21 феврал — Халқаро она тили куни

    Ўзбек тили Марказий Осиёда катта бир ҳудудни қамраб олган, бугун у қирқ миллион, балки кўпроқ одамларнинг она тили. Адабий тил унинг ичида – мисоли давлат ичидаги давлат, бу давлатнинг асоси эса Ўзбекистонимиз, қўшни давлатлардаги ўзбеклар асосан ўз шева ва лаҳжаларида сўзлашадилар; адабий тилнинг улардаги ривожи жуда кўп жиҳатдан бизга боғлиқ, бизда адабий тил давлат мақомида ҳамда қонун ҳимоясида ва шу боис бу тилни асраб-авайлаш, тоза сақлаш, чет тиллар таъсирини бир меъёрга келтириш зарурияти бизнинг, кўпроқ қалам аҳлининг зиммасида.

Аҳмад Аъзам
ЧАШМАЛАРДАН ЙИҒИЛАДИГАН
НАҲРУЛ ҲАЁТ

Ўзбек тили Марказий Осиёда катта бир ҳудудни қамраб олган, бугун у қирқ миллион, балки кўпроқ одамларнинг она тили. Адабий тил унинг ичида – мисоли давлат ичидаги давлат, бу давлатнинг асоси эса Ўзбекистонимиз, қўшни давлатлардаги ўзбеклар асосан ўз шева ва лаҳжаларида сўзлашадилар; адабий тилнинг улардаги ривожи жуда кўп жиҳатдан бизга боғлиқ, бизда адабий тил давлат мақомида ҳамда қонун ҳимоясида ва шу боис бу тилни асраб-авайлаш, тоза сақлаш, чет тиллар таъсирини бир меъёрга келтириш зарурияти бизнинг, кўпроқ қалам аҳлининг зиммасида.

Авом тилининг ривожи асрлар ­давомида табиий кечди, ўтган аср бошларигача арабий ва форсий тиллар билан доимий мулоқотдан бошқа унчалик таъсирларга учрамаган: адабий тил эса авом тили, қора тил (ҳам улкан, ҳам ишлов берилмаган, ёмби маъносида) чашмаларидан чиқадиган зилоллардан йиғилиб, асрлар мобайнида ишлов берилиб, сайқал топган ва бугунги замон талаби ­билан яна ҳам шева неъматларидан озиқланиб такомилда келаётган ­нарқул ҳаёт.

Авом сарфу наҳв қоидаларини атайлаб ўрганмайди, бунинг унга зарили ҳам йўқ, унинг тили табиий туғма, у тил қоидаларидан махсус дарс олмаган ҳолида ҳам бу қоидаларга тўкис амал қилади. Яна ҳам тўғрироғи, табиий тил жараёнини илм учун биз қоида-қолипга солиб ўрганамиз, назария билан мезон-меъёрларга соламиз. Айниқса, кейинги йилларда шу мезон-меъёрлар билан ҳам ишимиз бўлмай қолди.

Авом тилини, дўппини ечиб ўйласак, халқнинг ўзи бузмайди, бузадиган ёт истилоҳ-ибораларни бу тирик оқим устига биз – қалам аҳли сочамиз, халқ эса уларни ўз талаффузига мослаб, сўзлашув нутқига қўшиб олиб ишлатаверади. Мана, масалан, “варақа”, “хурушип”, “карчўпка” сўзларининг асли русчада нима бўлганини бирдан англаш қийин: “варақа” “ворохоочиститель”(кўсак чувиш ускунаси)дан, “хурушип” ё “хурушчўп” – “Хрушчёв”дан… “Карчўпка”ни болалигимда ғўзанинг чўпини илдизидан қирққани учун ўзимизнинг “чўп”дан олинган деб ўйлар эдим, бу сўз “корчёвка”, “корчеватель”дан экан. Матбуот тилига ўзимиздаги сихмола “борона” деб кирган, халқ “барана” деб қўллайверади. Кенг омма учун бегона сўз кириб келдими ё ўз сўзини бузиб ишлатяптими, унча фарқи йўқ, истилоҳ ўз вазифасини бажарса кифоя, луғавий маъноси сўзнинг аъмоли бўлаверади. Тилимиздаги талаффуз қонуниятлари билан ҳисоблашмай қандай бўлса шундайича киритилган сўз-атамаларни халқ ўз лаҳжаларига мослаб олган. Бу ҳам ғалати жараён – жуда кўп хорижий тилларда чет сўзлар тубжой аҳоли талаффузига мувофиқ қилиб истеъмолга киритилади, биз эса ҳатто бошқа туркий тиллардан ҳам фарқли ўлароқ, асл ҳолида, ҳатто бирон товуш ҳарфини ҳам ўзгартирмай оламиз: “эмпириокритицизм”, “коммуникация” ва ҳ.к. Биз қалам аҳли “цемент” деб ёзамиз, халқ эса “семон” дейди, биз “целлофан” деб ёзамиз, авом эса “салафан” деб кетаверади. Халқнинг айтгани тўғри, чет атамани унинг талаффузига зўрлаб тиқиштирган бизники нотўғри. Япон насронийлари Исо алай­ҳиссаломни ”Эсу Киристо” (“Эсу Киристо-сама”) деб ўз талаффузларига мослаб ёзадилар. Бу билан ўзлари сиғинадиган Иусус Христосга шак келтирган бўлмайдилар-ку. Биз ҳам рус тилиданми, бошқа тилларданми бизда ўзи бўлмаган, муқобил атамаси йўқ истилоҳларни тил талаффузимизга мослаб олсак бўлмайдими? Хўп, дейлик, “целлулоид”ни ким шундай талаффуз қила олади? “Эмпириокритицизм” деган мафкура сўзини барибир “импракратизм” деб кетган эмасмидик? Ёзмада бир хил ёзиб, оғзакида бошқача талаффуз этиб, тилимизни қийнадик.

Чет истилоҳларни шундайича киритиш она тилимиз ифода бойликларини қашшоқлантиради. Бу бойликлар ичида товуш талаффузи ҳам алоҳида ўрин тутади. Мен бу билан ўтмишда қолган атамаларга қайтиш керак демоқчи эмасман, бунинг иложи ҳам йўқдир энди, лекин тилимизда шунақа сўзлар билан бирга уларнинг оҳори, товушнинг ўзидаги қадр­дон маъно кенгликлари ҳам орқада қолиб кетяпти, яъни тилимизда сўз бойликлари истеъмолдан чиқиши баробарида ифода имкониятлари ҳам торайиб боряпти. Кўплар “Байрут”ни “Бейрут”, “Баҳрайн”ни “Баҳрейн”, “ўтар”ни “отар”, “Балужистон”ни “Белужистон”, “Тиёншон”ни “Тяншан”, “Қорақурум”ни “Коракорум”, “Байтуллоҳ”ни “Бетлехем”, “Дамашқ”ни “Дамаск” деб талаффуз қилишда унча фарқ кўрмайдилар, худди “борларинг”, “келларинг” (мас., “Бу ерда турмаларинг”) адабий тилга хилоф эканини билмасликка олишдек, лекин айни шу талаффузда миллий тил оҳанглари, шу оҳанглар уйғотадиган шуурости сезимларигача бузилади. Мана, сингармонизм йўқоляпти, унинг йўқолиши тугул, ўзи ҳақида тасаввур ҳам йитиб кетяпти ва бунинг оқибати ўз навбатида фикр ифодасини қашшоқлаштиряпти.

Германиянинг “Олмония”, Ливаннинг “Лубнон”, Болгариянинг ­“Булғористон” бўлгани хотирамиздан ўчяпти, энди ўзимиз ҳам “Миср”ни “Египет”, “Ҳабашистон”ни “Эфиопия” дейишга ўтиб кетяпмиз. “Иерусалим” Қуддусни, “Алжир” Жазоирни сиқиб чиқаряпти. Венгриянинг “Мажористон”, венгрларни “мадяр”, “мажор” бўлгани ўтмишга айланди. Нимага “Ҳолландия”ни ўрисча ёзиб, ўрисча талаффуз қиламиз? Нима учун хорижий истилоҳларни рус тили орқали икки айлантириб ёзишимиз керак? Муқобили ўзимизда мавжуд атамаларни ҳам рус тилидагисини оламиз, ўзимизда “ҳ” товуш ҳарфи бўлгани ҳолда рус тилидаги “г” товуш ҳарфини қўллаймиз. “Гонконг”, “Гейне”, “Гёте”… Бунақа ном, атамаларни санасак бир қоп бўлади.

Ўрганиб кетганимиз боис эътибор қилмаймиз: ўтган аср бошларидан русча эгалик қўшимчаси “-ов”нинг кенг ёйилиши (туркшуносликда асли бу туркий “-эв” (уй, уйи)дан олинган деган қараш ҳам бор) исми шарифни айтишда талаффузни, ёзувда товуш ҳарфларини ҳам ўзгартириб юборди…

Тилларни унификация қилиш, олис келажакда улар қўшилиб кетиб, битта умум бўлиб қолади деган ишончданми, луғатчиларимиз ҳам анча ўринларда тескари ғайрат кўрсатганлар. Эллик тўққизинчи йилги ўзбекча–русча луғатда “Мўғулистон” – “Монголия” дейилиб, ўзбекча асл истилоҳ – “Мўғулистон” эскирган тоифага киритилиб, “монголлар”, “монголга оид” деб замонга мосланган бўлса, саксон учинчи йилги русча-ўзбекча луғатда умуман тушириб қолдирилган. Яъни, “монгол” – “монгол”, вассалом! Шўро даврида зимдан юритилган тил сиёсатининг оқибатими, “Вавилон”ни “Бобил” деб эскирган атамалар қаторида унутишга ҳозирлаб қўйилган. “Балтика” – “Балтика”, “Бальтийское море” – “Балтика денгизи” деб ёзилиб, “Болтиқ” истилоҳи қавсга олиниб, бунинг ҳам “ковуши“ тўғриланган.

Баъзан луғатчиларни ҳам тушунолмайсан: “мыс Доброй Надежды» – «Яхши ният буруни», «Берега слоновой кости» – «Фил суяги қирғоқлари” деб ўзбекчага ўгирилган бўлса, мас., “Драконовые горы» – “Дракон тоғлари” деб ағдарилганки, тилмочликнинг тамойил-тайини бўлганми ўзи деган шубҳага борасан, киши. Бу луғатлардан мақсад ўзбек тилининг сўз бойликларини очиб беришми ё тилимизга рус тилини киритишми, деб гумонсираб, луғат заҳматкашларида миллий орият туйғуси жуда заиф эканига амин бўласан.

Талай-талай байналмилал истилоҳлар энди ўзимизники бўлиб кетди. Албатта, кўпининг тилимизда муқобили азалдан бўлмаган. Эски луғатлардан уларга муқобил ахтариш бефойда, лекин атамани ўз тилимиз бойликларига суянган ҳолда янгидан ясаш мумкин, луғатларимизда эса бунинг терси: истилоҳни тайёр ҳолича ўзга тилдан кўчирадилар ёки муқобилини излашга эриниб ўзлари мафҳуман таржима қилиб қўя қоладилар: “гусь – эркак ғоз”, “витрина” – “витрина”, “магазин витринаси” (“пешойна” ёки “пештахта”, “дўкон”ни гўё билмайдилар).

Чет тиллар олдида ўз тилимизнинг қадрини туширмаслигимиз керак. Мисол учун, шаҳримиз кўчаларига бир қаранг! Учрашув, конференцияларнинг таклифнома ё дастурларини олайлик: инглизча ё русча таржимаси бор, ўзбек тилида ёзилган қисми ҳам ё инглизча, ё русча терминларга тўлиб тошган. Бепарвомиз. Мана, «мышка», «презентация», «лайк» («лайк қилмоқ»), «парол», «логин», «пост» «статус», «мобил версия», «домен», «оператор», «модератор», «чат» ва ҳоказо шундай ўнлаб атамаларни қандай бўлса, ­шундайича ўзимиз тилимизга киритяпмиз, буларнинг анчаси ўзбек тилида муқобилига эга, йўқларини эса бор сўзларимиздан яратишимиз мумкин. Лекин шунга қарамай, ­четдан кириб келаётган сўзларга тилимиз тўридан жой беряпмиз.

Кўп хорижий атамалар адабий тилга сингиб кетган, лекин авом тилида кам қўлланади. Бу ҳам табиийдек туюлади. Масалан, “шимол”, “жануб”, “шарқ”, “ғарб” атамалари асосан ёзма нутқда, илмий маъруза, маълумот бериладиган ҳолатларда кенг истеъмолда, аммо ҳали-ҳануз сўзлашувда унча кўп қўлламаймиз. Авом ҳали ҳам “кунботиш”, “кунчиқиш”ни маъқул кўради, шеваларда эса ана шу тўрт арабий истилоҳнинг соф ўзбекча муқобиллари бор: “беткай“, “терскай“, “чиқиш”, “кунчиқиш”, “ботиш”, “кунботиш”. “Кунтуғар”, “тўманбет” (ғарб) “орқабет”, “орқовул” (шимол, баъзи шеваларда ғарб ҳам), “манглайбет”, “ўнгбет”, “кунюрар” (жануб), “обқора” (жануби ғарбий) ва ҳоказо. Мана бир-икки мисол: “Кун юрарга уч чақирим юрсанг, етасан”, “Обқоранинг шамоли турдими, ҳаво ёғади”, “Кунчиқар ёришибди” – ҳар бир сўзи юқумли-суйкумли, ҳар бир товуш ҳарфи қадрдон лўнда-йиғноқ жумлалар. Адабий тилда бу хил “эскирган” истилоҳларимизни кейингилари билан мувозий тарзда, масалан “тўманбет, яъни ғарбдан”, деб ишлатсак, шу тарзда тил бойликларимизни янада тиклаб бориш мумкин-ку.

Йўқ, замон талаби деб ёпишиб қолганмиз, “туппа” минг йиллик таомимиз бўлса-да, “лапша”да ой кўрганмиз, ҳар куни ўн марталаб “лапша”ни реклама қилаверамиз. Қизиқ, ўзимизда мавжуд истилоҳлар ўрнига ўрисчасини қўлламасак, ­биров уришадими!

ТВ-радио тили алоҳида мураккаб тил, у кенг оммага айтилади ва омма билан доимий мулоқотдалиги боис бу тил адабий тил билан сўзлашув тили ўрталиғидаги мартабада бўлади, ундаги нутқ ишлов берилиб, тажрибадан ўтиб, хатбошилардан тортиб ўқишда урғуларнинг жой-жойига қўйилишигача қоидалашган тил. У қанчалик равон, жонли тилга қанчалар яқин бўлса, унга ишлов берилганини тингловчи шунча сезмайди. Лекин эшитувчи сезмас экан деб сидирғасига, нафас ростламай, суриб кетавериш инсофдан эмас. Атай шевада “воттилаш”, “маған-саған”, “буйтиб-шуйтиб”, “галди-гатти” қилиш (ТВ-радиода шевада гапирган одам атайлаб қилади, чунки у мактабда адабий тилда ўқиган, балодай билади ҳам), ўзидан бошқа шеваларга беписандлик, умуман элга беҳурматликдан бошқа нарса эмас. Шунинг учун ҳам экранда гапирган одамнинг, ҳатто талаффузидаги шева ҳам эшитганнинг ғашига тегади.

Бугунги кунда чет сўзлар ёзма адабиёт, матбуот, оммавий нашрлар, радио-ТВ, кўчанинг ёзув ва шиорлари, реклама матнлари орқали кириб келаётир. Бир-бир ярим аср бурун авом тили ҳар бири нисбатан иҳоталанган шевалардан иборат бўлиб, адабий тил асосан битма китобларда муҳрланган, истифодаси мактаб ва мадрасалар таъсирига боғлиқ кечган, бошқача айтсак, ахборот-коммуникация кўламининг торлиги адабий тил тараққийсига ҳам унча эрк бермаган. Тошбосма матбаанинг пайдо бўлиши газетачилик ривожига олиб келди ва натижада адабий тилнинг истифода кўлами кенгая бошлади. Газета-журнал, китобларнинг кўплаб чоп этилиши, кейинроқ радио, ундан сўнг телевидениенинг пайдо бўлиши адабий тилни умумтасарруф миқёсга олиб чиқди. Жумладан, матбуот ва телевидение кенг халқ оммасини қамраб олди, ОАВ адабий тилда бўлиши лозимлиги боис, бугунги кунда ўзи шу тил ўргатувчи мартабасига кўтарилди. Бурунда шоирлар олдинги битмалардан, бахшилар халқ орасида юриб адабий тилни (минг афсуски, эндига келиб шева бойликлари каби фолклор тилини ҳам адабий тилдан сал мундайроқ кўрамиз, унинг хазинасига маҳлиё бўлганимиз ҳолда, адабий тилдан жуда кам фойдаланамиз) ўрганган бўлса (бу гап ҳам ҳаводан нафас олган деганга ўхшайди), бугун эса ўргатувчиликнинг асосий юки ОАВ, хусусан ­радио ва ТВнинг зиммасига ­тушяпти.

Қизиқ бир ўрама ҳалқа ҳосил бўлади. Мана, луғат изоҳида ёзадилар: “Кам қўлланадиган, эскирган, диалектал ва фолклорга оид сўзларнинг ҳозирги ўзбек адабий тилида мавжудлигини тасдиқлаш, уларнинг индивидуал қўлланишини кўрсатиш учун, зарур ўринларда, ўзбек бадиий адабиёти, фолклор ва матбуотдан цитаталар келтирилган эскирган ва диалектал сўзлардан ўзбек совет ёзувчилари асарларида кўп учрайдиганлари, кўчма маънода ишлатиладиганлари ёки мақол ва маталлар таркибида учрайдиганларигина олинган сўзлар ёнига тегишли пометалар қўйилган”. Бу изоҳнинг икки жиҳатига эътибор қилинг: “ўзбек бадиий адабиёти, фолклор ва матбуотдан цитаталар келтирилган эскирган ва диалектал сўзлардан ўзбек совет ёзувчилари асарларида кўп учрайдиганлари ё мақол ва маталлар таркибида учрайдиганларигина олинган сўзлар ёнига помета қўйилган” – яъни буларга аҳамиятсиз деган тамға босилган: иккинчи жиҳати луғатда сўз шунақа тоифаланган бўлса, демак кўпи “эскирган”, “китобий” сифатида сафдан чиқарилиб, тил бойликлари торайтирилган, оқибатда “бадиий асар – луғат – бадиий асар” тор ўрамаси юзага келган ва бу ўрама ҳозиргача очилай демайди. Шеваларимиздаги сўз бойлиги ҳар бири ўз элатининг кўчасида беэътибор қолган. Ҳолбуки адабий тил шева, диалект, лаҳжалардаги сўз заҳиралари ҳисобига тинмай ­бойиб, ривож топиб бориши керак. Ишлатилмай ётган заҳиранинг кўлами ниҳоятда кенг. Ҳатто адабий тилга асос қилиб олинган қарлуқ-чигил-уйғур шеваларининг (фонетика Тошкент, грамматикаси Фарғона шеваларидан) ўзидаги ранг-баранглик ҳам ҳали тўлиғича ўрганилмаган. Сиз Т.Нафасовнинг “Қашқадарё халқ сўзлари”, Б.Тўйчибоев ва Қ.Қашқирлининг “Зоминнинг тил қомуси” деган тадқиқотларини яна бир ўқинг, не-не сўз бойликларимиз қаерларда кўмилиб ётганига ўзингиз гувоҳ бўласиз.

Айни пайтда чет сўз, ибораларнинг ўринли-ўринсиз тарзда истеъмолга кириши, гап таркибида сунъий ифодаларнинг пайдо бўлиши чет тиллар таъсири ва коммуникация оқибати ўлароқ тилимизнинг бузилиш ҳолатларининг авом тилигача кириб бориши ҳам шулар туфайлидир.

Яна мисолларга қайтамиз. Мулоҳаза учун рекламадан бир мисол: “Узоқ ва қулай ҳаёт кечиринг!”. Бунақа масхараси ўзига эш жумлаларни ҳар куни ўн марталаб кўрамиз, эшитамиз, фикри балоғатга етмаган бола-ёшларнинг қулоғига қуямиз. “Буни билишни хоҳлардим деб ўйлардим”, “Аксарият буғучалар шу ерда дунёга келишади”, “Бу ҳудудда жуда иродали жонзотлар яшашади”, “Улар (яъни пашша) бу ерларда кўлдан кўлга учиб ҳаёт кечирадилар”, “Оддий кўз билан ҳам бу бетакрор манзаранинг шоҳиди бўлиш мумкин”, “Бу заминнинг мусаффо осмонида Анди кондорлари парвоз қилишади”, “Гоби бўрилари қувлашади” (туяни), “бўрилар фойдаланишади”, “бўрилар бўғизлашади”, “Деворларга ишлов берилган сомон қатлами емирилиб тушган”, “Қалъа деворлари лойдан тикланган”– бу қанақа тил ўзи?

Ғализ жумла, хато сўзни қанча кўп гапирсангиз, шунча кўникасиз, ғализ-хато экани билинмай қолади. Қулоқ ўргангани, кўникканимиз боис шуниси табиийдек туюлади, сиртдан ўзбекча, лекин бир разм солинг: биринчиси “Я хотел бы этого знать” иборасининг жуда беўхшов ўгирилиши; ундан кейинги жумлада ҳайвон кўпликда айтиляпти, “буғучалар” деб “оленёнки”дан шундоқ ағдариб қўя қолинган; шуни “Аксарият буғу шу ерда болалайди”, деса бўлмайдими? Ундан кейингисида яна шу: ҳайвон кўплик феълида худди сизлангандек; “ирода” инсонга, ҳайвонга нисбатан эса “чидамли” сўзи қўлланади. “Бу ерлардаги жонзотларнинг жони қаттиқ” деса одамга сал тушунарли бўлармиди? Бўри(лар) қандай қилиб фойдаланишади? Бир нарсадан фойдаланиш учун ақл бўлиши керак-ку. Бўрилар қувлашиб ўйнашмаяпти, балки ўлжанинг изига тушган, уни қувлаяпти. Кейин, бўри туяни одамга ўхшаб пичоқ билан бўғизламайди, бўғизлаб кетади. Тўғрироғи, бўри туяга “тегинади” ёки уни “олади”.

Навбатдаги жумлани ўзимиз гапиргандек осонгина қилиб “Деворнинг сомон сувоғи кўчиб тушган”, охиргисини “Қалъа девори пахсадан (тикланган)”, десак бўлмас эканми? Рус тилида “пахса”нинг муқобили йўқ, уларда лой ҳам, унинг қуритилгани ҳам, тупроқ ҳам “глина” дейилади (“глинобытная стена” – “пахса девор”). “Оддий кўз” дегани нимаси, Анддан бошқа “Анди” тоғи ҳам борми? Кондорлар парвоз қилади, “қилишади” эмас! Пашшалар “ҳаёт кечирадилар”ми?

Бундай ўйлаб қарасанг, кўпинча муқобили бўлатуриб, баъзи ҳолларда эса иложсизликдан киритилган ёт сўзларнинг унча ҳам зарари йўқдек туюлади, лойдан тикланган, деса нима бўпти, одамлар тасвирда пахса эканини кўриб турибди-ку, “матрас” “тўшак”ка нисбатан тушунарли, ҳам аниқ, ҳамма нима деса, шуни қилайлик-да. Энди “барана” (“борона”)дан “сихмола”га қайтиб қанча барака топардик! Силовсин билан қорақулоқни кўрмаган бўлсак, фарқини билмасак, иккови ҳам йўқ бўлиб кетаётган бўлса, уларни “ёввойи мушук” деганимиз ўнғайроқ эмасми? (Бир филмда русча “каракал” ўзбекчага “каракол” деб ўгирилган, ҳолбуки “қорақулоқ” деб ўгирилса бўларди) Олдинги луғатлардан бирида “двойник” – “ҳамафт”, “ҳамбет” деб таржима қилинган экан (“бетдош”, “афтдош” демабди яхши ҳам). Мен шу баъзи луғатларни варақлаб талай атамалар таржимаси луғатчиларнинг ўз ижоди эмасмикан деган шубҳага бораман. Масалан, “Серна – тоғ ­кийик, қора эчки”. “Серна”нинг туби туркий эмасмикин, йўқ эса қора тилда “тоғ кийик”, демайдилар, кейин бу ўзи кийикми, эчкими, унинг аниқ бир атамаси бўлиши керак. Балки турдошлиги бордир, лекин бизда кийик билан эчки фарқланади.

Ўз тилимиз, шева сўз бойликларига эътиборсизлигимиз туфайли, масалан, оҳу, кийик, марал, буғуни ­фарқламаймиз. Сайғоқни бир “сайгак”, “кийик” деймиз, бир “оҳу”, унинг номини ҳам русчадан ўзбекчалаштирганмиз (русларнинг ўзи биздан олган шекилли), йўқ эса асл истилоҳлари бор: “бўка”, “оққуйруқ” (Америка қитъасидаги оққуйруқ билан аралаштирмаслик керак). “Кийик боласи” деймиз, “қуралай” эса фолклорда қолиб кетяпти ё кўчма маънода ишлатилади (“кўзлари қуралай”). Бир филмда гну антилопаси “гну оҳуси” деб таржима қилинди. Гну – гавдаси қорамолдек, шохи ҳам буқа шохига менгзаш йирик ҳайвон, биз эса оҳуни нозик кийик сифатида тасаввур қиламиз. Асл муқобилини билмагандан кейин ҳар мақомга йўрғалашнинг нима кераги бор: “ҳайвонларнинг кўпайиш мавсуми” эмиш! Бу фасл луғавий маъносида ҳам кўпайиш мавсуми эмас, куйга келиш, куйикиш, илиқиш, қочиш палласи. Кўпайишнинг жониворларнинг турига қараб, “қўзилаш”, “қулунлаш”, “кучуклаш”, “болалаш” каби ўрнида қўлланадиган истилоҳлари мавжуд. Матбуот тилидаги беўхшов “қўзилатиш мавсуми”ни халқ соддагина қилиб “тўл” дейди-қўяди. “Ёмғирлар мавсуми” эмас, “ёмғир мавсуми”, аниқроғи “ёғин мавсуми”, яна ҳам аниқроғи “ёғингарчилик”, авом тилида бундан ҳам тўғрироқ – “ҳўлгарчилик”.

Муаммонинг яна бир жиҳати бор. Мен ҳужжатли филмларни жуда ёқтираман, кўп кўраман. Турли мамлакатлардаги одамларнинг туриш-турмуши, ҳар хил юртларнинг табиати, ҳайвоноти, набототи ҳақида. Бу филмлар чет элларда жуда катта меҳнат, ундан кам бўлмаган маблағ билан яратилади. Бир пингвинни суратга тушириш учун қаҳратон Антарктидада ойлаб қолиб кетадилар ва бу парранда ҳақидаги жилд-жилд тадқиқотлар устида кўз нурини тўкадилар. ­Наҳангни тасвирга тушириш ва уни гапириб бериш учун у билан, билмайман, ҳаётни гаровга қўйиб, қанча вақт бирга сузадилар. Наҳанг борасидаги жами адабиётни титкилаб чиқадилар, бошқалар яратган ­филмларни кўриб оладилар. Э хуллас, бу филмлар минг машаққат билан юзага келади ва шу машаққатлар самараси ўлароқ тасвирлари кўримли, мазмуни маълумотларга бой, таржимасига қараб тахмин қилсангиз, яратилган тили ҳам гўзал. Хорижий телеканалларда яратилган ҳужжатли филмларни рус тилига қилинган таржималарда кўраман, уларда ҳар бир гиёҳ, ҳар бир ашё, ҳар бир жонзотнинг ўзига хосликларини айтибгина қолмай, номигача, маҳаллий аҳолининг ўзи нима дейди, рус тилидаги муқобили қандай, барчаси аниқ-таниқ. Лекин биз бунақа асарларни устидан суваб олашовур ағдараверамиз. Яйдоқ далами, демак, чўл, қумлими, демак, қум саҳроси, чўлми, унда чўл – вассалом! Атамаларнинг ҳар хиллиги, ифода ранг-баранглиги, сўз бойликлари нима керак, одамлар тушунса бўлди-да! Тоққа хос сўзларни билиб, нима, тоғчи бўлармидик! “Маҳобатли”, “осмонўпар” деб қўшиб қўйсак етмайдими! Биттаси “жонсиз чўққилар” деб ўқияпти, ҳеч бўлмаса, ўрисчасини яхшилаб уққан бўлса экан: ­“безжизненные скалы»ни шундай ўгириб, чўққини ўлдига чиқарибди. “Бўзқоя”, “бўсқиё”ни билмасангиз, жилла қурса “яланғоч қоялар” деб ўгиринг, барака топгур!

Халқнинг ўзи қўйган атамалари аниқ-тиниқ, содда ва ихчам бўлади. Масалан, тоғнинг баланд чўққисини “осмонўпар қоялар”, “кўкка бўй чўзган” деб бўяб-бежаб чўзмайди, “нурама” деб қўя қолади (“нурама” қорли ё яйдоқ чўққининг нур қайтаришидан олинган бўлса ҳам бордир, яна билмадим). Чўққи учи – нураманинг шакл-шамойили, ўрнига қараб “қироқ”, “хорра”, “ҳуччи”, “сала” каби бир нечта муқобили борки, ҳар бири муайян ўшанақа чўққи ё қоя учини билдиради. Халқ “тоғнинг қиялик жойи” демайди, балки “эниш” дейди, энишнинг майда тош қопланганини лўнда қилиб “чағил” дейди (“Чағил қизима ер бўлади” – бу лўнда ибора маъносини бериш учун биз қанча ортиқча сўз ишлатамиз). “Тоғ бағридаги ингичка йўл” битта атама билан “чизиқ” деб айтилади.

Нима бу: нуқул “тоғ”, “қоя” (ё чўққи”), “дара”, тоққа тегишли бошқа атамалар йўқми, деб эринмай луғат варақладим, қаранг, қанча атама-номларга дуч келдим: “қироқ”, (қоянинг усти, “Ой туғади қироқдан”), “ҳуччи” (қоя учи), “ширам” (узунасига чўзилган қоя), “сала” (чўққининг уч қисми), “қасноқ” (дараларнинг айлана нуқтаси), “қат” (қир, чўққининг баланд учи, унда фақат архар юради), “қатал” (ёлғизоёқ йўли бўлган эниш), “чуқун” (тоғли ҳудудлардаги табиий чуқурлик, яшин уриб чуқур бўлган жой), “чағил” (майда тошли қия ёнбағир), “чунгул” (дара ичида юриш қийин, чуқур-чоп жой), “қасаға” ­(қуйидан юқорига кетган қат-қат ясси тош уюми), “қиррак”, “қисилчанг”, “қоязов”, “чағал”, “чағат”, “чийир”, “чинг”, “чалтов”, “таранг”…

Чўққи тоғнинг энг баланд нуқтаси, у бир тоғда битта ё бир нечтагина бўлади, қоя эса ўнлаб, минглаб ҳам бўлиши мумкин. Рус тилида “вершина” билан “скала”ни фарқ­лайдилар, таржимонларимиз эса аралаш қўллайверадилар. Худди шундай “скалыстие горы”ни “қояли тоғлар” деб ўгираверадилар, ҳолбуки тасвирда кўриниб тургани фақат битта тоғ, уни “қояли” деб айтиш ортиқча. Ясси тоғнинг эса ўзбек тилида ўз атамаси бор. Албатта, бу атамаларни, табиийки, билмаймиз, чунки тоғда яшамаймиз, ҳар куни тоққа чиқмаймиз. Шу боисдан тоғда ўсадиган “умрзоқгул”, “эрбаҳоси”, “эчкимчак”, “шатраж”, “қораяпроқ”, “қарғатирноқ”, “қизилпойча”, “айиққулоқ”, “шаппа”, “белдирғон”, “бирсепар”, “бирчаноқ”, “абрик”, “далачой”, “каравуш”, “бўймодарон”, “дармана”, “дасторбош”, “гулдавғач”, “дўғбўйин”, “қилқанот”, “чиранак”. “тошбақатол”, “жанжабил” (“занжабил”), “игир” каби ўнлаб гиёҳларнинг (аксарияти доривор) номидан ҳам бехабармиз (мен ҳам бу атамаларни Т.Нафасов, Б.Тўйчибоев, Қ.Қашқир­лининг китобларидан тергилаб олдим ва ҳеч бўлмаса бир ёдга олиб қўяйлик деб, завқ билан санаяпман). Албатта, тоғчи одам ё мутахассис бўлмаса, бунақа атамаларни эслаб юриш мушкул, шарт ҳам эмас. Лекин шу гиёҳу ўту ўланлар ўз тоғларимизда ўсиб ётибди. Тоғ ва унинг наботот дунёси ҳақида филм бўладими, мақолами, китобми таржима қиладиган тилмоч буларни билиши, жилла қурса, луғатлардан излаши керак. Луғат тузувчилар ҳам муқобилларни ўзидан урчитмай, эски ­луғатларга суяниши, шева бойликларидан изланишлари лозим.

Мана, масалан, энди кераксиздек бир мисолни олайлик. Шевада ­уйурбов – уюрбоғ истилоҳи бор, бунинг изоҳини қаранг: “қора уй тувурлиғининг бошига тикилган тасма”. Энди бунда “тувурлиқ”ни билмаймиз. Унинг ҳам изоҳи бор экан: “Қора уй эрганаги билан тувур боғланган қисмидан кераганинг чий ёйиладиган қисмигача ёпиладиган тўрт бўлак кигиз”. Энди “эрганак” – “қора уй, мол қўра, қўтонларнинг эшиги”. Хўп, “чий”, “қора уй”, “мол қўра”ни тусмол биламиз. Қаранг-да, қанақа истилоҳларни билмаймиз, ишлатмаймиз: “қошғари”, “қушоёқ”, “ғилдиравик”, “қўшқанот”, “қайчиқулоқ”, “тўякўз”, “тўдагул”, “барчин”, “қиягул”, “турум”, “тупак”, “туйнукёпқич”, “туйнукбов”, “қўйкувшурма”, “тувуқ”, “тўнкарма”, “увуқ”, “увуқбов”, “чанғароқ”, “узук”, “узукбов”, “уйқозиқ”, “уйарқон”, “уйбоғиш”… Ўтов, қора уйга, унинг узвларига тегишли мазкур атамаларни яна ўша Т.Нафасов, Б.Тўйчибоев, Қ.Қашқирлининг тадқиқотларидан олдим. Шу бойликлар энди гўё кераксиз, оғзакида қолиб кетган эскилик!

Бунақа атама, истилоҳлар адабий тилга ҳам кирмаган, уларни ёзишга биз қалам аҳли инжиламиз, кўпимиз билмаймиз ҳам, билиш шарт эмас деб қараймиз, лекин туби биз билан бир туркий тилли қўшниларимиз қора уйнинг ҳар ашёсигача номма-ном биладилар, уни эҳтиром қиладилар. Биз нимага ўтмишимизни эсдан чиқаришимиз керак? Тил ўтмишидан юз буриш – ўзлигидан юз буриш, сўз бойликларини суррогат атамаларга алмаштириш – бу тафаккурни суррогат қолипга солиб, адабий тилни муайян тушовга солиб қўйишдир. Минг йил илгариги “Девону луғатит турк”дан бу ёғига тараққийда бўлган тилимизни бугун нима аҳволга солаётганимиз ўзини ўзбек деб ўйлайдиган, ўзини фикр қилгувчи ҳисоблайдиган ҳар бир фуқаронинг ўз танига ақллашадиган муаммоси ва шунга бепарволиги учун виждони, орияти олдида, қолаверса, давлат тили ҳақидаги Қонун олдида жавоб берадиган масаладир. Зеро, давлат қанақадир бир умумий макон эмас, у – ўзимиз, ҳар биримиз.

Манба: «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2013 йил 25, 28-сонлари.

21 fevral — Xalqaro ona tili kuni

Ahmad A’zam
CHASHMALARDAN YIG’ILADIGAN
NAHRUL HAYOT

O’zbek tili Markaziy Osiyoda katta bir hududni qamrab olgan, bugun u qirq million, balki ko’proq odamlarning ona tili. Adabiy til uning ichida – misoli davlat ichidagi davlat, bu davlatning asosi esa O’zbekistonimiz, qo’shni davlatlardagi o’zbeklar asosan o’z sheva va lahjalarida so’zlashadilar; adabiy tilning ulardagi rivoji juda ko’p jihatdan bizga bog’liq, bizda adabiy til davlat maqomida hamda qonun himoyasida va shu bois bu tilni asrab-avaylash, toza saqlash, chet tillar ta’sirini bir me’yorga keltirish zaruriyati bizning, ko’proq qalam ahlining zimmasida.

Avom tilining rivoji asrlar ­davomida tabiiy kechdi, o’tgan asr boshlarigacha arabiy va forsiy tillar bilan doimiy muloqotdan boshqa unchalik ta’sirlarga uchramagan: adabiy til esa avom tili, qora til (ham ulkan, ham ishlov berilmagan, yombi ma’nosida) chashmalaridan chiqadigan zilollardan yig’ilib, asrlar mobaynida ishlov berilib, sayqal topgan va bugungi zamon talabi ­bilan yana ham sheva ne’matlaridan oziqlanib takomilda kelayotgan ­narqul hayot.

Avom sarfu nahv qoidalarini ataylab o’rganmaydi, buning unga zarili ham yo’q, uning tili tabiiy tug’ma, u til qoidalaridan maxsus dars olmagan holida ham bu qoidalarga to’kis amal qiladi. Yana ham to’g’rirog’i, tabiiy til jarayonini ilm uchun biz qoida-qolipga solib o’rganamiz, nazariya bilan mezon-me’yorlarga solamiz. Ayniqsa, keyingi yillarda shu mezon-me’yorlar bilan ham ishimiz bo’lmay qoldi.

Avom tilini, do’ppini yechib o’ylasak, xalqning o’zi buzmaydi, buzadigan yot istiloh-iboralarni bu tirik oqim ustiga biz – qalam ahli sochamiz, xalq esa ularni o’z talaffuziga moslab, so’zlashuv nutqiga qo’shib olib ishlataveradi. Mana, masalan, “varaqa”, “xuruship”, “karcho’pka” so’zlarining asli ruschada nima bo’lganini birdan anglash qiyin: “varaqa” “voroxoochistitel`”(ko’sak chuvish uskunasi)dan, “xuruship” yo “xurushcho’p” – “Xrushchyov”dan… “Karcho’pka”ni bolaligimda g’o’zaning cho’pini ildizidan qirqqani uchun o’zimizning “cho’p”dan olingan deb o’ylar edim, bu so’z “korchyovka”, “korchevatel`”dan ekan. Matbuot tiliga o’zimizdagi sixmola “borona” deb kirgan, xalq “barana” deb qo’llayveradi. Keng omma uchun begona so’z kirib keldimi yo o’z so’zini buzib ishlatyaptimi, uncha farqi yo’q, istiloh o’z vazifasini bajarsa kifoya, lug’aviy ma’nosi so’zning a’moli bo’laveradi. Tilimizdagi talaffuz qonuniyatlari bilan hisoblashmay qanday bo’lsa shundayicha kiritilgan so’z-atamalarni xalq o’z lahjalariga moslab olgan. Bu ham g’alati jarayon – juda ko’p xorijiy tillarda chet so’zlar tubjoy aholi talaffuziga muvofiq qilib iste’molga kiritiladi, biz esa hatto boshqa turkiy tillardan ham farqli o’laroq, asl holida, hatto biron tovush harfini ham o’zgartirmay olamiz: “empiriokrititsizm”, “kommunikatsiya” va h.k. Biz qalam ahli “tsement” deb yozamiz, xalq esa “semon” deydi, biz “tsellofan” deb yozamiz, avom esa “salafan” deb ketaveradi. Xalqning aytgani to’g’ri, chet atamani uning talaffuziga zo’rlab tiqishtirgan bizniki noto’g’ri. Yapon nasroniylari Iso alay­hissalomni ”Esu Kiristo” (“Esu Kiristo-sama”) deb o’z talaffuzlariga moslab yozadilar. Bu bilan o’zlari sig’inadigan Iusus Xristosga shak keltirgan bo’lmaydilar-ku. Biz ham rus tilidanmi, boshqa tillardanmi bizda o’zi bo’lmagan, muqobil atamasi yo’q istilohlarni til talaffuzimizga moslab olsak bo’lmaydimi? Xo’p, deylik, “tselluloid”ni kim shunday talaffuz qila oladi? “Empiriokrititsizm” degan mafkura so’zini baribir “imprakratizm” deb ketgan emasmidik? Yozmada bir xil yozib, og’zakida boshqacha talaffuz etib, tilimizni qiynadik.

Chet istilohlarni shundayicha kiritish ona tilimiz ifoda boyliklarini qashshoqlantiradi. Bu boyliklar ichida tovush talaffuzi ham alohida o’rin tutadi. Men bu bilan o’tmishda qolgan atamalarga qaytish kerak demoqchi emasman, buning iloji ham yo’qdir endi, lekin tilimizda shunaqa so’zlar bilan birga ularning ohori, tovushning o’zidagi qadr­don ma’no kengliklari ham orqada qolib ketyapti, ya’ni tilimizda so’z boyliklari iste’moldan chiqishi barobarida ifoda imkoniyatlari ham torayib boryapti. Ko’plar “Bayrut”ni “Beyrut”, “Bahrayn”ni “Bahreyn”, “o’tar”ni “otar”, “Balujiston”ni “Belujiston”, “Tiyonshon”ni “Tyanshan”, “Qoraqurum”ni “Korakorum”, “Baytulloh”ni “Betlexem”, “Damashq”ni “Damask” deb talaffuz qilishda uncha farq ko’rmaydilar, xuddi “borlaring”, “kellaring” (mas., “Bu yerda turmalaring”) adabiy tilga xilof ekanini bilmaslikka olishdek, lekin ayni shu talaffuzda milliy til ohanglari, shu ohanglar uyg’otadigan shuurosti sezimlarigacha buziladi. Mana, singarmonizm yo’qolyapti, uning yo’qolishi tugul, o’zi haqida tasavvur ham yitib ketyapti va buning oqibati o’z navbatida fikr ifodasini qashshoqlashtiryapti.

Germaniyaning “Olmoniya”, Livanning “Lubnon”, Bolgariyaning ­“Bulg’oriston” bo’lgani xotiramizdan o’chyapti, endi o’zimiz ham “Misr”ni “Egipet”, “Habashiston”ni “Efiopiya” deyishga o’tib ketyapmiz. “Ierusalim” Quddusni, “Aljir” Jazoirni siqib chiqaryapti. Vengriyaning “Majoriston”, vengrlarni “madyar”, “major” bo’lgani o’tmishga aylandi. Nimaga “Hollandiya”ni o’rischa yozib, o’rischa talaffuz qilamiz? Nima uchun xorijiy istilohlarni rus tili orqali ikki aylantirib yozishimiz kerak? Muqobili o’zimizda mavjud atamalarni ham rus tilidagisini olamiz, o’zimizda “h” tovush harfi bo’lgani holda rus tilidagi “g” tovush harfini qo’llaymiz. “Gonkong”, “Geyne”, “Gyote”… Bunaqa nom, atamalarni sanasak bir qop bo’ladi.

O’rganib ketganimiz bois e’tibor qilmaymiz: o’tgan asr boshlaridan ruscha egalik qo’shimchasi “-ov”ning keng yoyilishi (turkshunoslikda asli bu turkiy “-ev” (uy, uyi)dan olingan degan qarash ham bor) ismi sharifni aytishda talaffuzni, yozuvda tovush harflarini ham o’zgartirib yubordi…

Tillarni unifikatsiya qilish, olis kelajakda ular qo’shilib ketib, bitta umum bo’lib qoladi degan ishonchdanmi, lug’atchilarimiz ham ancha o’rinlarda teskari g’ayrat ko’rsatganlar. Ellik to’qqizinchi yilgi o’zbekcha–ruscha lug’atda “Mo’g’uliston” – “Mongoliya” deyilib, o’zbekcha asl istiloh – “Mo’g’uliston” eskirgan toifaga kiritilib, “mongollar”, “mongolga oid” deb zamonga moslangan bo’lsa, sakson uchinchi yilgi ruscha-o’zbekcha lug’atda umuman tushirib qoldirilgan. Ya’ni, “mongol” – “mongol”, vassalom! Sho’ro davrida zimdan yuritilgan til siyosatining oqibatimi, “Vavilon”ni “Bobil” deb eskirgan atamalar qatorida unutishga hozirlab qo’yilgan. “Baltika” – “Baltika”, “Bal`tiyskoe
more” – “Baltika dengizi” deb yozilib, “Boltiq” istilohi qavsga olinib, buning ham “kovushi“ to’g’rilangan.

Ba’zan lug’atchilarni ham tushunolmaysan: “mis Dobroy Nadejdi» – «Yaxshi niyat buruni», «Berega slonovoy kosti» – «Fil suyagi qirg’oqlari” deb o’zbekchaga o’girilgan bo’lsa, mas., “Drakonovie gori» – “Drakon tog’lari” deb ag’darilganki, tilmochlikning tamoyil-tayini bo’lganmi o’zi degan shubhaga borasan, kishi. Bu lug’atlardan maqsad o’zbek tilining so’z boyliklarini ochib berishmi yo tilimizga rus tilini kiritishmi, deb gumonsirab, lug’at zahmatkashlarida milliy oriyat tuyg’usi juda zaif ekaniga amin bo’lasan.

Talay-talay baynalmilal istilohlar endi o’zimizniki bo’lib ketdi. Albatta, ko’pining tilimizda muqobili azaldan bo’lmagan. Eski lug’atlardan ularga muqobil axtarish befoyda, lekin atamani o’z tilimiz boyliklariga suyangan holda yangidan yasash mumkin, lug’atlarimizda esa buning tersi: istilohni tayyor holicha o’zga tildan ko’chiradilar yoki muqobilini izlashga erinib o’zlari mafhuman tarjima qilib qo’ya qoladilar: “gus` – erkak g’oz”, “vitrina” – “vitrina”, “magazin vitrinasi” (“peshoyna” yoki “peshtaxta”, “do’kon”ni go’yo bilmaydilar).

Chet tillar oldida o’z tilimizning qadrini tushirmasligimiz kerak. Misol uchun, shahrimiz ko’chalariga bir qarang! Uchrashuv, konferentsiyalarning taklifnoma yo dasturlarini olaylik: inglizcha yo ruscha tarjimasi bor, o’zbek tilida yozilgan qismi ham yo inglizcha, yo ruscha terminlarga to’lib toshgan. Beparvomiz. Mana, «mishka», «prezentatsiya», «layk» («layk qilmoq»), «parol», «login», «post» «status», «mobil versiya», «domen», «operator», «moderator», «chat» va hokazo shunday o’nlab atamalarni qanday bo’lsa, ­shundayicha o’zimiz tilimizga kirityapmiz, bularning anchasi o’zbek tilida muqobiliga ega, yo’qlarini esa bor so’zlarimizdan yaratishimiz mumkin. Lekin shunga qaramay, ­chetdan kirib kelayotgan so’zlarga tilimiz to’ridan joy beryapmiz.

Ko’p xorijiy atamalar adabiy tilga singib ketgan, lekin avom tilida kam qo’llanadi. Bu ham tabiiydek tuyuladi. Masalan, “shimol”, “janub”, “sharq”, “g’arb” atamalari asosan yozma nutqda, ilmiy ma’ruza, ma’lumot beriladigan holatlarda keng iste’molda, ammo hali-hanuz so’zlashuvda uncha ko’p qo’llamaymiz. Avom hali ham “kunbotish”, “kunchiqish”ni ma’qul ko’radi, shevalarda esa ana shu to’rt arabiy istilohning sof o’zbekcha muqobillari bor: “betkay“, “terskay“, “chiqish”, “kunchiqish”, “botish”, “kunbotish”. “Kuntug’ar”, “to’manbet” (g’arb) “orqabet”, “orqovul” (shimol, ba’zi shevalarda g’arb ham), “manglaybet”, “o’ngbet”, “kunyurar” (janub), “obqora” (janubi g’arbiy) va hokazo. Mana bir-ikki misol: “Kun yurarga uch chaqirim yursang, yetasan”, “Obqoraning shamoli turdimi, havo yog’adi”, “Kunchiqar yorishibdi” – har bir so’zi yuqumli-suykumli, har bir tovush harfi qadrdon lo’nda-yig’noq jumlalar. Adabiy tilda bu xil “eskirgan” istilohlarimizni keyingilari bilan muvoziy tarzda, masalan “to’manbet, ya’ni g’arbdan”, deb ishlatsak, shu tarzda til boyliklarimizni yanada tiklab borish mumkin-ku.

Yo’q, zamon talabi deb yopishib qolganmiz, “tuppa” ming yillik taomimiz bo’lsa-da, “lapsha”da oy ko’rganmiz, har kuni o’n martalab “lapsha”ni reklama qilaveramiz. Qiziq, o’zimizda mavjud
istilohlar o’rniga o’rischasini qo’llamasak, ­birov urishadimi!

TV-radio tili alohida murakkab til, u keng ommaga aytiladi va omma bilan doimiy muloqotdaligi bois bu til adabiy til bilan so’zlashuv tili o’rtalig’idagi martabada bo’ladi, undagi nutq ishlov berilib, tajribadan o’tib, xatboshilardan tortib o’qishda urg’ularning joy-joyiga qo’yilishigacha qoidalashgan til. U qanchalik ravon, jonli tilga qanchalar yaqin bo’lsa, unga ishlov berilganini tinglovchi shuncha sezmaydi. Lekin eshituvchi sezmas ekan deb sidirg’asiga, nafas rostlamay, surib ketaverish insofdan emas. Atay shevada “vottilash”, “mag’an-sag’an”, “buytib-shuytib”, “galdi-gatti” qilish (TV-radioda shevada gapirgan odam ataylab qiladi, chunki u maktabda adabiy tilda o’qigan, baloday biladi ham), o’zidan boshqa shevalarga bepisandlik, umuman elga behurmatlikdan boshqa narsa emas. Shuning uchun ham ekranda gapirgan odamning, hatto talaffuzidagi sheva ham eshitganning g’ashiga tegadi.

Bugungi kunda chet so’zlar yozma adabiyot, matbuot, ommaviy nashrlar, radio-TV, ko’chaning yozuv va shiorlari, reklama matnlari orqali kirib kelayotir. Bir-bir yarim asr burun avom tili har biri nisbatan ihotalangan shevalardan iborat bo’lib, adabiy til asosan bitma kitoblarda muhrlangan, istifodasi maktab va madrasalar ta’siriga bog’liq kechgan, boshqacha aytsak, axborot-kommunikatsiya ko’lamining torligi adabiy til taraqqiysiga ham uncha erk bermagan. Toshbosma matbaaning paydo bo’lishi gazetachilik rivojiga olib keldi va natijada adabiy tilning istifoda ko’lami kengaya boshladi. Gazeta-jurnal, kitoblarning ko’plab chop etilishi, keyinroq radio, undan so’ng televideniening paydo bo’lishi adabiy tilni umumtasarruf miqyosga olib chiqdi. Jumladan, matbuot va televidenie keng xalq ommasini qamrab oldi, OAV adabiy tilda bo’lishi lozimligi bois, bugungi kunda o’zi shu til o’rgatuvchi martabasiga ko’tarildi. Burunda shoirlar oldingi bitmalardan, baxshilar xalq orasida yurib adabiy tilni (ming afsuski, endiga kelib sheva boyliklari kabi folklor tilini ham adabiy tildan sal mundayroq ko’ramiz, uning xazinasiga mahliyo bo’lganimiz holda, adabiy tildan juda kam foydalanamiz) o’rgangan bo’lsa (bu gap ham havodan nafas olgan deganga o’xshaydi), bugun esa o’rgatuvchilikning asosiy yuki OAV, xususan ­radio va TVning zimmasiga ­tushyapti.

Qiziq bir o’rama halqa hosil bo’ladi. Mana, lug’at izohida yozadilar: “Kam qo’llanadigan, eskirgan, dialektal va folklorga oid so’zlarning hozirgi o’zbek adabiy tilida mavjudligini tasdiqlash, ularning individual qo’llanishini ko’rsatish uchun, zarur o’rinlarda, o’zbek badiiy adabiyoti, folklor va matbuotdan sitatalar keltirilgan eskirgan va dialektal so’zlardan o’zbek sovet yozuvchilari asarlarida ko’p uchraydiganlari, ko’chma ma’noda ishlatiladiganlari yoki maqol va matallar tarkibida uchraydiganlarigina olingan so’zlar yoniga tegishli pometalar qo’yilgan”. Bu izohning ikki jihatiga e’tibor qiling: “o’zbek badiiy adabiyoti, folklor va matbuotdan sitatalar keltirilgan eskirgan va dialektal so’zlardan o’zbek sovet yozuvchilari asarlarida ko’p uchraydiganlari yo maqol va matallar tarkibida uchraydiganlarigina olingan so’zlar yoniga pometa qo’yilgan” – ya’ni bularga ahamiyatsiz degan tamg’a bosilgan: ikkinchi jihati lug’atda so’z shunaqa toifalangan bo’lsa, demak ko’pi “eskirgan”, “kitobiy” sifatida safdan chiqarilib, til boyliklari toraytirilgan, oqibatda “badiiy asar – lug’at – badiiy asar” tor o’ramasi yuzaga kelgan va bu o’rama hozirgacha ochilay demaydi. Shevalarimizdagi so’z boyligi har biri o’z elatining ko’chasida bee’tibor qolgan. Holbuki adabiy til sheva, dialekt, lahjalardagi so’z zahiralari hisobiga tinmay ­boyib, rivoj topib borishi kerak. Ishlatilmay yotgan zahiraning ko’lami nihoyatda keng. Hatto adabiy tilga asos qilib olingan qarluq-chigil-uyg’ur shevalarining (fonetika Toshkent, grammatikasi Farg’ona shevalaridan) o’zidagi rang-baranglik ham hali to’lig’icha o’rganilmagan. Siz T.Nafasovning “Qashqadaryo xalq so’zlari”, B.To’ychiboev va Q.Qashqirlining “Zominning til qomusi” degan tadqiqotlarini yana bir o’qing, ne-ne so’z boyliklarimiz qaerlarda ko’milib yotganiga o’zingiz guvoh bo’lasiz.

Ayni paytda chet so’z, iboralarning o’rinli-o’rinsiz tarzda iste’molga kirishi, gap tarkibida sun’iy ifodalarning paydo bo’lishi chet tillar ta’siri va kommunikatsiya oqibati o’laroq tilimizning buzilish holatlarining avom tiligacha kirib borishi ham shular tufaylidir.

Yana misollarga qaytamiz. Mulohaza uchun reklamadan bir misol: “Uzoq va qulay hayot kechiring!”. Bunaqa masxarasi o’ziga esh jumlalarni har kuni o’n martalab ko’ramiz, eshitamiz, fikri balog’atga yetmagan bola-yoshlarning qulog’iga quyamiz. “Buni bilishni xohlardim deb o’ylardim”, “Aksariyat bug’uchalar shu yerda dunyoga kelishadi”, “Bu hududda juda irodali jonzotlar yashashadi”, “Ular (ya’ni pashsha) bu yerlarda ko’ldan ko’lga uchib hayot kechiradilar”, “Oddiy ko’z bilan ham bu betakror manzaraning shohidi bo’lish mumkin”, “Bu zaminning musaffo osmonida Andi kondorlari parvoz qilishadi”, “Gobi bo’rilari quvlashadi” (tuyani), “bo’rilar foydalanishadi”, “bo’rilar bo’g’izlashadi”, “Devorlarga ishlov berilgan somon qatlami yemirilib tushgan”, “Qal’a devorlari loydan tiklangan”– bu qanaqa til o’zi?

G’aliz jumla, xato so’zni qancha ko’p gapirsangiz, shuncha ko’nikasiz, g’aliz-xato ekani bilinmay qoladi. Quloq o’rgangani, ko’nikkanimiz bois shunisi tabiiydek tuyuladi, sirtdan o’zbekcha, lekin bir razm soling: birinchisi “YA xotel bi etogo znat`” iborasining juda beo’xshov o’girilishi; undan keyingi jumlada hayvon ko’plikda aytilyapti, “bug’uchalar” deb “olenyonki”dan shundoq ag’darib qo’ya qolingan; shuni “Aksariyat bug’u shu yerda bolalaydi”, desa bo’lmaydimi? Undan keyingisida yana shu: hayvon ko’plik fe’lida xuddi sizlangandek; “iroda” insonga, hayvonga nisbatan esa “chidamli” so’zi qo’llanadi. “Bu yerlardagi jonzotlarning joni qattiq” desa odamga sal tushunarli bo’larmidi? Bo’ri(lar) qanday qilib foydalanishadi? Bir narsadan foydalanish uchun aql bo’lishi kerak-ku. Bo’rilar quvlashib o’ynashmayapti, balki o’ljaning iziga tushgan, uni quvlayapti. Keyin, bo’ri tuyani odamga o’xshab pichoq bilan bo’g’izlamaydi, bo’g’izlab ketadi. To’g’rirog’i, bo’ri tuyaga “teginadi” yoki uni “oladi”.

Navbatdagi jumlani o’zimiz gapirgandek osongina qilib “Devorning somon suvog’i ko’chib tushgan”, oxirgisini “Qal’a devori paxsadan (tiklangan)”, desak bo’lmas ekanmi? Rus tilida “paxsa”ning muqobili yo’q, ularda loy ham, uning quritilgani ham, tuproq ham “glina” deyiladi (“glinobitnaya stena” – “paxsa devor”). “Oddiy ko’z” degani nimasi, Anddan boshqa “Andi” tog’i ham bormi? Kondorlar parvoz qiladi, “qilishadi” emas! Pashshalar “hayot kechiradilar”mi?

Bunday o’ylab qarasang, ko’pincha muqobili bo’laturib, ba’zi hollarda esa ilojsizlikdan kiritilgan yot so’zlarning uncha ham zarari yo’qdek tuyuladi, loydan tiklangan, desa nima bo’pti, odamlar tasvirda paxsa ekanini ko’rib turibdi-ku, “matras” “to’shak”ka nisbatan tushunarli, ham aniq, hamma nima desa, shuni qilaylik-da. Endi “barana” (“borona”)dan “sixmola”ga qaytib qancha baraka topardik! Silovsin bilan qoraquloqni ko’rmagan bo’lsak, farqini bilmasak, ikkovi ham yo’q bo’lib ketayotgan bo’lsa, ularni “yovvoyi mushuk” deganimiz o’ng’ayroq emasmi? (Bir filmda ruscha “karakal” o’zbekchaga “karakol” deb o’girilgan, holbuki “qoraquloq” deb o’girilsa bo’lardi) Oldingi lug’atlardan birida “dvoynik” – “hamaft”, “hambet” deb tarjima qilingan ekan (“betdosh”, “aftdosh” demabdi yaxshi ham). Men shu ba’zi lug’atlarni varaqlab talay atamalar tarjimasi lug’atchilarning o’z ijodi emasmikan degan shubhaga boraman. Masalan, “Serna – tog’ ­kiyik, qora echki”. “Serna”ning tubi turkiy emasmikin, yo’q esa qora tilda “tog’ kiyik”, demaydilar, keyin bu o’zi kiyikmi, echkimi, uning aniq bir atamasi bo’lishi kerak. Balki turdoshligi bordir, lekin bizda kiyik bilan echki farqlanadi.

O’z tilimiz, sheva so’z boyliklariga e’tiborsizligimiz tufayli, masalan, ohu, kiyik, maral, bug’uni ­farqlamaymiz. Sayg’oqni bir “saygak”, “kiyik” deymiz, bir “ohu”, uning nomini ham ruschadan o’zbekchalashtirganmiz (ruslarning o’zi bizdan olgan shekilli), yo’q esa asl istilohlari bor: “bo’ka”, “oqquyruq” (Amerika qit’asidagi oqquyruq bilan aralashtirmaslik kerak). “Kiyik bolasi” deymiz, “quralay” esa folklorda qolib ketyapti yo ko’chma ma’noda ishlatiladi (“ko’zlari quralay”). Bir filmda gnu antilopasi “gnu ohusi” deb tarjima qilindi. Gnu – gavdasi qoramoldek, shoxi ham buqa shoxiga mengzash yirik hayvon, biz esa ohuni nozik kiyik sifatida tasavvur qilamiz. Asl muqobilini bilmagandan keyin har maqomga yo’rg’alashning nima keragi bor: “hayvonlarning ko’payish mavsumi” emish! Bu fasl lug’aviy ma’nosida ham ko’payish mavsumi emas, kuyga kelish, kuyikish, iliqish, qochish pallasi. Ko’payishning jonivorlarning turiga qarab, “qo’zilash”, “qulunlash”, “kuchuklash”, “bolalash” kabi o’rnida qo’llanadigan istilohlari mavjud. Matbuot tilidagi beo’xshov “qo’zilatish mavsumi”ni xalq soddagina qilib “to’l” deydi-qo’yadi. “Yomg’irlar mavsumi” emas, “yomg’ir mavsumi”, aniqrog’i “yog’in mavsumi”, yana ham aniqrog’i “yog’ingarchilik”, avom tilida bundan ham to’g’riroq – “ho’lgarchilik”.

Muammoning yana bir jihati bor. Men hujjatli filmlarni juda yoqtiraman, ko’p ko’raman. Turli mamlakatlardagi odamlarning turish-turmushi, har xil yurtlarning tabiati, hayvonoti, nabototi haqida. Bu filmlar chet ellarda juda katta mehnat, undan kam bo’lmagan mablag’ bilan yaratiladi. Bir pingvinni suratga tushirish uchun qahraton Antarktidada oylab qolib ketadilar va bu parranda haqidagi jild-jild tadqiqotlar ustida ko’z nurini to’kadilar. ­Nahangni tasvirga tushirish va uni gapirib berish uchun u bilan, bilmayman, hayotni garovga qo’yib, qancha vaqt birga suzadilar. Nahang borasidagi jami adabiyotni titkilab chiqadilar, boshqalar yaratgan ­filmlarni ko’rib oladilar. E xullas, bu filmlar ming mashaqqat bilan yuzaga keladi va shu mashaqqatlar samarasi o’laroq tasvirlari ko’rimli, mazmuni ma’lumotlarga boy, tarjimasiga qarab taxmin qilsangiz, yaratilgan tili ham go’zal. Xorijiy telekanallarda yaratilgan hujjatli filmlarni rus tiliga qilingan tarjimalarda ko’raman, ularda har bir giyoh, har bir ashyo, har bir jonzotning o’ziga xosliklarini aytibgina qolmay, nomigacha, mahalliy aholining o’zi nima deydi, rus tilidagi muqobili qanday, barchasi aniq-taniq. Lekin biz bunaqa asarlarni ustidan suvab olashovur ag’daraveramiz. Yaydoq dalami, demak, cho’l, qumlimi, demak, qum sahrosi, cho’lmi, unda cho’l – vassalom! Atamalarning har xilligi, ifoda rang-barangligi, so’z boyliklari nima kerak, odamlar tushunsa bo’ldi-da! Toqqa xos so’zlarni bilib, nima, tog’chi bo’larmidik! “Mahobatli”, “osmono’par” deb qo’shib qo’ysak yetmaydimi! Bittasi “jonsiz cho’qqilar” deb o’qiyapti, hech bo’lmasa, o’rischasini yaxshilab uqqan bo’lsa ekan: ­“bezjiznennie skali»ni shunday o’girib, cho’qqini o’ldiga chiqaribdi. “Bo’zqoya”, “bo’sqiyo”ni bilmasangiz, jilla qursa “yalang’och qoyalar” deb o’giring, baraka topgur!

Xalqning o’zi qo’ygan atamalari aniq-tiniq, sodda va ixcham bo’ladi. Masalan, tog’ning baland cho’qqisini “osmono’par qoyalar”, “ko’kka bo’y cho’zgan” deb bo’yab-bejab cho’zmaydi, “nurama” deb qo’ya
qoladi (“nurama” qorli yo yaydoq cho’qqining nur qaytarishidan olingan bo’lsa ham bordir, yana bilmadim). Cho’qqi uchi – nuramaning shakl-shamoyili, o’rniga qarab “qiroq”, “xorra”, “huchchi”, “sala” kabi bir nechta muqobili borki, har biri muayyan o’shanaqa cho’qqi yo qoya uchini bildiradi. Xalq “tog’ning qiyalik joyi” demaydi, balki “enish” deydi, enishning mayda tosh qoplanganini lo’nda qilib “chag’il” deydi (“Chag’il qizima yer bo’ladi” – bu lo’nda ibora ma’nosini berish uchun biz qancha ortiqcha so’z ishlatamiz). “Tog’ bag’ridagi ingichka yo’l” bitta atama bilan “chiziq” deb aytiladi.

Nima bu: nuqul “tog’”, “qoya” (yo cho’qqi”), “dara”, toqqa tegishli boshqa atamalar yo’qmi, deb erinmay lug’at varaqladim, qarang, qancha atama-nomlarga duch keldim: “qiroq”, (qoyaning usti, “Oy tug’adi qiroqdan”), “huchchi” (qoya uchi), “shiram” (uzunasiga cho’zilgan qoya), “sala” (cho’qqining uch qismi), “qasnoq” (daralarning aylana nuqtasi), “qat” (qir, cho’qqining baland uchi, unda faqat arxar yuradi), “qatal” (yolg’izoyoq yo’li bo’lgan enish), “chuqun” (tog’li hududlardagi tabiiy chuqurlik, yashin urib chuqur bo’lgan joy), “chag’il” (mayda toshli qiya yonbag’ir), “chungul” (dara ichida yurish qiyin, chuqur-chop joy), “qasag’a” ­(quyidan yuqoriga ketgan qat-qat yassi tosh uyumi), “qirrak”, “qisilchang”, “qoyazov”, “chag’al”, “chag’at”, “chiyir”, “ching”, “chaltov”, “tarang”…

Cho’qqi tog’ning eng baland nuqtasi, u bir tog’da bitta yo bir nechtagina bo’ladi, qoya esa o’nlab, minglab ham bo’lishi mumkin. Rus tilida “vershina” bilan “skala”ni farq­laydilar, tarjimonlarimiz esa aralash qo’llayveradilar. Xuddi shunday “skalistie gori”ni “qoyali tog’lar” deb o’giraveradilar, holbuki tasvirda ko’rinib turgani faqat bitta tog’, uni “qoyali” deb aytish ortiqcha. Yassi tog’ning esa o’zbek tilida o’z atamasi bor. Albatta, bu atamalarni, tabiiyki, bilmaymiz, chunki tog’da yashamaymiz, har kuni toqqa chiqmaymiz. Shu boisdan tog’da o’sadigan “umrzoqgul”, “erbahosi”, “echkimchak”, “shatraj”, “qorayaproq”, “qarg’atirnoq”, “qizilpoycha”, “ayiqquloq”, “shappa”, “beldirg’on”, “birsepar”, “birchanoq”, “abrik”, “dalachoy”, “karavush”, “bo’ymodaron”, “darmana”, “dastorbosh”, “guldavg’ach”, “do’g’bo’yin”, “qilqanot”, “chiranak”. “toshbaqatol”, “janjabil” (“zanjabil”), “igir” kabi o’nlab giyohlarning (aksariyati dorivor) nomidan ham bexabarmiz (men ham bu atamalarni T.Nafasov, B.To’ychiboev, Q.Qashqir­lining kitoblaridan tergilab oldim va hech bo’lmasa bir yodga olib qo’yaylik deb, zavq bilan sanayapman). Albatta, tog’chi odam yo mutaxassis bo’lmasa, bunaqa atamalarni eslab yurish mushkul, shart ham emas. Lekin shu giyohu o’tu o’lanlar o’z tog’larimizda o’sib yotibdi. Tog’ va uning nabotot dunyosi haqida film bo’ladimi, maqolami, kitobmi tarjima qiladigan tilmoch bularni bilishi, jilla qursa, lug’atlardan izlashi kerak. Lug’at tuzuvchilar ham muqobillarni o’zidan urchitmay, eski ­lug’atlarga suyanishi, sheva boyliklaridan izlanishlari lozim.

Mana, masalan, endi keraksizdek bir misolni olaylik. Shevada ­uyurbov – uyurbog’ istilohi bor, buning izohini qarang: “qora uy tuvurlig’ining boshiga tikilgan tasma”. Endi bunda “tuvurliq”ni bilmaymiz. Uning ham izohi bor ekan: “Qora uy erganagi bilan tuvur bog’langan qismidan keraganing chiy yoyiladigan qismigacha yopiladigan to’rt bo’lak kigiz”. Endi “erganak” – “qora uy, mol qo’ra, qo’tonlarning eshigi”. Xo’p, “chiy”, “qora uy”, “mol qo’ra”ni tusmol bilamiz. Qarang-da, qanaqa istilohlarni bilmaymiz, ishlatmaymiz: “qoshg’ari”, “qushoyoq”, “g’ildiravik”, “qo’shqanot”, “qaychiquloq”, “to’yako’z”, “to’dagul”, “barchin”, “qiyagul”, “turum”, “tupak”, “tuynukyopqich”, “tuynukbov”, “qo’ykuvshurma”, “tuvuq”, “to’nkarma”, “uvuq”, “uvuqbov”, “chang’aroq”, “uzuk”, “uzukbov”, “uyqoziq”, “uyarqon”, “uybog’ish”… O’tov, qora uyga, uning uzvlariga tegishli mazkur atamalarni yana o’sha T.Nafasov, B.To’ychiboev, Q.Qashqirlining tadqiqotlaridan oldim. Shu boyliklar endi go’yo keraksiz, og’zakida qolib ketgan eskilik!

Bunaqa atama, istilohlar adabiy tilga ham kirmagan, ularni yozishga biz qalam ahli injilamiz, ko’pimiz bilmaymiz ham, bilish shart emas deb qaraymiz, lekin tubi biz bilan bir turkiy tilli qo’shnilarimiz qora uyning har ashyosigacha nomma-nom biladilar, uni ehtirom qiladilar. Biz nimaga o’tmishimizni esdan chiqarishimiz kerak? Til o’tmishidan yuz burish – o’zligidan yuz burish, so’z boyliklarini surrogat atamalarga almashtirish – bu tafakkurni surrogat qolipga solib, adabiy tilni muayyan tushovga solib qo’yishdir. Ming yil ilgarigi “Devonu lug’atit turk”dan bu yog’iga taraqqiyda bo’lgan tilimizni bugun nima ahvolga solayotganimiz o’zini o’zbek deb o’ylaydigan, o’zini fikr qilguvchi hisoblaydigan har bir fuqaroning o’z taniga aqllashadigan muammosi va shunga beparvoligi uchun vijdoni, oriyati oldida, qolaversa, davlat tili haqidagi Qonun oldida javob beradigan masaladir. Zero, davlat qanaqadir bir umumiy makon emas, u – o’zimiz, har birimiz.

Manba: «O’zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2013 yil 25, 28-sonlari.