Мана эшит:

Орзу қилганмидим ҳаётда сира
Шеър ёзмоғу шоир бўлмоқни,
Йигирма беш йил илҳом қидирдим,
Мана энди мисралар битдим.

Малла йигит хўмрайиб тинглади.

— Хўш, қалай? — сўради Гринька.
— Дуруст, — мақтаб қўйди у. — Бу кимга тегишли?

Гринка бу гапга индамади. Қоғозни қути устига қўйиб, қаламни олди ва шипга тикилиб қолди.
— Достон ёзаман, — деди у. — Ўз ҳаётим ҳақида. Барибир, бошқа қиладиган иш йўқ.

Шодмон Отабек таржимаси

Манба: “Жаҳон адабиёти” журнали, 2005 йил, 12-сон

  Grinkani go‘yo kimdir orqasidan turtganday bo‘ldi. U yonib turgan mashinaga qarab chopdi. Hech narsani o‘ylamadi. Kallasiga xuddi birov bolg‘acha bilan «Tezroq! Tezroq!» deya yumshoqqina zirqiratib urayotganday tuyulardi. Oldinda,mashina ustida buralib-aylanib o‘rlayotgan oppoq alangani ko‘rdi…

Vasiliy SHUKSHIN
GRINKA  MALYUGIN

SHUKSHIN Vasiliy Makarovich (1929.25.7, Oltoy o’lkasi Biysk tumani Srostki qishlog’i — 1974.2.10, Volgograd viloyati Kletsk qishlog’ida vafot etgan; Moskvada dafn qilingan) — rus yozuvchisi, kinorejissyor, ssenarist. Rossiyada xizmat ko’rsatgan san’at arbobi (1969).. Dastlabki hikoyalar to’plami — «Qishloq odamlari» (1963). 1964 yilda Vasiliy Shukshin stsenariysi asosida «Shunday yigit yashaydi» fil`mi suratga olingan va ushbu kartina Venetsiyada bo’lib o’tgan 16-Xalqaro kinoforumda «Oltin sher» mukofotiga sazovor bo’lgan. Shukshinning «Lyubavinlar» (1965) romani, shu roman asosida ishlangan «Lyubavinlarning tugatilishi» (1972) fil`mida, Stepan Razin hayoti va uning kurashiga oid «Sizga erkinlik bergani keldim» kinoromanida (1971),«Xarakterlar», «Sizning o’g’lingiz va akangiz» (1966), «G’aroyib kishilar» kabi kinokartinalarida insonning teran ichki kechinmalari, orzu va umid sari talpinishlari, ba’zi bir kimsalarda uchraydigan meshchanlik falsafasining fojiaga olib kelishi mahorat bilan tasvirlangan. Shukshinning adabiyot va kino sohasidagi faoliyatida turli toifa kishilarining yorqin obrazlari yaratilgan.
Vasiliy Shukshinning badiiy adabiyot va kinodagi uslubi ishontirish san’atining kuchi bilan chuqur hayotiylik kasb eta olgan.
Shukshin S. Gerasimovning «Ko’l bo’yida» fil`midagi Chernix rolining ijrosi uchun Davlat mukofotiga sazovor bo’lgan (1971). «Ular Vatan uchun jang qildilar» fil`mini suratga olish chog’ida to’satdan vafot etgan.Asarlari o’zbek tiliga tarjima qilingan.

Hamqishloqlarining yakdil fikricha, Grinka g‘o‘rroq, dovdirroq odam.

U qo‘llari uzun, to‘mtoq burun, ot yuzli, baquvvat bir yigit. Yurganda atrofga beparvo, muloyim nazar tashlab, ohista, orqa-oldiga tebranib qadam bosardi. Qizlar uni yoqtirishardi. Mana shunisi jumboq edi. Bitta aqllirog‘i fahmlab qoldi: unga achinishadi. Grinkaga bu xush yoqardi.

— Menga hamma achinadi! — derdi u kayf ustida kattakon mushti bilan ko‘ksiga urib va shu asnoda “ Axir mening to‘qqizta ordenim bor-a!” degandek tikilib qolardi.

Grinka yaxshi ishlar, ammo xurmacha qiliqlarini ham qo‘ymas edi. Masalan, uni har qancha pul berib, har qancha aldab-avrab yakshanbada ishlatib bo‘lmasdi. Osmon uzilib yerga tushsayam, qiyomatqoyim bo‘lsayam, u yakshanba kuni qora duxoba shimini, hashamdor nimchasini kiyar, peshonasidagi bir tutam sochini ho‘llab, hafsala bilan o‘ng tomonga silliqlab tarar va qishloq oralab shunchaki “darveshlik” qilib yuraverar edi.

— Uylansang bo‘larmidi,so‘tak, — maslahat berardi onasi.
— O‘ttizga kirvolay, ana o‘shanda uylanarman, — deya javob qilardi Grinka.

Grinkaga “buqacha”, “so‘tak”, “bashara” deya tegajoqlik qilib zavqla¬nishardi. Bular Grinkaga qandaydir juda mos tushardi.
Bir kuni Grinka shunday voqeani boshidan kechirdi.

U shaharga sovxoz uchun yoqilg‘i olib kelishga boradi. Shaharda tanishinikida to‘xtaydi, mashinasini to‘siqdan o‘tkazib qo‘yib, divanda miriqib uxlaydi, soat to‘qqizlarda turib, to‘yib nonushta qiladi va tog‘ ortida, shahardan o‘n yetti kilometr narida joylashgan markaziy benzin omboriga jo‘naydi.

Kun so‘niq va iliq edi. Yo‘llar yomg‘irdan so‘ng ko‘pchib ketgan, g‘ildiraklar bir joyda aylanib qolar edi. Omborxonaga yetguncha ancha tinkasi quridi.

Omborxona deganlari bamisoli g‘oyat qat’iy tartib va yagona andozali bir shaharcha bo‘lib, ana o‘sha andoza tufayli ko‘rkam ham edi. Ikki gektarlik joyda silindrsimon, yumaloq, to‘rt burchakli, oqish-kumush tusdagi sisternalar qo‘sh qatorda chiroyli saf tortgan.

Grinka avtomashinalarning uzun qatoriga kelib qo‘shildi va sekin-asta oldinga siljiy boshladi.
Faqat uch soatdan keyingina mashinasi tomonga benzin quyilgan bochkalarni yumalatishdi.

Grinka idoraga yaqinlashib, mashinasini boshqalarniki bilan yonma-yon qo‘ygach, hujjatlarini rasmiylashtirgani ketdi.

Ana shunda – bu qanday ro‘y berdi, nega – keyinchalik hech kim aytolmadi, pastakkina idora birdan yop-yorug‘ shu’ladan yorishib ketdi.

Idorada oltita haydovchi, stolda o‘tirgan ikki qiz va ko‘zoynakli yo‘g‘on kishi (u ham stolda o‘tiruvdi) bor edi. O‘sha kishi qog‘ozlarni rasmiy¬lashtirayotgandi.

Shu’la qo‘qqisdan yaraqladi. Hamma bir daqiqa gangib qoldi. Jimlik cho‘kdi.Sukunatni kimningdir ko‘chadan eshitilgan o‘tkir chinqirig‘i buzdi:
— Yong‘in!

Idoradagilar jiz-biz bo‘lib ketdi.

Bitta mashinadagi bochkalarga o‘t ketgandi. O‘t qandaydir bir vahimali, sassiz, yorqin alanga bilan yonardi. Odamlar mashinadan chetga qocha boshladilar.

Grinka ham ularga qo‘shilib yugurib ketdi. Faqat yo‘g‘on kishigina ( o‘sha, hujjatlarni rasmiylashtirayotgan kishi ) ozgina yurib, to‘xtab qoldi.

— Brezent beringlar! He-y! — deb baqirdi u. — Qayoqqa ketyapsizlar?! Ulguramiz-ku, axir!.. He-y!
— Qochsang-chi, hozir dabdala qiladi! Qoch, galvars! — deb baqirdi haydovchilardan biri.

Bir necha kishi to‘xtab qoldi. Grinka ham to‘xtadi.

— Ho-zir… asfalasofilinga ketadi! — orqadan kimningdir ovozi eshitildi.
— Shuncha narsa uvol bo‘ladi-ya! — javob qildi boshqasi.

Kimdir so‘kindi. Hamma yuragini hovuchlab kutib turardi.

— Brezent olib kelinglar! — yo‘g‘on kishining kimga qichqirayotganini bilib bo‘lmas, ammo o‘zi joyidan qo‘zg‘olmas edi.
— Jo‘na! — deya yana unga qichqirishdi. — Voy eshak-yey… Brezent bo‘lsa nima kelardi qo‘lingdan? Brezent emish…

Grinkani go‘yo kimdir orqasidan turtganday bo‘ldi. U yonib turgan mashinaga qarab chopdi. Hech narsani o‘ylamadi. Kallasiga xuddi birov bolg‘acha bilan “Tezroq! Tezroq!” deya yumshoqqina zirqiratib urayotganday tuyulardi. Oldinda,mashina ustida buralib-aylanib o‘rlayotgan oppoq alangani ko‘rdi.

Grinka mashinagacha qanday yugurib borganini, motorni qanday o‘t oldirib, startyorni, so‘ng tezlikni qanday ishga solganini eslolmaydi. Mashina oldinga intildi, tezligini oshirib, sisterna va yonilg‘i yuklangan boshqa mashinalardan uzoqlashib ketdi.

Daryo omborxonadan yarim kilometr narida edi: Grinka o‘sha yoqqa, daryoga qarab haydadi.

Mashina yaydoq joylardan uchib, sakrab borardi. Yonayotgan bochkalar kuzovda taraqlardi. Grinka lablarini qonatguday tishlab, rulga deyarli yotib olgandi. Tik, jarliksimon qirg‘oq imillab, sekin yaqinlashardi. Qiyalik¬da,namxush yashil maysa ustida g‘ildirak joyida aylanib qoldi. Mashina orqaga keta boshladi. Grinka terlab ketdi. Jon- jahdi bilan tezlikni almashtirdi, rulni chapga burib, chiqib oldi. So‘ng motorga zo‘r berdi.

Qirg‘oqqa yigirma metrcha qoldi. Grinka o‘ng oyog‘ini gazdan olmay eshikni ochdi, chap oyog‘ini zinaga qo‘ydi. Kuzovga qaramadi – u yerda bochkalar urilib-surilar, yong‘in ohista vishillar edi. Orqasi qizib ketdi.

Endi jarlikka tobora tezroq yaqinlashib kelardi.Grinka negadir imillar, sakray demas edi. Qirg‘oqqa naq besh metr qolganda sakradi. Yiqildi. Bochkalarning daranglab otilgani eshitildi. Motor guvilladi… Keyin jarlikdan pastda kuchli portlash bo‘ldi. U yoqdan shiddat bilan chiroyli alanga bo‘y ko‘rsatdi. So‘ng jimlik cho‘kdi.

Grinka o‘rnidan turdi-yu, darhol o‘tirib qoldi – yuragiga shunday bir issiq og‘riq sanchildiki, ko‘z oldi qorong‘ilashib ketdi.
— Hmm…oyog‘im sinibdi, — dedi Grinka o‘zicha.

Uning oldiga yugurib kelishdi, atrofida kuymalanib qolishdi. Yo‘g‘on odam unga baqira ketdi:

— Nima jin urib sakramading?! Burib yuborib sakravormaysanmi? Odamlarning yuragini yoray dedingmi?!
— Oyog‘im sinibdi, — dedi Grinka.

— Qahramonlikni havas qilishadi! Tirranchalar!.. — shang‘illardi yo‘g‘on kishi.

Haydovchilardan biri uning qoyadek ko‘ksiga mushtini tiradi.
— Sen nima, esingni yedingmi?

Yo‘g‘on kishi haydovchini nari surdi. Ko‘zoynagini olib, burnini qoqdi. Jahldan tovushi qaltirab ketdi:
— Yotadi endi.Jin urgurlar!

Grinkani ko‘tarib, olib ketishdi.

Palatada Grinkadan tashqari yana to‘rtta erkak bor edi. Bittasi “samolyot” bilan yurar, qolganlari gipsli oyoqlarini yuqorida osiltirib yotishar edi. Ularning oyoqlariga temir-tersaklar bog‘lab qo‘yilgandi.

Barvasta, malla, ko‘rinishdan anqovroq yigit o‘sha yura oladigan sherigidan so‘radi:

— Menga qara!.. Nahotki, odamgarchiliging yo‘q bo‘lsa?
— Yo‘q, — deya xotirjam javob qildi sherigi.

— Eh!..
— Mana senga “eh”. — Sherigi mallaning ro‘parasida to‘xtadi. — Men yechib qo‘ysam, keyin kim javob beradi?
— Men.

— Sen… Men ham javobgar bo‘laman. Nima zaril menga. Sabr qil! Mana shu savil mening ham jonimga tegmagan deb o‘ylaysanmi? Jonimga tekkan.

— Sen yura olasan-ku!.. Gapingni qara.
— Sen ham yurib qolarsan.

— Nimani so‘rayapsan o‘zi? — dedi Grinka malla yigitga. ( Grinkani shu palataga yaqinda o‘tkazishgandi).

— Temirni yechib qo‘ygin deb qo‘ymayapti, — tushuntirdi yura oladigan kasal. — O‘zidan battar ahmoqni qidiryapti. Shunday yotsang, keyin turib ketasan, agar men yechib qo‘ysam, mutlaqo o‘rningdan turolmay qolasan. O‘lay agar, xuddi yosh bolaga o‘xshaydi.

— Toqatim tugadi! — ingrandi malla yigit. — Jinni bo‘pqolishim hech gap emas, yigirma ikki kundan buyon g‘o‘laday yotibman. Axir men g‘o‘la emasman-ku, to‘g‘rimi? Hozir baqiraman…
— Baqiraver, — xotirjam dedi yura oladigan sherigi.

— Sen nima, aqldan ozdingmi? — so‘radi Grinka yigitdan.

— Hamshira! — baqirdi yigit.

— Uyalmaysanmi, Stepan? — deya dashnom berdi yotgan kasallardan biri.- Sen bir o‘zing emassan-ku, bu yerda.
— Shikoyat daftarini beringlar.

— Nima qilasan uni?
— Nega ular bunaqa… Bundan tuzukroq narsa o‘ylab topisholmaptimi? Podsho zamonida shunaqa davolashgandir. To‘ng‘izga o‘xshatib osib qo‘yishadi…

— O‘zing to‘ng‘izsan, — dedi yura oladigan kasal.
— Hamshira!

Palataga hamshira o‘rniga ko‘zoynakli, yo‘g‘on odam ( benzin omboridagi idoradan) kirdi.

— Salom! — xitob qildi u Grinkani ko‘riboq. — Menga oldin seni qaysidir boshqa bo‘limda yotibdi deyishuvdi… Zo‘rg‘a topdim. Ma, senga ovqat olib keldim. Uff! — U Grinka yotgan karavot chetiga o‘tirdi. Atrofga alangladi. — Zap joyini topibsizlar-da, yigitlar!.. Qorinni qashlab, shipga tikilib yotaverasan.

— Joyingizni almashtiramizmi? – ma’yus taklif qildi malla yigit.
— Ertaga almashtiramiz.

— Ana shu-da!.. Unda valaqlashgayam hojat yo‘q. Aql o‘rgatishga ustasiz hammangiz.
— Xo‘sh, qalaysan endi? — so‘radi yo‘g‘on odam Grinkadan. — Durustmisan o‘zi?

— Hammasi joyida, — dedi Grinka.
— O‘zing ayt-chi, nega daryoga yaqin qolganda sakray qolmading?
— O‘zim ham bilmayman.

— Men, ishonsang, o‘lib qolishimga sal qoldi: naq yuragim to‘xtab qoldi, tamom-vassalom. Ehtimol, sening asablaring mustahkamdir.

— Men armiyada tankchi bo‘lganman, — Grinka maqtanib qo‘ydi. — Mana, qitiqlab ko‘rgin – parvo qilmayman.Qani!
— Heh!.. Afandi! Xo‘sh, mashinani olib chiqishdi. Hamma yog‘i dabdala bo‘pti… Qancha yotarkansan?

— Bilmadim. Mana bu og‘aynimiz yigirma ikki kundan beri o‘z yog‘iga o‘zi qovrilib yotibdi. Bir oycha yotsam kerak.
— Soning singanmidi? “Bir oycha” emish… Muncha chaqqon bo‘lmasanglar!

— Xo‘sh, yigitlarimiz senga salom aytishdi, — davom etdi yo‘g‘on odam. — O‘zlari kelishmoqchi edi – qo‘yishmas ekan. Men proftashkilotchi sifatida zo‘rg‘a ruxsat oldim. Mana, senga jurnallar berib yuborishdi… — U qo‘ltig‘idan bir dasta jurnal chiqardi. — Gazetadan kelib, seni surishtirishdi… Biz bo‘lsak seni kimligingniyam bilmaymiz.Yo‘llanmangda Malyugin, Surtaykidan deb yozilgan ekan. Oldingga kelamiz deyishdi.

— Hech qisi yo‘q, — dedi Grinka o‘zicha mamnun bo‘lib. — Men ularga bi-ir nutq irod qilay.

— Nutq? Heh?.. Hay — mayli, tuzalib ketgin. Qabul kunlari oldingga kelib turamiz – men odamlarga maxsus tayinlab qo‘yaman. Yana biroz o‘tirardimu, ammo majlisga shoshib turibman. Men ham nutq so‘zlashim kerak. Ko‘nglingni cho‘ktirma!
— Hechqisi yo‘q.

Proftashkilotchi Grinkaning qo‘lini siqdi, hamma bilan xayrlashib, chiqib ketdi.
— Sen nima, qahramonmisan? — eshik yopilgach, malla yigit Grinkadan so‘radi.

Grinka anchagacha indamadi.
— Sizlar hali hech nima eshitmadinglarmi? — jiddiy so‘radi u. — Radiodan eshittirishlari kerak edi.

— Mening naushnigim ishlamayapti. — Malla yigit tepasida osig‘liq turgan radiochani yo‘g‘on barmoqlari bilan chertib qo‘ydi.

Grinka yana biroz indamay turdi. So‘ng tomdan tarasha tushganday dedi:
— Meni axir oyga uchirishdi.

Hamma hayratdan serraydi, malla yigit hatto og‘zini ochib qoldi.
— Yo‘g‘-e, nahotki?

— Albatta-da. Khm! — Grinka go‘yo bahslashib, hammaning ko‘z oldida boltani yutib yuborgan-u, hozir uning hazm bo‘lishini kutib, ( bunga zarracha ikkilanmay) shipga tikilib qoldi.
— Aldayapsan-ov? — dedi sekingina malla yigit.

— Ishonmasang ishonma, — dedi Grinka. — Aldab nima zaril menga?
— Xo‘sh, nima karomat ko‘rsatuvding?

— Yarmigacha uchib borganimda yoqilg‘i tugab qoldi.Men sakravordim.Yerga noqulay tushib, mana, oyog‘imni sindirib oldim.

Birinchi bo‘lib “samolyot”li kishi hushyor tortdi.
— O‘ziyam rosa opqochdi-da! Men bo‘lsam laqqa tushib o‘tiribman.

— Masxaravoz! — dedi malla yigit hafsalasi pir bo‘lib. — Men rost aytyapti deb o‘ylabman.

— Ichinglar kuyyapti chog‘i? — so‘radi Grinka jurnallarni varaqlarkan. — Darvoqe, vaznsizlik holatini yaxshi o‘tkazdim.Tomirim butun yo‘l bo‘yi maromida urib turdi.

— U yoqda havo yo‘q bo‘lsa, parashyutda qandog‘ uchding? — so‘radi malla yigit.
— Havoga yetguncha ochmadim.
— Hozir oldingga kelgan odam kim o‘zi? — so‘radi “samolyot”li odam.

— Kelgan odammi? — Grinka jurnalni varaqladi. — General, ikki marta Sovet Ittifoqi Qahramoni. Faqat u o‘z kiyimini kiymagan – mumkin emas.

“Samolyot”li odam qah-qah urib kuldi.

— General?! Xo-xo-xo!.. Men uni bilaman-ku! Axir u benzin omborida ishlaydi-ku!
— Shunaqami? — so‘radi Grinka.
— Shunaqa.
— Bilar ekansan, nega so‘rab o‘tiribsan?

Malla yigit momaqaldiroqday gumburlab kuldi. Unga qarab turib Grinka ham kulib yubordi. Keyin boshqalar ham qo‘shilib kulishdi. Kula-kula yotgan joylarida yumalab qolishdi.
— Voy, onaginam!.. Voy, o‘lib qolaman!.. — deya to‘lg‘ondi malla yigit.

Grinka yuzini jurnal bilan to‘sib, ovozini chiqarmay xoxolardi.

Palataga do‘xtir hovliqib kirdi.
— Nima gap o‘zi, bemorlar?

— O-o!..O-o!.. — Malla yigit ishora qilib Grinkani ko‘rsatar, tili kalimaga kelmas edi. — Gene…xo-xo-xo!..

Kulgidan og‘zining tanobi qochgan do‘xtir chol ham hiringlab palatadan chiqib ketdi.

Shu payt palataga yigirma uch yoshlardagi bir qiz kirib keldi. Shim kiyib olgan, mallasoch, yasan-tusani joyida – chiroylikkina narsa. Ostonada to‘xtab, kasallarga hayratomuz qarab qoldi.
— Salom, o‘rtoqlar!

Kulgi asta-sekin bosildi.

— Salom! — dedi Grinka.
— O‘rtoq Malyugin kim?

— Men, — javob qildi Grinka va turishga chog‘landi.
— Yotavering, yotavering, urinmang, — xitob qildi qiz Grinkaning to‘shagiga yaqinlashib. — Men mana shu yerga o‘tira qolaman. Maylimi?

— Yo xudo! — dedi Grinka va yana yotgan joyida qo‘zg‘aldi. Qiz oppoq, sip-silliq to‘shak chetiga o‘tirdi.
— Men shahar yoshlar gazetasidanman. Siz bilan gaplashmoqchi edim.

Malla yigit kulishdan to‘xtab, goh Grinkaga, goh qizga tikilib qoldi.
— Gaplashsak gaplashaveramiz, — dedi Grinka va malla yigitga bir qarab qo‘ydi.

Malla yigitni endi hiqichoq tutib qoldi.
— O‘zingizni qanday his qilyapsiz? — deb so‘radi qiz tizzalariga kattakon yondaftarini yozarkan.
— Otdekman, — dedi Grinka.

Qiz jilmaydi, Grinkaga diqqat bilan razm soldi. Grinka ham jilmaydi va qizga ko‘z qisdi. Qiz ko‘zlarini daftariga qadadi.

— Oldin…haligi… odatdagi savollar: qayerda tug‘ilganingiz, yoshingiz, o‘qigan joyingiz…
— Demak, gap bunday… — Grinka chekdi. — Keyin men o‘zim nutq so‘zlayman. Maylimi?

— Nutq?
— Ha.

— Hay, mayli… Men keyinroq yozib olsam ham bo‘ladi. Boshqa safar.
— Demak, gap bunday: men Surtaykidanman, bu yerdan yetmish besh kilometr narida. Darvoqe, o‘zingiz qayerliksiz?

Qiz Grinkaga, boshqa kasallarga qiziqsinib qaradi: hamma sukut saqlab, Grinkaga, qizga tikilgancha quloq solib turishardi. Malla yigitni hiqichoq tutdi.

— Men Leningraddanman, nima edi?
— Bilasizmi, gap nimada, — Grinka so‘zlandi, — men sizga shuni aytishim mumkinki..

Malla yigit o‘zini tutolmay hiqillardi.

— Suv ichib ol! — Grinkaning jahli chiqdi.
— Hozirgina suv ichuvdim,foydasi bo‘lmayapti, — dedi malla yigit hijolat chekib.

— Demak, gap bunday… — davom etdi Grinka sigaretasini tutatgancha. — Nima haqda gaplashayotuvdik siz bilan?
— Qayerda o‘qigansiz?

— Men hayajonlanib ketyapman, — dedi Grinka ( u faqat beshinchi sinfni bitirganligini aytgisi kelmasdi). — Menga gapirish og‘ir.
— Mana bunga sirayam aqlim bovar qilmaydi! — xitob qildi qiz. — Nahotki yonib turgan mashinani haydash bundan osonroq bo‘lsa?

— Bilasizmi… — Grinka yana tumtaroq gapira boshladi, keyin birdan qizni yoniga imladi va boshqalar eshitmaydigan ohangda, haddi sig‘ib so‘radi: — Nima gap o‘zi, axir? Siz tag‘in bularni yozib yurmang. Men nima, rostdan ham qahramonlik ko‘rsatibmanmi? Men qo‘rqyapman: yozadigan siz-u, keyin men odamlar oldida uyatga qolaman. “Ana, qahramon ketyapti!” deyishadi.

Qiz sekin kulib qo‘ydi. Keyin, bir muddat Grinkaga qiziqsinib qarab qoldi.
— Yo‘q, hechqisi yo‘q, mumkin.

Grinka dadillandi.
— Siz turmush qurganmisiz? — so‘radi u.

Qiz o‘ng‘aysizlandi.
— Yo‘q…Bunisi nimaga endi?..
— Sizga hammasini yozib bayon qilsam maylimi? Siz ertaga yana bir keling, shunda o‘zingizga beraman. Yonimda birov hiqillab tursa hech nima qilolmayman.
— Men nima, aybdormanmi endi? — dedi malla yigit va yana hiqichog‘i tutib hiq deb qo‘ydi.

Grinkaning taklifidan qizning boshi qotdi.

— Bilasizmi… men bu materialni shu bugun topshirishim kerak. Ertaga esa jo‘nab ketaman. Hayronman, nima qilsak ekan. Siz qisqacha gapirib bera qoling. Demak, o‘zingiz Surtaykidansiz. Shundaymi?

— Shunday. — Grinka hafsalasi pir bo‘ldi.
— Siz, iltimos, mendan xafa bo‘lmang, men ham xizmatdaman axir.
— Men tushunaman.

— Qayerda o‘qigansiz?
— Maktabda.

— Qayerda, Surtaykidami?
— Xuddi shunday.
— Nechanchi sinfni bitirgansiz?

Grinka qizga jiddiy tikildi.
— Beshinchi sinfni, oltinchisiga tish o‘tmagan. Uylanmaganman. Sudlan¬maganman. Yetarlimi?

— Ota-onangiz…
— Onam bor.
— Nima ish qiladilar?
— Nafaqada.

— Xizmat qilganmisiz?
— Qilganman. Tank qo‘shinlarida.
— Yonib turgan mashinaga o‘zingizni urishga sizni nima majbur qildi?
— Tentaklik.

Qiz Grinkaga tikilib qoldi.
— Albatta-da. Men axir portlab ketishim mumkin edi, — izoh berdi Grinka.

Qiz o‘ylanib qoldi.

— Mayli, men ertaga oldingizga kelaman, — dedi qiz. — Faqat men bilolmadim… Ertaga qabul kunimi?
— Qabul kuni juma, — dedi malla yigit.

— O‘zimiz yo‘lini topamiz! — Grinka dadil so‘z qotdi. — Do‘xtirimiz yaxshi chol, so‘rasam yo‘q demaydi. A, labbay? Seni tobi qochib qolibdi desak byulleten ham yozib beraveradi.
— Kelaman. — Qiz jilmayib qo‘ydi. — Albatta, kelaman. Biron narsa olib kelaymi?

— Hech narsa kerak emas. Bu yerda yaxshi boqishadi, — gap qistirdi malla yigit. — Mana, gavdamni ko‘ring, hatto menga ham yetib ortyapti.

— Men bironta qiziqroq kitob olib kelarman.
— Kitob bo‘lsa – mayli, ayni muddao. Sevgi haqida bo‘lsa yana soz.
— Yaxshi. Demak, o‘zingizni mashinaga urishga sizni nima majbur qildi o‘zi?

Grinka iztirob bilan o‘ylanib qoldi.

— Bilmayman, — dedi u. Qizga gunohkorona tikildi: — O‘zingiz bir nima deb yozib qo‘ya qoling, yo‘lini bilasiz-ku. Bironta haligi… — Grinka panja¬larini yozib aylantirdi.

— Siz, hoynahoy, mabodo bochka portlab ketguday bo‘lsa, yong‘in boshqa sisternalarga ham tarqab ketishini o‘ylagan bo‘lsangiz kerak. Shundaymi?
— Albatta!

Qiz yozib qo‘ydi.
— Axir sen ertaga jo‘nab ketmoqchi eding-ku. Qandog‘ kelasan? — to‘satdan so‘rab qoldi Grinka.
— Men bir ilojini qilarman.

Palataga do‘xtir kirib keldi.

— Yaxshi qiz, qancha vaqtga ruxsat oluvdingiz?
— Bo‘ldi, do‘xtir, chiqyapman. Yana ikkita savol… Ismingiz Grigoriymidi?

— Malyugin Grigoriy Stepanovich… — Grinka qizning qo‘lidan ushlab, ko‘zlariga tik boqdi. — Kelgin, xo‘pmi?

— Kelaman. — Qiz dalda bergandek jilmaydi. Do‘xtirga bir qarab qo‘ygach, Grinkaga engashib shipshidi: — Faqat do‘xtirdan byulleten so‘rashning hojati yo‘q. Xo‘pmi?

— Xo‘p. — Grinka qizga mehr bilan qaradi.
— Xayr. Tuzalib qoling. Xayr, o‘rtoqlar!

Do‘xtir Grinkaning yoniga keldi:

— Ahvollar qalay, qahramon?
— Hammasi zo‘r!

— Qani, oyog‘ingni ko‘rsat-chi?
— Do‘xtir, ertaga haligi qiz kela qolsin, — iltimos qildi Grinka.

— Kim? — so‘radi do‘xtir.— Muxbir qizmi? Kelsa kelaversin. Nima, yaxshi ko‘rib qoldingmi?
— Men emas, uning o‘zi.

Hazilkash do‘xtir yana qiqirladi:
— O‘ho‘… Unaqa bo‘lsa mayli, kelaversin. Ancha sho‘x yigit ko‘rinasan.

U Grinkaning oyog‘ini ko‘rgach, boshqa palataga o‘tib ketdi.

— Uni hali keladi deb o‘ylaysanmi? — deb so‘radi malla yigit.
— Keladi, — dedi ishonch bilan Grinka. — Orqamdan bundan ham zo‘rlari yugurgan.

— Bilaman bunaqa muxbirlarni. Ular ishini bitirvolsa bo‘ldi. O‘tgan yilgi yig‘im-terimda men ko‘p o‘ruvdim, — gap boshladi malla yigit. — Ana shunda mening oldimga ham muxbir yuborishuvdi.Men unga uch soat o‘z hayotimni gapirib berdim. U bo‘lsa menga yarimta quyib berishgayam yaramadi. “Men umuman ichmayman, unaqa-munaqa” deya g‘ingshiy boshladi.

Grinka shipga tikilib yotar, malla yigitni eshitmas edi. Nimanidir o‘ylardi.Keyin devorga o‘girilib, ko‘zlarini yumdi.
— Menga qara, og‘ayni! — chaqirdi malla yigit.

— Uxlayapti, — dedi “samolyot”li kishi. — Uyg‘otma, keragi yo‘q. U chindan ham bir ish ko‘rsatgan.

— Chakana bolamas, — maqtab qo‘ydi malla yigit. — Armiyada shunaqalar bilan xizmat qilishning gashti bor.
Grinka uzoq vaqt har turli qahramonliklar haqidagi gurungni eshitib yotib, oxiri chinakamiga uxlab qoldi.

U shunday bir tush ko‘rdi.

Go‘yo u notanish bir uyda – yasangan, xrom etik, duxoba shim kiygan, davraga chiqarkan, qo‘l ko‘tarib dermish:
“Ohangdor vals”.

Grinka armiyada xizmat qilib yurganida uch yilgacha ohangdor valsni o‘rganmoqchi bo‘lib uringan, baribir o‘rganolmagan – qo‘lidan kelmagan edi.

Mana endi, u go‘yo davra aylanib, aylanganda ham qoyilmaqom qilib o‘ynaydiki, o‘zining ham yuragi hapriqib ketadi. U muxbir qizning o‘ziga tikilib turganiniyam sezib turadi.Grinka qizni ko‘rmas,uning odamlar orasida o‘ziga qarab turganini bilar, his qilar edi. Kimdir ismini aytib chaqirganida uyg‘onib ketadi.
— Grink…

Grinka ko‘zlarini ochdi – onasi karavotda o‘tirib, kichkina ro‘molining uchi bilan ko‘z yoshlarini artardi.

— Bu yerga qandog‘ kepqoldingiz? — Grinka hayron bo‘ldi.
— Menga… qishloq sovetida aytishdi.Nima falokat bo‘ldi, o‘g‘lim?

— Hechqisi yo‘q, yig‘lamang. Tuzalib ketadi.
— Sen tentak har doim o‘zingni o‘tga-cho‘qqa urib yurasan. Birontasi o‘rnidan siljimagandi-ru…
— Ana, xolos — sekin gapni bo‘ldi Grinka. — Boshlandi tag‘in.

Ona yerda yotgan xaltachaga qo‘l cho‘zdi.

— Senga ul-bul olib keluvdim… Loaqal endi tuzukroq ovqatlangin. E xudo, bu ne ko‘rgulik! Har qadamda bir ishkal. — Keyin ona boshqa kasallarga qaradi, o‘g‘liga engashib, sekingina so‘radi: —
Pul-mul berishmadimi?

Grinkaning peshonasi tirishdi, u ham sheriklariga bir qarab olgach, sekin dedi:
— Bu nima deganingiz? Esingiz joyidami o‘zi?..
— Yotishingni bil… esi bor odam! — ranjidi ona. Yana xaltasini kovlashtirib, yeguliklarni ola boshladi. — Uyimiz nuray deb turgan bo‘lsa…

Ertasi kuni Grinkaga u haqda ixcham bir maqola bosilgan gazetani keltirishdi. Unda Grinka hayotini xavf ostida qoldirib davlat mulkini saqlab qolgani hikoya qilingandi. Maqolaga “Jasorat” deb sarlavha qo‘yilgandi. Muallifi: “A.Silchenko”. Grinka gazetani o‘qib chiqib, yostig‘ining ostiga yashirib qo‘ydi.

— Gap bunda emas, axir, — deya g‘udrandi u.

Silchenkodan esa dom-darak bo‘lmadi. Grinka uni ikki kun kutdi, so‘ng kelishiga ko‘zi yetmay qoldi.
— Oliftalarni jinim suymaydi, — dedi Grinka malla yigitga.

Malla bo‘lsa o‘lganning ustiga tepgan qildi:
— Ularni ko‘rgani ko‘zim yo‘q.

Grinka qutisidan bir varaq qog‘oz olib, sherigidan so‘radi:
— She’rni yaxshi ko‘rasanmi?

— Yo‘q, — tan oldi u.
— Yaxshi ko‘rish kerak, — maslahat berdi Grinka. — Mana eshit:

Orzu qilganmidim hayotda sira
She’r yozmog‘u shoir bo‘lmoqni,
Yigirma besh yil ilhom qidirdim,
Mana endi misralar bitdim.

Malla yigit xo‘mrayib tingladi.

— Xo‘sh, qalay? — so‘radi Grinka.
— Durust, — maqtab qo‘ydi u. — Bu kimga tegishli?

Grinka bu gapga indamadi. Qog‘ozni quti ustiga qo‘yib, qalamni oldi va shipga tikilib qoldi.
— Doston yozaman, — dedi u. — O‘z hayotim haqida. Baribir, boshqa qiladigan ish yo‘q.

Shodmon Otabek  tarjimasi

Manba: “Jahon adabiyoti” jurnali, 2005 yil, 12-son