Йигирма биринчи асрнинг 20–йилига оёқ қўймоқдамиз. Юз йил аввалги воқеликни (тузум алмашинувидан кейинги нотинчликлар; эскилик тарафдорлари ва жадидлар тўқнашуви; қашшоқлик; большевизм босқини ва ҳоказо) тасаввур кўзгусига келтирсак, бугунги кунимиз салмоғи аёнлашади…
МОДЕРН ШЕЪР — РЕБУС ЭМАС…*
Шоир Баҳром Рўзимуҳаммад билан суҳбат
Баҳром Рўзимуҳаммад 1961 йилда Хоразм вилоятининг Шовот туманида туғилган. ТошДУнинг журналистика факультетини тамомлаган (1984). «Товушсиз қадам» (1987), «Теракка якин юлдуз» (1989), «Икки нур» (1994), «Давсаман» (1995), «Тинч гуллайдиган дарахт» (1997), «Кундуз сарҳадлари» (1999), «Соялар суҳбати» (2006) каби шеърий тўпламлар муаллифи. 20-аср немис шоирларининг ижодидан намуналар таржима қилган (X. М. Энценсбергер ва бошқа). «Чўлпон — тонг юлдузи демак» рисоласи чоп этилган. «Ўзбек модерн шеърияти» китобининг тузувчиларидан бири.
Анвар АЛЛАМБЕРГЕНОВ: Баҳром ака ҳозирги адабий жараёнда миллийлик ва миллий ўзлик масаласи долзарбдай менинг назаримда, айтингчиХХ аср бошларида аста секинлик билан ўзбек адабиётига кириб келаган ва ўз йўсинига эга бўлган ҳозирги ўзбек модерн шеъриятида миллий ўзлик қай тарзда ва кимларнинг ижодида намоён бўлмоқда?
Баҳром РЎЗИМУҲАММАД: Буюк адиб Абдулҳамид Чўлпон қаламига мансуб “Улуғ ҳиндий” сарлавҳали мақолада йигирманчи аср бошларида шакл ўзгаришларига эҳтиёж сезилгани, аниқроқ айтадиган бўлсак, зиёли қатлам бир неча юз йиллардан бери анъанага айланиб келаётган мумтоз шеъриятдан толиққанини ғалати иборалар билан ифодалаган. “… Ўзбеклар эскидан (Шарқ мумтоз назми назарда тутилмоқда.-Б.Р.) — ҳеч сабабсиз!- аразлағон, хафа; янгига — эндигина суқулиб кирмоқда.У адабиёт майдонида янгиликка нисбатан: ёш бола, гўдак, чақалоқ, эскиликка нисбатан етим, кимсасиз…” Мазкур мулоҳазалар, бизнинг наздимизда, бошқача адабиётни кутиш заруратга айланганини тасдиқ этади.
Чўлпоннинг мақолаларида Ғарб символизмининг етакчи намоёндалари Эмиль Верхарн, Морис Метерлинкларнинг исм-шарифлари қаламга олинган. Тусмоллаш мумкинки, Абдурауф Фитрат ҳам, Абдулҳамид Чўлпон ҳам Ғарб символизми вакилларида ижод булоқларидан “чанқоғини” қондиришга киришганлар. Хусусан, Абдурауф Абдураҳим ўғли 1909 – 1913 йилларда Туркияда таълим олган пайтларида турк янги шеърияти намуналари билан танишди ва Фитрат (маъноси: “туғилиш”) тахаллусида шеърлар битди. Чўлпоннинг поэтик тили Фитрат таъсирида шаклланганини илғаш мумкин. Дейлик, “Ваҳм” сарлавҳали шеъри “кўнгли янгилик қидирганини” англатади:
Кечаси ойдинда, ойнинг
ҳам хирароқ вақтида
На учун кўзимга
ҳайбатли кўриндинг,
Эй, менинг айвоним
олдида тек турган
Биргина туп арча?
Абдурауф Фитрат, Абдулҳамид Чўлпон таъсирида 1935–йилларда ўзбек символизм шеърияти шакллана бошлаган. Ойбек, Усмон Носир каби шоирлар уларнинг изидан эргашиб, янгича усулларда қалам тебратганини миллий эстетик қарашлар инқилоби дейишимиз мумкин. Афсуски, 1937-йилларда воқеликка кўчган соц.реализм яккаҳокимлиги модерн шеъриятнинг мурғак ниҳолларини узиб, чеккаларга улоқтириб ташлаган.
Модернистик оқимларга (жумладан, символизмга) қарши шўро мафкураси дарғаларининг кураши бадиий тафаккурдаги эркинликка қарши курашнинг айни ўзи бўлди. Кураш тўлқинларининг инерцияси яқин кунларимизгача давом қилди. Танаффуслар ила юз йиллик тарих… Бу ҳазилакам гап эмас-да. Камина Германияда чиққан “Ich habe meih Selbst vergesseh” (“Мен ўзимни унутдим”) номли китобим охири – 50- бетдан ўрин олган қайдномамда асарлари каминани руҳлантирган уч шоир исм-шарифларини қаламга олганман: Фитрат, Чўлпон, Рауф Парфи. Модернистик шеъриятимиздаги идрокка ўзбекона усулда зарб беришни шу зотлар битиклари таъсирида ўргандик. Миллий ўзлик Абдували Қутбиддин ижодида сўфиёна тарзда кўринса, Фахриёр битикларида шаклга шарқона нигоҳ ташлаш зайлида кўзга чалинади. Гўзал Бегим шеърларида эса табиат кўринишларига нисбатан эҳтироснинг ўта нозик ифодалари ила “кўнгил кўзи” тўқнашади. Россиялик шоир, тадқиқотчи Санжар Янишев ўзбек модернизмини “иссиқ модернизм” дейди. Америкалик олима Рэйчел Харел фикрича, ўзбек модерн шеърияти Америкада ҳам ўз мухлисларига эга бўлиши мумкин. “Ўзбек модерн шеърияти америкалик ўқувчилар учун ҳам қизиқиш туғдириши табиий. Барча “модернизмлар” ва уларнинг давомчилари бўлган оқимлар (шу жумладан, америка постмодернизми ҳам) баъзи умумий импульслардан озиқланади – тилнинг “чарчаганлиги”га, ўз ифода имкониятларини “тугатганлиги”га реакцияси, шаклнинг ўзи билан ҳам анъанавийликка исён, замонавий дунёнинг илгари назардан четда қолган жиҳатларига эътибор, руҳ безовталиги ва ҳ.к. Шундай бўлса ҳам, ўзбек модернизми бошқа ўқувчилар доираси, бошқа тил шароити ва шоирларнинг ўз ўтмишдошлари билан бошқача муносабатларига мувофиқ равишда ўзига хос йўналишда ривожланмоқда”. Ҳайратланарли жиҳати шундаки, Рэйчелхоним бу мақоласини ўзбек тилида ёзиб “Жаҳон адабиёти” журналида эълон қилдирган. Камина Рэйчелхоним билан Тошкентда ўзбек тилида суҳбатлашганман. У каминанинг, Гўзал Бегимнинг бир қанча шеърларини аслиятдан инглиз тилига ўгирган.
Олим, насрнавис Маъруфжон Йўлдошев, Ҳусайин Байдемир, Йилмаз Ўзқоя билан ҳаммуаллифликда Туркияда ўзбек ва турк тилларида нашр қилдирган “Мустақиллик даври ўзбек адабиёти” (Шеър, ҳикоя, роман, пьеса) номли 560 бетлик антологияси сўзбошисида модерн шеърият ҳақида фикр билдиради. Унинг фикрича, ўзбек модерн шеърияти йигирманчи асрнинг 80- йилларида рус ва кунботар шоирлари таъсирида шакллана бошлаган. Хуллас, ўзбек модерн шеърияти халқаро миёқсда эътироф этилаётгани бизни мамнун қилмоқда. Агарда модернистлар ижодида миллий ўзлик аксини топмаган бўлса, хориж ноширлари, тадқиқотчилари ўша битикларга бунчалик иштиёқ ила қарамаган, балки, булар Ғарб адабиётига тақлид, деярак қўл силтаб қўйган бўлур эдилар.
Анвар АЛЛАМБЕРГЕНОВ: Ўзбек модерн адабиёти ҳақидаги баҳслар 2000 йиллари жуда ҳам қайноқ тус олган эди. Ўша пайтда модерн йўналишида ёзувчи ижодкорлар сони ҳам аввалги ва ҳозирги вақтларига қараганда кўпчиликни ташкил қиларди. Айни пайтда эса бу мунозара анчагина босилгандай модернистман дегувчилар ҳам жимигандай назаримизда. Давр ҳақида, ижодкор ҳақида, бўлиб ўтган баҳс-мунозаралар ҳамда модерн адабиётининг бугунги аҳволи ҳақида тўхталиб ўтсангиз?
Баҳром РЎЗИМУҲАММАД: Анварбек, баҳслашув яхши нарса. Адабиётда баҳсу мунозаралар қизғин бўлса ижодкор зерикмайди. Чиндан ҳам янги аср арафасида йиғинларда, бадиий нашрларда тортишувлар акс-садо бериб турган. Ўша пайтларда хафа бўлганларни ҳам кўрганман. Дейлик, буюк адиб Шукур Холмирзаевнинг “модернийлар” (Шукур аканинг ибораси) масхараланган “Кечирасиз, жаноб Карпеньтер, вақтим зиқроқ” сарлавҳали мақоласи “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетасида чиққач, мен дарҳол “Сувни тарозида тортиб бўлмайди” сарлавҳали мақола ёзиб, таҳририятга элтдим. Мақолам бошқа сарлавҳада ёруғлик юзини кўрди (сарлавҳа эсимда қолмабди). Шундан сўнг давраларда шов-шув бошланди… Сувон Мели баҳсни давом эттирди. Мен унинг мулоҳазаларини рад қилиб “Декадентликнинг илдизи қаерда?” сарлавҳали мақола ёздим. Ҳажм жиҳатидан катталиги боис ушбу мақолам “Ёзувчи” газетасига ўтказиб юборилди. Шукур ака анча вақтгача каминадан аразлаб, кўришмай юрди. Эсимда, бош муҳаррир Мурод Абдуллаевнинг топшириғига биноан дала ҳовлисига борганим. Ундан-мундан гаплашиб, гурунгимиз қовушиб кетди. Араз очилди. Ш.Холмирзаев билан суҳбатимиз “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетасида босилгач, овозага айланди.Алоҳида таъкидлайман: менинг адабий танқидчиликка аралашувимга Аҳмад Отабой сабабчи бўлган. Агарда сиз “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетасининг 1996 — 2005 йилги тахламларини варақлаб кўрсангиз модернизм тўғрисидаги кўплаб мақолаларимга кўзингиз тушади. Эшитишимча,қайсидир ношир баҳсу-мунозараларимизни йиғиб, китоб қилмоқчи бўлибди. Нияти амалга ошмабди чоғи… Ҳа, дарвоқе, баҳсни Ш.Холмирзаев якунлаб бериши режалаштирилган эди. Баҳс кульминацион нуқтага чиққач, негадир узилди-қолди…
Баъзи тахминларга кўра, модернизм ҳақида баҳсу- мунозаралар реалистларнинг эмас, балки модернистларнинг фойдасига ишлаган, қабилидаги фикр “тепа”дагиларга ёқмаган. Ана шунинг учун ҳам шов-шувларга нуқта қўйилган. Дарвоқе, шоир, таржимон Шермурод Субҳон билан ҳамкорликда тайёрлаб, нашр қилдирганимиз – “Ўзбек модерн шеърияти” баёзи фақат “Даракчи” газетасида тарғиб қилинди. Нуфузли бадиий нашрларда бу хусусда лом-лим дейилмади. Модернизм мавзусидаги тадқиқотлар чеклаб қўйилгани ҳақида ҳам эшитганман. Реалистлар нуфузига соя тушиши мумкин, деярак хавфсирадилар чоғи. Яна билмадим.
Бутунлай бошқача адабий шакл рўпарасида талмовсираб қолиш — бу жуда ҳам табиий ҳодиса. Дейлик, жаҳон модернистлари қироли Жеймс Жойс ҳикоялари кўп йиллар мобайнида бадиий журналлар таҳририяти ғаладонларида чанг босиб ётган. “Тушунмаган нарсамизни босмаймиз” дейишган муҳаррирлар. Адибнинг бетакрор “Улисс” романи 1922 йилда Парижда китоб ҳолида нашр этилган. Мана, орадан салкам 100 йил ўтди. Мазкур романни ўзбек тилида нашр этилишини маданий ҳаётимиздаги улкан ҳодиса дейиш мумкин. Демакки, минтақамизда модернизмга иштиёқ кучайиб бормоқда. Асарнинг илк сатрлариданоқ шакл, ифода ўзгачалиги кўзга ташланади: “Биққи Бак Маллиган совун кўпиртирилган идиш устига устма-уст қўйилган ойна билан устарани қўлида кўтарганча пиллапоянинг юқори саҳнига улуғворона бир қиёфада чиқиб борди. Белбоғи ўтказилмаган сариқ халатининг этаклари енгил тонг шабадасида оҳиста ҳилпирарди” ( Жеймс Жойс. “Улисс саргузаштлари”. Рус тилидан Иброҳим Ғафуров таржимаси. Тошкент, 2013. 22-бет). “Ҳеч шубҳасиз, “Улисс” баъзилар ўлгудек ёмон кўрадиган, аммо яна энг кўп ўшани ўйлайдиган роман” деб ёзади сўзбошисида профессор Акмал Саидов. Демак, модерн, постмодерн усулида битилган асарлар кимларгадир ҳайратбахш бўлиб кўринади ва кимлардир бу усул ҳосилалари билан танишиб жаҳлига эрк беришади. Бугунги кунда адабиёт шинавандалари диди бир-биридан кескин фарқланмоқда.
Куни кеча адиб Назар Эшонқул қаламига мансуб “Баҳовуддиннинг ити” сарлавҳали ҳикояни ўқиб чиқиб, гапнинг рости, мусиқа тинглаётгандек бўлдим. Авваллари ҳикояни одамга шу қадар кучли таъсир ўтказиши мумкинлиги хусусида ўйлаб ҳам кўрмаган эканман. Бу — ўзгараётган шакллар мўъжизаси…
Миллий шеъриятимиздаги, насримиздаги шаклий янгиланишлар олимларнинг олдида имкониятлар эшикларини очиб бериши шубҳасиздир. Бинобарин, эндиликда олимларимиз ўзларини кўрсатишга, адабиёт аҳлига тубдан янгиланган эстетик қарашларини тақдим этишга шайланмоқликлари керак. Зотан, қарс икки қўлдан чиқади, деганлар.
Анвар АЛЛАМБЕРГЕНОВ: Ўзбек модерн шеърияти ривожида Рауф Парфи ижодининг аҳамияти тўғрисида нималар деёласиз?
Баҳром РЎЗИМУҲАММАД: Эркин Воҳидов, Абдулла Орипов, Омон Матжон ва Рауф Парфи… Бу тўрт нафар забардаст шоир ижоди, эстетик қарашлари, кашфиётлари ҳақида келажакда кўб ва хўб ёзилади, деб ўйлайман. Шу авлод вакили Омон Матжон билан 1986–1987- йилларда “Ёшлик” журналида бирга ишлашганим, мураккаб, зиддиятли шахсият эгаси суҳбатларига қулоқ тутганим мен учун анчайин қизиқарли туюлади. Тўрт шоиримиз ҳам давлатимизнинг юксак унвонларига муносиб кўрилдилар — демакки, уларнинг ижоди расмий доираларда эътироф этилган. Аммо, Рауф Парфи ўз авлоддошларига нисбатан бошқачароқ йўлни танлади. Устоз ижод намуналари орасида модернистик мезонларга монанд келадиган битиклар бор. Айниқса, сарбаст шеърларида, жумладан, “Верлен” сарлавҳали шеърида модернистик услуб бўй кўрсатиб турибди. Устозга модернизм ҳақида савол берганимда у: “Модернизм Шарқда туғилиб, Ғарбда паспорт олган” дея мутойиба йўсинида жавоб қайтарган эди. Шу жавобни камина устоз кўзи очиқлигида Мамадали Эронов билан мулоқотимизда ишлатганман – суҳбат “Фидокор” газетасида ёруғлик юзини кўрган.
Рауф Парфини Фитрат ва Чўлпоннинг вориси сифатида ўзбек модерн шеъриятининг асосчиларидан бири десак, айни ҳақиқатни айтган бўламиз. Камина ва маслакдошлари уларнинг тажрибаларини давом эттиришди.
Анвар АЛЛАМБЕРГЕНОВ: М.Қўшжоновдан модернизмга муносабатини сўраганда “келажак оқими” деб жавоб берган эканлигини суҳбатларимизнинг бирида такидлаган эдингиз. Айтингчи модернизмнинг келажагини қандай тасаввур қиласиз?
Баҳром РЎЗИМУҲАММАД:Қўшжонов домла масаласини эсласам, рости, қийналаман. Чунки, суҳбатимизда камина “қовун тушириб” қўйганман. 2003 йилларда бир фикрнома баҳонаи боис домла билан тез-тез мулоқотга киришадиган бўлиб қолдик. У “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетаси таҳририятида ишлаб юрган кезларимда кабинетимга кўп келарди. Бир гал: “Баҳромбой, туманларга ижодий учрашувларга борганимда ўқувчилар, домла, модернизм нима ўзи, қабилида савол беришади. Тўғриси, модернизм ҳақида тасаввурим оз. Модернизм – келажак оқими деб зўрға қутуламан. Сен менга модернизмни қисқагина қилиб тушунтириб бер”,деди. Домлани ҳокисор кўринишига ишониб ҳазиллашгим келди. “Матёқуб ака, қанча вақтингиз бор?” дедим. Қўл соатига қаради-да, ўн беш минут, деди. “Мен ўн беш йил изланиб, модернизм нима эканлигини билдим. Ўша билимни ўн беш минутда сизга қандай қилиб тушунтираман”, дедим. Домлага ҳазилим ёқмади чоғи, ранги оқарди. Хаёл суриб ўтириб: “Хўп, майли. Бўлмаса, фалончи-фалончи (буюк шоирларнинг исм-шарифларини айтди) лар ижоди ҳақидаги мулоҳазаларингни айт”, деди. “Менинг назаримда уларнинг ёзганлари жўн”. “Бўлмаса, турағойин?”. “Нега?”. “Мен ҳам ўша жўнчилардан бири бўламан”. Ҳазилнинг “зили” чиқди. Шу кетишида домла қайта мени йўқламади.
Даврон Ражаб Қўшжонов домланинг дала ҳовлисига бориб, у-бу юмушларига қарашиб юрарди. Бир гал унга воқеани тушунтириб, домланинг модернизм ҳақида фикрини билиб келинг, дедим. Сўрабди. Қўшжонов домла узоқ хаёл суриб, “Тўғриси, модернизмни унча хуш кўрмайман” дебди.
Анча вақтгача домла билан ярашишга пайт пойлаб юрдим. Кунларнинг бирида Даврон: “Матёқуб ака фронтдалигида рус қизларидан олган мактубларини сақлаб қўйган экан. Шуни менга таржима қилиш учун берди”, деб қолди. Ўша вақтларда Ўзбекистон Фавқулодда вазиятлар вазирлигининг “Вазият” ва “Муҳофаза пюлс” Бирлашган таҳририятида ишлаётган эдим. “Шу хатлардан мақола ясасак-чи?” дедим Давронга. Таклифим унга маъқул тушди. 2005 йилда, “Муҳофаза пюлс” журналининг Ғалабанинг олтмиш йиллигига бағишланган саҳифасида Даврон Ражабнинг мақоласини ёритдик. Домланинг фронтдаги суратларини ҳам жойладик. Ана ўша мақолани баҳона қилиб домланинг уйига борганмиз.
Эсимда, домла уйни қоронғилатиб жимгина ўтирган экан. Овоз бердик. Кираверинглар, деди. Кўзимиз қоронғиликка кўниккач, домла кўринди. “Иссиқни ёқтирмайман”, деди у. Кейин эса менинг ишларим билан қизиқди. “Адабиёт-санъат”дан (“Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетаси демоқчи.-Б.Р.) кетмаслигинг керак эди. Биламан, редакторларинг сал жиззаки. Лекин барибир кетмаслигинг керак эди. Яхши ишларни бошлаган эдинг”. Ундан-бундан гурунглашиб қўзғалдик. “Хозяйка бозорга кетувди. Эндиги келганларингизда палов дамлатаман”. Ўтираверинг, дейишимизга қарамасдан домла бизни кузатиб эшик бўсағасигача чиқди. “Ёзаверинглар. Ёзганларингиз қолади”, деди. Бу Қўшжонов домладан эшитган энг охирги гап сифатида хотирамга муҳрланган. Анча вақтгача ўз-ўзимни койиб юрдим. Модернизм мавзусида домла билан суҳбат тайёрласам бўлмасмиди, деб армон қилдим.
Ҳа, дарвоқе, қизлар уруш бўлиб турган жойга яқинроқ қишлоқлардан фронтга мактуб жўнатишар экан. Конверт тепасига “Хатни олган биринчи солдатга” деб ёзар эканлар. Шуларни ўйларканман, инсон барибир зерикади, қабилидаги хулосага келдим. Сўз дунёсида ҳам зерикиш бор. Маломат тошлари қанчалик ёғилмасин шаклларни ўзгартишга киришмак амали зерикишга тақалади. Чўлпон мумтоз шеъриятимиздаги маъно-мазмундан эмас, балки шаклнинг ўзаро яқинлигидан зериккан. “…Навоий, Лутфий, Бойқаро, Машраб, Умархон, Фазлий, Фурқат, Муқимийларни ўқиймен: бир хил, бир хил, бир хил! Кўнгил бошқа нарса- янгилик қидирадир…”деб ёзган у “Улуғ ҳиндий” сарлавҳали мақоласида. Рабиндранат Тагорни эса “Шарқ ва Ғарб ўртасидаги олтун кўпрук” деб атаган.
Тахминимча, ҳозирги даврда Америка, Европа қитъаларидаги адабиёт ихлосмандлари ифодалар шаклидан зерикиб бошладилар. Эндиликда улар Шарққа “юриш” уюштирмоқдалар. Шу баҳонада биз ғарибларнинг битиклари ҳам Ғарбга чиқиб қолса ажабмас.
Анвар АЛЛАМБЕРГЕНОВ: Фаол модернистлар ва уларнинг асарлари ҳамда шу асарларнинг тадқиқодчилари ҳақида сўзюртсангиз. Аниқроқ қилиб айтадиган бўлсак модернист ижодкорлар ва уларнинг тадқиқига бел боғлаган ёки муносабат билдириб турган адабиётшунослар ҳақида гапирсангиз?
Баҳром РЎЗИМУҲАММАД: Ёзишларича, Артюр Рембо 15-19 ёшлари орасидагина ижод қилган. Сўнг эса шеъриятдан бутунлай воз кечган. Аммо, у жаҳон адабиёти тарихидан муқим жой олди. Шунга қиёсан айтсак, бир-икки, ёки бутун модернистлар гуруҳининг ижоддан тўхташидан фожиа ясамаслик жоиз. Ҳамма гап яратилган асарларда. У қачон яратилган-бунинг аҳамияти йўқ. Мен Хуршид Дўстмуҳаммад, Олим Отахон, Назар Эшонқул, Саломат Вафо, Исажон Султон, Абдували Қутбиддин, Азиз Саид, Болтабой Бекматов, Шамшод Абдуллаев (русийзабон ўзбек шоири), Лариса Дабижа (тошкентлик русийзабон шоира), Фахриёр, Шермурод Субҳон, Даврон Ражаб, Мурод Човуш, Гўзал Бегим, Ойдиннисо, Тилланиса каби сўз санъаткорлари қачонлардир ўзбек адабиётининг фахри дея эътироф этилишига астойдил ишонаман. Бу ижодкорларнинг ҳар бири машаққатли йўлни босиб, манзил сари интилмоқдалар. Уларни модернист деймизми, ёки постмодернистми — бу ҳам аҳамиятсиз. Энг асосийси шуки, улар ижодда кашфиётлар яратмоқдалар.
Тадқиқотчилар хусусида гап очсам, адабиётшуносликда ўзини кўз-кўз қилмайдиган, лекин эстетик қарашлари билан алоҳида ажралиб турадиган Аҳмад Отабой ҳақида тўхталишимга тўғри келади. Аҳмад Отабой 1996 йилда “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетасида “Истилоҳлар” рукнини ташкиллаштириб модернистик оқимлар тўғрисида қайдномалар эълон қилиб борди. Ёдимда, “Модернизм” сарлавҳали қайдномасига санъатшунос Норсаид Ойдинов ҳамда камина фикр билдирган эдик. Аҳмад ака профессор Озод Шарафиддинов билан суҳбат уюштирган. “Модернизм — жўн ҳодиса… эмас” сарлавҳали ўша суҳбат адабий муҳитни бир қалқитиб қўйган эди. Эшитишимча, модернизм ҳақидаги баҳсу мунозараларга ҳам у “туртки” берган экан. Яна мен Улуғбек Ҳамдам ҳақида гапирмоқчиман. Улуғбек — кўп қиррали ижодкор. Насрнавис, шоир, таржимон, адабиёт тарғиботчиси. Янгича шакллар, бадиий дид тадрижи ҳақидаги тадқиқотлари, профессор Умарали Норматов билан суҳбати ҳали-ҳамон ёдимизда. Шермурод Субҳон ҳам модернизм, постмодернизм ҳақида тадқиқотлар қилиб, модернистларимизнинг шеърларини туркчага, турк постмодернистларининг шеърларини эса она тилимизга ўгириб, анча хизмат қилмоқда.
Омма орасида, баъзи адабиётшунослар давраларида ҳам модерн шеър – ребус, қабилидаги гапларни эшитамиз. Йўқ, модерн шеър — ребус эмас. Фақат реализмнинг “кўзойнаклари” ила қаралганда, ребусга ўхшаб кўринади. Модернизм, постмодернизм каби оқимларга мансуб шеърлар онгости қаватларидаги нуқталарни қўзғашга мўлжалланган. Онгости қаватларига чиройли тушлар хуш ёқади. Демакки, тушмонанд шеърлар онгости мулкидир. Ана ўша объект масаласига назариётчи олимлар ойдинлик киритмоғи даркор.
Мен ҳозир фақатгина модерн, постмодерн шеърият тарихи, таъсир ўтказиш усуллари билан шуғулланадиган тадқиқотчини адабиётшунос-лигимизда кўрмаяпман. Хўш, энг қадимги туркий шеърият шакли қандай бўлган; тошбитиклардаги ёзувлар қанақа эстетик қарашларнинг маҳсули; ўзбек модернист шоирларининг,дейлик, турк, озарбойжон модернист шоирларидан фарқли жиҳатлари нималарда кўринади; форс модернистларидан фарқи-чи; қитъа доирасида, жаҳон доирасидаги ўрнимиз; кунимиз модернистларини Фитрат, Чўлпон, Ойбек, Парфи шеърияти билан холисона солиштирилганда нималар ойдинлашади… Бу каби ўнлаб, юзлаб саволларга жавоб ахтариб кўриладиган давр етиб келди, деб ўйлайман. Дарвоқе, нукуслик олима Огулбай Гайлиева ўзбек, туркман, қорақалпоқ модернист шоирлари ижоди тадқиқига киришгани қувонарли ҳол. Ана ўша усул кўпчиликка намуна бўлиши лозим.
Бугунги кунда биз кўпроқ модернизм оқими тўғрисида суҳбатлашяпмиз. Лекин модернизмдан олдинги оқим — символизм ҳақида нега гапирмаймиз? Чўлпон, Ойбек каби “қалдирғочларига”эга бу йўналишнинг Рауф Парфи, Хосият Рустамовадек ворислари бўлган. Постмодернизм хусусида ҳам гурунглашмоқ керак. Айниқса, модернизм билан постмодернизм чегарасини аниқлаш ажабтовур иш. Ғарбда модернизм эскирганидан кейин унинг ўрнига кириб келганоқимни “постмодернизм” дейишган. Мазкур янгиланишлар назариётчи тадқиқотчилар олдида мавзулар миқёсини оширади. Мен ўзим “изимларга” ўралашибқолиш амалиниёқтирмайман. Аммо,назариётчилар ҳам ишсиз қолмаслиги керак-да.
Анвар АЛЛАМБЕРГЕНОВ: Ўзбек модерн шеъриятнинг илк шабадалари Чўплон, Усмон Носир ижодида элас элас кўринади, бу шеъриятнинг адабиётимизга кириб келганинга қариб бир асар вақт ўтишига қарамасдан негадир ботишиб, ейилиб кетмади, кенг жамоатчилик ва ўқувчилар орасида оммалашмади бунинг сабаби нимада?
Баҳром РЎЗИМУҲАММАД: Бир шоирни бирваракайигакўпчилик олқишлаши тарихда ҳеч кузатилмаган.Чунки, халқнинг диди, савияси, кечина(чекина) билиш лаёқати, Сўзга муносабати турлича. Савияси аста-секин ўсиши ёки ўсмай турғун бўлиб қолиши мумкин нарса. Нокамтарликка йўймасангиз ўзимдан мисол келтирсам. Дадамнинг чоғроққина шахсий кутубхонасида Уйғун қаламига мансуб жилдликларни топиб ўқиб завқланардим. Ўтган асрнинг 70-йилларида мен учун шеърият Уйғун домладангина иборат эди. Сўнг дадам бизларга малла муқовали “Синьцзян шоирлари” номли китобни кўрсатди. Ўша китоб ишхонамда… Бир шеърни укаларим билан ёд олиб, доим айтиб юрганмиз.Турди Сомсоқ қаламига мансуб ўша жажжи шеър биз, ўсмирларнинг дидимизга мос тушган:
Чўғдек ловиллаб турмаса,
Юрагим бор демагин.
Юрагинг тўлқин урмаса,
Тилагим бор демагин.
Тилак амалга ошмаса,
Билагим бор демагин.
Ишинг элга ёқмаса
Керагим бор демагин.
(“Синьцзян шоирлари”. Уйғурчадан Адҳам Раҳмат ва Усмон Маматохунов таржималари. Тошкент, 1957 йил)
Бир куни дадам “Ўқитувчилар газетаси”ни ўқиб ўтириб, менга, малла китобни олиб кел, деди. Мазкур газетада бир отахоннинг шеърий туркуми чиққан экан-ўша шеърлар дадамга таниш туюлибди. Китобни бердим. Дадам тезгина варақлаб, отахоннинг шеърлари билан таққослаб кўрди-да, аччиқ кулимсираб, бу одам уйғур шоирларининг шеърларини нуқта-вергулигача кўчирибди, деди. “Ўқитувчилар газетаси”га ўғри шоир тўғрисида хат ёзиб юборди; лекин жавоб келмади. Шу воқеани ҳозир ўйлаб ўтириб, уйғур шоирлари баёзини минглаб назм шинавандаларига маъқул тушганини (баёз 10.000 нусхада чоп этилган) тасаввур қиляпман.
1976 йилда дадам менга Эркин Воҳидовнинг “Муҳаббат” номли китобини совға қилган. Оқ қоғозга ўралган. “Дўкончи бу китобни яшириб сотаётган экан. Устига бир сўм қўшдим. Ўзинг ўқи, ҳеч кимга берма!” деган. Бу китоб мутолаасига киришар эканман Эркин Воҳидовнинг мухлисига айлана бошладим. Унинг Сергей Есениндан қилган таржималари менда кучли ҳис-ҳаяжон уйғотган. КейинчаликТошкентда таҳсил олганимда Есениннинг “Замин дарғаси” номли китобини завқу-шавқ оғушида мутолаа қилганим эсимда.
Ўсмирлик вақтларимда Алишер Навоий рубоийларини, ғазалларини ўқиб, гапнинг рости, ҳеч бало тушунган эмасман. Биз Навоий номли мактаб ўқувчиси эдик. Шоирнинг саллали портретига ҳар гал кўзим тушар экан, бу шоирни ўтмишда яшагани учун “буюк” десалар керак, аммо, нимаси буюк экан, деярак хаёлга чўмардим. Айниқса, Навоий рубоийсидаги “ғурбат”, “шодмон” деган сўзлар менга ёқмас, ғашимни келтирарди. Эркин Воҳидовнинг сўзлари эса идрокимга ёғдай ёққан: “Эй закий шеърпараст ошно”; “дилдош дўстим”… Воҳидов ғазаллари матни ичига шу қадар “шўнғиб кетдимки” унга тақлидан ўзим ҳам ғазаллар ёза бошладим. Шоирнинг “Руҳлар исёни” достонига тақлид қилиб, чех журналисти Юлиус Фучикка бағишлаб “достон” қораладим. Дадам “достон”имни ўқиб чиқди. Уйимизга келган бир муаллимага ўша “нарсам”ни мақтаган.
Энди Усмон Носир масаласи… Шўро шоирлари антологиясини варақлаётиб, унинг “Нахшон” поэмасидан парчада тўхтаганман. “Киприги кўксига соя солган қиз” мисраси, мана, қарийб ярим асрки, идрокимда яшаяпти. Аммо, ўша даврларда Усмон Носир мақомини бугунгидай тасаввур қила олмаганман.
1980–йилларда домла Нажмиддин Комилов рағбати ила француз символист шоири Артюр Рембонинг халок бўлган жангчи тўғрисидаги ажабтовур шеърини таржима қилдим. (Русчани яхши билмаганим учун домла сўзларнинг маъносини айтиб турган). Варақни мамнуният ила домлага узатдим. Ўқиб чиқди-да, “Баромжон (менга шундай мурожаат қиларди) таржимангиз дуруст. Агарда ўз устингизда қаттиқ ишласангиз, сиздан моҳир таржимон чиқиши мумкин” деган. Шовот туман “Совет пахтакори” газетасида ишлаб юрган пайтларимда мен бу таржимамни шу газетада эълон қилдирганман. Қизиғи шундаки, таҳририят ходимлари Рембо шеъри борасида ҳеч қанақа фикр билдирмаганлар.
Саксонинчи йилларда француз символистлари мухлисига айландим. Университет кутубхонасида Ойбек жилдликларини варақлаётиб, бельгиялик символист шоир Эмил Верхарн қаламига мансуб битта шеър таржимасини ўқидим. Ўша шеър, таъбир жоиз бўлса, қаршимда символизм эшикларини ланг очиб юборди. Сўнг билсам, Верхарн шеъриятига Абдулҳамид Чўлпон ҳам қизиққан экан. Бир мақоласида “балчиқли шоир Верхорн” деган. Жавобим чўзилиб кетган бўлса узр. Мен сизга савиям йиллар мобайнида тадрижий ўсиб боргани хусусида ҳикоя қилиб бердим. Савиям ўсгани сари аввал ҳайратланиб ўқиганларим — ўзбек ва хориж шоирларининг реалистик услубда битган шеърлари ўз сирларини ошкор қилишга киришдилар. Ва фақир булардан ортиқ ҳаяжонланмай, ҳайратланмай қўйдим. Энди ўзингиз ўйлаб кўринг. Агарда қишлоқдан жилмасдан эски савиям билан яшайверсам, бугунги кунда модернист шоирни кўрармидингиз-лар? Албатта, йўқ.
Мен дадамдан Алишер Навоийнинг “Хазойин-ул маони” чор девонини учинчиси сўраб олиб каттакон сумкамда Тошкентга олиб келганман. Ижарама-ижара кўчиб юрганимда кўп китобларим йўқолиб кетган; ўшани кўз қорачиғимдай асрадим. “Маънолар хазинаси” дарвозаларини қанчалик чирансам-да очиб билаолмаганман. Шунда баҳор вақтларида, ўқишдан кейин синфдош дўстларим билан колхозда ишлаганим, солма (ариқ) қазганларим ёдимга тушган. Табелчи ҳар биримизга солманинг бир қисми ўлчаб, чўп қоқиб берарди. Гоҳо Самандар ота исмли кекса колхозчи билан ёнма-ён тушардик. Кучаниб-кучаниб қўлим қавариб кетарди. Самандар ота эса деярлик кучини сарфламас, белни ҳаракатлантириши биланоқ улкан кесаклар гўёки ёғдек кўчар эди. Бунинг сабаби сўрасам Самандар ота кулимсираб: “Бохромбой, кесакнинг жуйини топ, жуйини!” дер эди.Ўша вақтларда мен жуйнинг нима эканлигини тушуна олмаганман. Сўнг билсам жуй-таянч нуқтаси экан. 1990–йилларда мен устоз Матназар Абдулҳаким кўмагида Навоий ғазалларининг, достонларининг жуйини топдим. Йиллар мобайнида ният қилиб юрганимдай бировларнинг шарҳ, изоҳларисиз “ўз каллам билан” Навоий тушунишга киришдим. 1994 йилда “Навоийга татаббу” сарлавҳали шеър ёзиб, ҳазратнинг бир байтини ўзимча шарҳлаганман. Навоий ҳақида 5-6 та мақола ёздим. Буларнинг айримлари мамлакатимизнинг нуфузли газеталарида чиққан. Мақтанишга йўймасангиз, бир гап айтаман. Ёзувчиларнинг ҳисобот анжуманида адиб Омон Мухтор “Маърифат” газетасида эълон қилинган “Зиддиятлар чорраҳасида” сарлавҳали мақолам ҳақида фикр билдираётиб, “мен шу вақтга қадар Навоий ижоди ҳақида бундай серқирра мақолани ўқимаган эдим” дебди.
Алишер Навоийни кўпчилик кўр-кўрона мақтайди. Агарда уларнинг баъзиларидан, Навоийнинг қанча ғазалини ўқигансиз? “Лисон-ут тайр” достони ҳақида гапириб беринг-чи?… қабилида сўрасангиз, сукут сақлашлари аниқ. Очиғини айтаман – мен Навоийнинг ҳамма ғазаллари-ю достонларини ўқимаганман. Ҳазрат асарлари мутолааси руҳий сокинликни талаб этади. Аммо, шуни ишонч ила тасдиқлашим мумкинки, мен учун Навоий — сирли, мафтункор, жозибали чўққи. Модерн дейсизми, постмодернми, визиул шеърият… хуллас, бугунги кун жаҳон шоирларининг кашфиётлари Навоийда бор. Оллоҳга шукурки, бобомиз туркий тилда ёзган. Акс ҳолда у қўллаган сўзлар ифори аслича онгимизга, онгости қаватларимизга етиб бормаган бўлур эди. Минг йилнинг нари-берисидаги турк-ўзбек шеъриятини шартли равишда уч даврга ажратиш мумкин. Биринчиси – қадимдан Навоийгача бўлган шеърият. Иккинчиси — Навоийдан Ферузгача бўлган шеърият. Учинчиси — Фитрат, Чўлпон, Ойбек, Усмон Носирлардан то кунимизгача бўлган шеърият. Юқорида исм-шарифлари зикр этилган шоирлар Сўз майдонида чинакамига МЎЪЖИЗА кўрсатганлар. Бу Тил ичидаги товланишлар, асалгуфторлик… Ўзбек тили мусиқасини айниқса, Чўлпон ва Усмон Носир шеърларини ўқигачгина англаб, лаззатланасиз.
Шукрулло домладан эшитганим бор: Абдулҳамид Чўлпон ва Усмон Носир шеърлари 1936- йилларда, қатағондан сал аввал техникум, институт талабалари орасида жуда оммалашиб кетган экан. Домланинг ҳовлисига борганларимда у Усмон Носир шеърларидан, унинг Лермонтовдан қилган таржималаридан ёд ўқиб берарди. “Усмон Носирни ўз кўзим билан кўрганман. У ўша пайтларда биз учун идеал шоир эди!” дея хитоб қиларак кўп йиғларди. Қатағондан аввал Абдулҳамид Чўлпонни кўкларга кўтарганлар, ҳаттоки Шекспир билан тенглаштирганлар. Чўлпон бор-йўғи 40 йил яшаган; Усмон Носирнинг озодликдаги умри 25 йилни ташкил этади. У Лермонтов ёшини ҳам яшай олмаган.
Сиз айтганингиздай, бу буюкларимиз шеърияти ҳозирги вақтда кенг жамоатчилик ва ўқувчилар орасида оммалашиб кетгани йўқ. Бунинг асосий сабаби умумсавиянинг пастлигидадир. Савия ўстириш амалини оилада фарзанд дунёга келган вақтлардан бошламоқ керак. Ёш боланинг идроки тоза бўлади. Улар эшитган шеърларининг сўзларини, оҳангларини эслаб қоладилар. Таниқли шоир Йўлдош Эшбек бир суҳбатида: “Мен невараларимга йиғиб шеър ўқиб бераман. Диққат билан қулоқ соладилар. Ўқишни тўхтатсам, ўқинг, дейдилар” деган эди. Доимо исмли рассом (Францияда яшаб, Европа мамлакатларида ҳам танилган) чақалоғини кўтариб девордаги картиналарни томоша қилдираркан. Пировардида, ўша қизалоқ уллғайгач, машҳур мусаввир бўлиб етишган.
Ёш Алишербекнинг тоғалари Мир Саид (Кобулий) ва Мавлоно Али (Ғарибий) забардаст шоирлар эдилар. Уларнинг даврасида шеър тинглаб Алишербекнинг савияси тез ўсган. Тўққиз-ўн ёшларида ҳазрат Аттор қаламига мансуб “Мантиқут тайр”ни ёд олиб, шу назм уммони остига “шўнғийди”:
Манга ул ҳолатда табъи булҳавас,
“Мантиқут тайр” айлаб эрди мултамас.
Топди сокин – сокин ул такрордин
Сода кўнглум баҳра ул гуфтордин.
Таъб ул сўзларга бўлғоч ошно,
Қилмади майл ўзга сўзларга яно.
Устоз Матназар Абдулҳаким бир суҳбатида: ҳазрат Навоий ўқиган китоблари рўйхати тузилса, эҳтимолки ўша рўйхатнинг ўзи бир неча жилдликларга жо бўлар, деган эди. Қаранг — туғма истеъдод бир ён, мутолаа бир ён.
Камина хизмат тақозосига кўра ёш қаламкашлар билан кўп суҳбатлашаман. Айримларига, кимларнинг китобларини ўқигансиз, дея савол берсам, Абдулла Орипов, Муҳаммад Юсуфлардан нарига ўта олишмайди. Йигирманчи, йигирма биринчи асрлар Европа шоирларининг ҳаттоки исм-шарифларини ҳам билишмайди. Демак, савиялари турғун.
Анвар АЛЛАМБЕРГЕНОВ:Адабиёт ихлосмандларига, китобхонларга айтар сўзларингиз?
Баҳром РЎЗИМУҲАММАД: Адабиёт ихлосмандларига, китобхонларга айтар сўзим шуки, улар Шарқ мумтоз адабиёти намуналари билан Ғарб модерн, постмодерн адабиёти намуналарини ёндош зайлда мутолаа қилсинлар. Шундагина асл Сўз санъати не эканлигини англаб етадилар.
Ҳозирги даврда пул топишга бўлган иштиёқ ўсиб, маънавият юмушлари бир чеккада қолиб кетмоқда. Миллат тараққиётига бунинг зиёни тегади. Мактаб ўқувчилари, айниқса, олийгоҳлар талабалари китоб мутолаасига вақт ажратишлари жоиз. Гоҳо қўл телефонига муккасидан тушган ёш йигит-қизларни кўрсам ҳайрон қоламан. Бунча кўп гапиришмаса булар, деб ўйлайман. Китоб дўконларига кирсам гоҳо ёшларнинг вижирлашиб, шовқин солаётганига гувоҳ бўламан. Ичдан зил кетаман. Тўғри, хато қилмайдиган банданинг ўзи йўқ. Биз ҳам қаерлардадир янглишганмиз. Аммо, мутолаа жараёни ўша нуқсонларни ювиб ташлаган. Оз бўлса-да руҳимиз тозарган.
Йигирма биринчи асрнинг 20–йилига оёқ қўймоқдамиз. Юз йил аввалги воқеликни (тузум алмашинувидан кейинги нотинчликлар; эскилик тарафдорлари ва жадидлар тўқнашуви; қашшоқлик; большевизм босқини ва ҳоказо) тасаввур кўзгусига келтирсак, бугунги кунимиз салмоғи аёнлашади. Бугунги кунда адабиёт аҳли олдида жаҳон миқёсига чиқишдек залворли вазифа турибди. Фитрат, Қодирий, Чўлпон каби боболаримиз орзусини ушалтириш амали ҳозирги давр адиблари чекига тушган. Мен бу борада адабиёт ихлосмандлари, китобхонлар фаол бўлишини истайман. Бирор янгилик кўрсалар қувонсинлар, фикрини айтсинлар. “Ҳайт” деган туяга мадад, демишлар.
ЎзР ФА Ўзбек тили, адабиёти ва фольклори институти таянч докторанти Анвар АЛЛАМБЕРГЕНОВ суҳбатлашди
Тошкент-Хоразм-Тошкент
2019 йил 18 февраль, 13 май, 27 июнь
* Мақола таҳрирсиз эълон қилинмоқда.
Yigirma birinchi asrning 20–yiliga oyoq qo’ymoqdamiz. Yuz yil avvalgi voqelikni (tuzum almashinuvidan keyingi notinchliklar; eskilik tarafdorlari va jadidlar to’qnashuvi; qashshoqlik; bol`shevizm bosqini va hokazo) tasavvur ko’zgusiga keltirsak, bugungi kunimiz salmog’i ayonlashadi…
MODERN SHE’R — REBUS EMAS…*
Shoir Bahrom Ro’zimuhammad bilan suhbat
Bahrom Ro’zimuhammad 1961 yilda Xorazm viloyatining Shovot tumanida tug’ilgan. ToshDUning jurnalistika fakulьtetini tamomlagan (1984). «Tovushsiz qadam» (1987), «Terakka yakin yulduz» (1989), «Ikki nur» (1994), «Davsaman» (1995), «Tinch gullaydigan daraxt» (1997), «Kunduz sarhadlari» (1999), «Soyalar suhbati» (2006) kabi she’riy to’plamlar muallifi. 20-asr nemis shoirlarining ijodidan namunalar tarjima qilgan (X. M. Entsensberger va boshqa). «Cho’lpon — tong yulduzi demak» risolasi chop etilgan. «O’zbek modern she’riyati» kitobining tuzuvchilaridan biri.
Anvar ALLAMBERGENOV: Bahrom aka hozirgi adabiy jarayonda milliylik va milliy o’zlik masalasi dolzarbday mening nazarimda, aytingchiXX asr boshlarida asta sekinlik bilan o’zbek adabiyotiga kirib kelagan va o’z yo’siniga ega bo’lgan hozirgi o’zbek modern she’riyatida milliy o’zlik qay tarzda va kimlarning ijodida namoyon bo’lmoqda?
Bahrom RO’ZIMUHAMMAD: Buyuk adib Abdulhamid Cho’lpon qalamiga mansub “Ulug’ hindiy” sarlavhali maqolada yigirmanchi asr boshlarida shakl o’zgarishlariga ehtiyoj sezilgani, aniqroq aytadigan bo’lsak, ziyoli qatlam bir necha yuz yillardan beri an’anaga aylanib kelayotgan mumtoz she’riyatdan toliqqanini g’alati iboralar bilan ifodalagan. “… O’zbeklar eskidan (Sharq mumtoz nazmi nazarda tutilmoqda.-B.R.) — hech sababsiz!- arazlag’on, xafa; yangiga — endigina suqulib kirmoqda.U adabiyot maydonida yangilikka nisbatan: yosh bola, go’dak, chaqaloq, eskilikka nisbatan yetim, kimsasiz…” Mazkur mulohazalar, bizning nazdimizda, boshqacha adabiyotni kutish zaruratga aylanganini tasdiq etadi.
Cho’lponning maqolalarida G’arb simvolizmining yetakchi namoyondalari Emilь Verxarn, Moris Meterlinklarning ism-shariflari qalamga olingan. Tusmollash mumkinki, Abdurauf Fitrat ham, Abdulhamid Cho’lpon ham G’arb simvolizmi vakillarida ijod buloqlaridan “chanqog’ini” qondirishga kirishganlar. Xususan, Abdurauf Abdurahim o’g’li 1909 – 1913 yillarda Turkiyada ta’lim olgan paytlarida turk yangi she’riyati namunalari bilan tanishdi va Fitrat (ma’nosi: “tug’ilish”) taxallusida she’rlar bitdi. Cho’lponning poetik tili Fitrat ta’sirida shakllanganini ilg’ash mumkin. Deylik, “Vahm” sarlavhali she’ri “ko’ngli yangilik qidirganini” anglatadi:
Kechasi oydinda, oyning
ham xiraroq vaqtida
Na uchun ko’zimga
haybatli ko’rinding,
Ey, mening ayvonim
oldida tek turgan
Birgina tup archa?
Abdurauf Fitrat, Abdulhamid Cho’lpon ta’sirida 1935–yillarda o’zbek simvolizm she’riyati shakllana boshlagan. Oybek, Usmon Nosir kabi shoirlar ularning izidan ergashib, yangicha usullarda qalam tebratganini milliy estetik qarashlar inqilobi deyishimiz mumkin. Afsuski, 1937-yillarda voqelikka ko’chgan sots.realizm yakkahokimligi modern she’riyatning murg’ak nihollarini uzib, chekkalarga uloqtirib tashlagan.
Modernistik oqimlarga (jumladan, simvolizmga) qarshi sho’ro mafkurasi darg’alarining kurashi badiiy tafakkurdagi erkinlikka qarshi kurashning ayni o’zi bo’ldi. Kurash to’lqinlarining inertsiyasi yaqin kunlarimizgacha davom qildi. Tanaffuslar ila yuz yillik tarix… Bu hazilakam gap emas-da. Kamina Germaniyada chiqqan “Ich habe meih Selbst vergesseh” (“Men o’zimni unutdim”) nomli kitobim oxiri – 50- betdan o’rin olgan qaydnomamda asarlari kaminani ruhlantirgan uch shoir ism-shariflarini qalamga olganman: Fitrat, Cho’lpon, Rauf Parfi. Modernistik she’riyatimizdagi idrokka o’zbekona usulda zarb berishni shu zotlar bitiklari ta’sirida o’rgandik. Milliy o’zlik Abduvali Qutbiddin ijodida so’fiyona tarzda ko’rinsa, Faxriyor bitiklarida shaklga sharqona nigoh tashlash zaylida ko’zga chalinadi. Go’zal Begim she’rlarida esa tabiat ko’rinishlariga nisbatan ehtirosning o’ta nozik ifodalari ila “ko’ngil ko’zi” to’qnashadi. Rossiyalik shoir, tadqiqotchi Sanjar Yanishev o’zbek modernizmini “issiq modernizm” deydi. Amerikalik olima Reychel Xarel fikricha, o’zbek modern she’riyati Amerikada ham o’z muxlislariga ega bo’lishi mumkin. “O’zbek modern she’riyati amerikalik o’quvchilar uchun ham qiziqish tug’dirishi tabiiy. Barcha “modernizmlar” va ularning davomchilari bo’lgan oqimlar (shu jumladan, amerika postmodernizmi ham) ba’zi umumiy impulьslardan oziqlanadi – tilning “charchaganligi”ga, o’z ifoda imkoniyatlarini “tugatganligi”ga reaktsiyasi, shaklning o’zi bilan ham an’anaviylikka isyon, zamonaviy dunyoning ilgari nazardan chetda qolgan jihatlariga e’tibor, ruh bezovtaligi va h.k. Shunday bo’lsa ham, o’zbek modernizmi boshqa o’quvchilar doirasi, boshqa til sharoiti va shoirlarning o’z o’tmishdoshlari bilan boshqacha munosabatlariga muvofiq ravishda o’ziga xos yo’nalishda rivojlanmoqda”. Hayratlanarli jihati shundaki, Reychelxonim bu maqolasini o’zbek tilida yozib “Jahon adabiyoti” jurnalida e’lon qildirgan. Kamina Reychelxonim bilan Toshkentda o’zbek tilida suhbatlashganman. U kaminaning, Go’zal Begimning bir qancha she’rlarini asliyatdan ingliz tiliga o’girgan.
Olim, nasrnavis Ma’rufjon Yo’ldoshev, Husayin Baydemir, Yilmaz O’zqoya bilan hammualliflikda Turkiyada o’zbek va turk tillarida nashr qildirgan “Mustaqillik davri o’zbek adabiyoti” (She’r, hikoya, roman, pьesa) nomli 560 betlik antologiyasi so’zboshisida modern she’riyat haqida fikr bildiradi. Uning fikricha, o’zbek modern she’riyati yigirmanchi asrning 80- yillarida rus va kunbotar shoirlari ta’sirida shakllana boshlagan. Xullas, o’zbek modern she’riyati xalqaro miyoqsda e’tirof etilayotgani bizni mamnun qilmoqda. Agarda modernistlar ijodida milliy o’zlik aksini topmagan bo’lsa, xorij noshirlari, tadqiqotchilari o’sha bitiklarga bunchalik ishtiyoq ila qaramagan, balki, bular G’arb adabiyotiga taqlid, deyarak qo’l siltab qo’ygan bo’lur edilar.
Anvar ALLAMBERGENOV: O’zbek modern adabiyoti haqidagi bahslar 2000 yillari juda ham qaynoq tus olgan edi. O’sha paytda modern yo’nalishida yozuvchi ijodkorlar soni ham avvalgi va hozirgi vaqtlariga qaraganda ko’pchilikni tashkil qilardi. Ayni paytda esa bu munozara anchagina bosilganday modernistman deguvchilar ham jimiganday nazarimizda. Davr haqida, ijodkor haqida, bo’lib o’tgan bahs-munozaralar hamda modern adabiyotining bugungi ahvoli haqida to’xtalib o’tsangiz?
Bahrom RO’ZIMUHAMMAD: Anvarbek, bahslashuv yaxshi narsa. Adabiyotda bahsu munozaralar qizg’in bo’lsa ijodkor zerikmaydi. Chindan ham yangi asr arafasida yig’inlarda, badiiy nashrlarda tortishuvlar aks-sado berib turgan. O’sha paytlarda xafa bo’lganlarni ham ko’rganman. Deylik, buyuk adib Shukur Xolmirzayevning “moderniylar” (Shukur akaning iborasi) masxaralangan “Kechirasiz, janob Karpenьter, vaqtim ziqroq” sarlavhali maqolasi “O’zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasida chiqqach, men darhol “Suvni tarozida tortib bo’lmaydi” sarlavhali maqola yozib, tahririyatga eltdim. Maqolam boshqa sarlavhada yorug’lik yuzini ko’rdi (sarlavha esimda qolmabdi). Shundan so’ng davralarda shov-shuv boshlandi… Suvon Meli bahsni davom ettirdi. Men uning mulohazalarini rad qilib “Dekadentlikning ildizi qayerda?” sarlavhali maqola yozdim. Hajm jihatidan kattaligi bois ushbu maqolam “Yozuvchi” gazetasiga o’tkazib yuborildi. Shukur aka ancha vaqtgacha kaminadan arazlab, ko’rishmay yurdi. Esimda, bosh muharrir Murod Abdullayevning topshirig’iga binoan dala hovlisiga borganim. Undan-mundan gaplashib, gurungimiz qovushib ketdi. Araz ochildi. Sh.Xolmirzayev bilan suhbatimiz “O’zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasida bosilgach, ovozaga aylandi.Alohida ta’kidlayman: mening adabiy tanqidchilikka aralashuvimga Ahmad Otaboy sababchi bo’lgan. Agarda siz “O’zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasining 1996 — 2005 yilgi taxlamlarini varaqlab ko’rsangiz modernizm to’g’risidagi ko’plab maqolalarimga ko’zingiz tushadi. Eshitishimcha,qaysidir noshir bahsu-munozaralarimizni yig’ib, kitob qilmoqchi bo’libdi. Niyati amalga oshmabdi chog’i… Ha, darvoqe, bahsni Sh.Xolmirzayev yakunlab berishi rejalashtirilgan edi. Bahs kulьminatsion nuqtaga chiqqach, negadir uzildi-qoldi…
Ba’zi taxminlarga ko’ra, modernizm haqida bahsu- munozaralar realistlarning emas, balki modernistlarning foydasiga ishlagan, qabilidagi fikr “tepa”dagilarga yoqmagan. Ana shuning uchun ham shov-shuvlarga nuqta qo’yilgan. Darvoqe, shoir, tarjimon Shermurod Subhon bilan hamkorlikda tayyorlab, nashr qildirganimiz – “O’zbek modern she’riyati” bayozi faqat “Darakchi” gazetasida targ’ib qilindi. Nufuzli badiiy nashrlarda bu xususda lom-lim deyilmadi. Modernizm mavzusidagi tadqiqotlar cheklab qo’yilgani haqida ham eshitganman. Realistlar nufuziga soya tushishi mumkin, deyarak xavfsiradilar chog’i. Yana bilmadim.
Butunlay boshqacha adabiy shakl ro’parasida talmovsirab qolish — bu juda ham tabiiy hodisa. Deylik, jahon modernistlari qiroli Jeyms Joys hikoyalari ko’p yillar mobaynida badiiy jurnallar tahririyati g’aladonlarida chang bosib yotgan. “Tushunmagan narsamizni bosmaymiz” deyishgan muharrirlar. Adibning betakror “Uliss” romani 1922 yilda Parijda kitob holida nashr etilgan. Mana, oradan salkam 100 yil o’tdi. Mazkur romanni o’zbek tilida nashr etilishini madaniy hayotimizdagi ulkan hodisa deyish mumkin. Demakki, mintaqamizda modernizmga ishtiyoq kuchayib bormoqda. Asarning ilk satrlaridanoq shakl, ifoda o’zgachaligi ko’zga tashlanadi: “Biqqi Bak Malligan sovun ko’pirtirilgan idish ustiga ustma-ust qo’yilgan oyna bilan ustarani qo’lida ko’targancha pillapoyaning yuqori sahniga ulug’vorona bir qiyofada chiqib bordi. Belbog’i o’tkazilmagan sariq xalatining etaklari yengil tong shabadasida ohista hilpirardi” ( Jeyms Joys. “Uliss sarguzashtlari”. Rus tilidan Ibrohim G’afurov tarjimasi. Toshkent, 2013. 22-bet). “Hech shubhasiz, “Uliss” ba’zilar o’lgudek yomon ko’radigan, ammo yana eng ko’p o’shani o’ylaydigan roman” deb yozadi so’zboshisida professor Akmal Saidov. Demak, modern, postmodern usulida bitilgan asarlar kimlargadir hayratbaxsh bo’lib ko’rinadi va kimlardir bu usul hosilalari bilan tanishib jahliga erk berishadi. Bugungi kunda adabiyot shinavandalari didi bir-biridan keskin farqlanmoqda.
Kuni kecha adib Nazar Eshonqul qalamiga mansub “Bahovuddinning iti” sarlavhali hikoyani o’qib chiqib, gapning rosti, musiqa tinglayotgandek bo’ldim. Avvallari hikoyani odamga shu qadar kuchli ta’sir o’tkazishi mumkinligi xususida o’ylab ham ko’rmagan ekanman. Bu — o’zgarayotgan shakllar mo»jizasi…
Milliy she’riyatimizdagi, nasrimizdagi shakliy yangilanishlar olimlarning oldida imkoniyatlar eshiklarini ochib berishi shubhasizdir. Binobarin, endilikda olimlarimiz o’zlarini ko’rsatishga, adabiyot ahliga tubdan yangilangan estetik qarashlarini taqdim etishga shaylanmoqliklari kerak. Zotan, qars ikki qo’ldan chiqadi, deganlar.
Anvar ALLAMBERGENOV: O’zbek modern she’riyati rivojida Rauf Parfi ijodining ahamiyati to’g’risida nimalar deyolasiz?
Bahrom RO’ZIMUHAMMAD: Erkin Vohidov, Abdulla Oripov, Omon Matjon va Rauf Parfi… Bu to’rt nafar zabardast shoir ijodi, estetik qarashlari, kashfiyotlari haqida kelajakda ko’b va xo’b yoziladi, deb o’ylayman. Shu avlod vakili Omon Matjon bilan 1986–1987- yillarda “Yoshlik” jurnalida birga ishlashganim, murakkab, ziddiyatli shaxsiyat egasi suhbatlariga quloq tutganim men uchun anchayin qiziqarli tuyuladi. To’rt shoirimiz ham davlatimizning yuksak unvonlariga munosib ko’rildilar — demakki, ularning ijodi rasmiy doiralarda e’tirof etilgan. Ammo, Rauf Parfi o’z avloddoshlariga nisbatan boshqacharoq yo’lni tanladi. Ustoz ijod namunalari orasida modernistik mezonlarga monand keladigan bitiklar bor. Ayniqsa, sarbast she’rlarida, jumladan, “Verlen” sarlavhali she’rida modernistik uslub bo’y ko’rsatib turibdi. Ustozga modernizm haqida savol berganimda u: “Modernizm Sharqda tug’ilib, G’arbda pasport olgan” deya mutoyiba yo’sinida javob qaytargan edi. Shu javobni kamina ustoz ko’zi ochiqligida Mamadali Eronov bilan muloqotimizda ishlatganman – suhbat “Fidokor” gazetasida yorug’lik yuzini ko’rgan.
Rauf Parfini Fitrat va Cho’lponning vorisi sifatida o’zbek modern she’riyatining asoschilaridan biri desak, ayni haqiqatni aytgan bo’lamiz. Kamina va maslakdoshlari ularning tajribalarini davom ettirishdi.
Anvar ALLAMBERGENOV: M.Qo’shjonovdan modernizmga munosabatini so’raganda “kelajak oqimi” deb javob bergan ekanligini suhbatlarimizning birida takidlagan edingiz. Aytingchi modernizmning kelajagini qanday tasavvur qilasiz?
Bahrom RO’ZIMUHAMMAD:Qo’shjonov domla masalasini eslasam, rosti, qiynalaman. Chunki, suhbatimizda kamina “qovun tushirib” qo’yganman. 2003 yillarda bir fikrnoma bahonai bois domla bilan tez-tez muloqotga kirishadigan bo’lib qoldik. U “O’zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasi tahririyatida ishlab yurgan kezlarimda kabinetimga ko’p kelardi. Bir gal: “Bahromboy, tumanlarga ijodiy uchrashuvlarga borganimda o’quvchilar, domla, modernizm nima o’zi, qabilida savol berishadi. To’g’risi, modernizm haqida tasavvurim oz. Modernizm – kelajak oqimi deb zo’rg’a qutulaman. Sen menga modernizmni qisqagina qilib tushuntirib ber”,dedi. Domlani hokisor ko’rinishiga ishonib hazillashgim keldi. “Matyoqub aka, qancha vaqtingiz bor?” dedim. Qo’l soatiga qaradi-da, o’n besh minut, dedi. “Men o’n besh yil izlanib, modernizm nima ekanligini bildim. O’sha bilimni o’n besh minutda sizga qanday qilib tushuntiraman”, dedim. Domlaga hazilim yoqmadi chog’i, rangi oqardi. Xayol surib o’tirib: “Xo’p, mayli. Bo’lmasa, falonchi-falonchi (buyuk shoirlarning ism-shariflarini aytdi) lar ijodi haqidagi mulohazalaringni ayt”, dedi. “Mening nazarimda ularning yozganlari jo’n”. “Bo’lmasa, turag’oyin?”. “Nega?”. “Men ham o’sha jo’nchilardan biri bo’laman”. Hazilning “zili” chiqdi. Shu ketishida domla qayta meni yo’qlamadi.
Davron Rajab Qo’shjonov domlaning dala hovlisiga borib, u-bu yumushlariga qarashib yurardi. Bir gal unga voqeani tushuntirib, domlaning modernizm haqida fikrini bilib keling, dedim. So’rabdi. Qo’shjonov domla uzoq xayol surib, “To’g’risi, modernizmni uncha xush ko’rmayman” debdi.
Ancha vaqtgacha domla bilan yarashishga payt poylab yurdim. Kunlarning birida Davron: “Matyoqub aka frontdaligida rus qizlaridan olgan maktublarini saqlab qo’ygan ekan. Shuni menga tarjima qilish uchun berdi”, deb qoldi. O’sha vaqtlarda O’zbekiston Favqulodda vaziyatlar vazirligining “Vaziyat” va “Muhofaza pyuls” Birlashgan tahririyatida ishlayotgan edim. “Shu xatlardan maqola yasasak-chi?” dedim Davronga. Taklifim unga ma’qul tushdi. 2005 yilda, “Muhofaza pyuls” jurnalining G’alabaning oltmish yilligiga bag’ishlangan sahifasida Davron Rajabning maqolasini yoritdik. Domlaning frontdagi suratlarini ham joyladik. Ana o’sha maqolani bahona qilib domlaning uyiga borganmiz.
Esimda, domla uyni qorong’ilatib jimgina o’tirgan ekan. Ovoz berdik. Kiraveringlar, dedi. Ko’zimiz qorong’ilikka ko’nikkach, domla ko’rindi. “Issiqni yoqtirmayman”, dedi u. Keyin esa mening ishlarim bilan qiziqdi. “Adabiyot-san’at”dan (“O’zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasi demoqchi.-B.R.) ketmasliging kerak edi. Bilaman, redaktorlaring sal jizzaki. Lekin baribir ketmasliging kerak edi. Yaxshi ishlarni boshlagan eding”. Undan-bundan gurunglashib qo’zg’aldik. “Xozyayka bozorga ketuvdi. Endigi kelganlaringizda palov damlataman”. O’tiravering, deyishimizga qaramasdan domla bizni kuzatib eshik bo’sag’asigacha chiqdi. “Yozaveringlar. Yozganlaringiz qoladi”, dedi. Bu Qo’shjonov domladan eshitgan eng oxirgi gap sifatida xotiramga muhrlangan. Ancha vaqtgacha o’z-o’zimni koyib yurdim. Modernizm mavzusida domla bilan suhbat tayyorlasam bo’lmasmidi, deb armon qildim.
Ha, darvoqe, qizlar urush bo’lib turgan joyga yaqinroq qishloqlardan frontga maktub jo’natishar ekan. Konvert tepasiga “Xatni olgan birinchi soldatga” deb yozar ekanlar. Shularni o’ylarkanman, inson baribir zerikadi, qabilidagi xulosaga keldim. So’z dunyosida ham zerikish bor. Malomat toshlari qanchalik yog’ilmasin shakllarni o’zgartishga kirishmak amali zerikishga taqaladi. Cho’lpon mumtoz she’riyatimizdagi ma’no-mazmundan emas, balki shaklning o’zaro yaqinligidan zerikkan. “…Navoiy, Lutfiy, Boyqaro, Mashrab, Umarxon, Fazliy, Furqat, Muqimiylarni o’qiymen: bir xil, bir xil, bir xil! Ko’ngil boshqa narsa- yangilik qidiradir…”deb yozgan u “Ulug’ hindiy” sarlavhali maqolasida. Rabindranat Tagorni esa “Sharq va G’arb o’rtasidagi oltun ko’pruk” deb atagan.
Taxminimcha, hozirgi davrda Amerika, Yevropa qit’alaridagi adabiyot ixlosmandlari ifodalar shaklidan zerikib boshladilar. Endilikda ular Sharqqa “yurish” uyushtirmoqdalar. Shu bahonada biz g’ariblarning bitiklari ham G’arbga chiqib qolsa ajabmas.
Anvar ALLAMBERGENOV: Faol modernistlar va ularning asarlari hamda shu asarlarning tadqiqodchilari haqida so’zyurtsangiz. Aniqroq qilib aytadigan bo’lsak modernist ijodkorlar va ularning tadqiqiga bel bog’lagan yoki munosabat bildirib turgan adabiyotshunoslar haqida gapirsangiz?
Bahrom RO’ZIMUHAMMAD: Yozishlaricha, Artyur Rembo 15-19 yoshlari orasidagina ijod qilgan. So’ng esa she’riyatdan butunlay voz kechgan. Ammo, u jahon adabiyoti tarixidan muqim joy oldi. Shunga qiyosan aytsak, bir-ikki, yoki butun modernistlar guruhining ijoddan to’xtashidan fojia yasamaslik joiz. Hamma gap yaratilgan asarlarda. U qachon yaratilgan-buning ahamiyati yo’q. Men Xurshid Do’stmuhammad, Olim Otaxon, Nazar Eshonqul, Salomat Vafo, Isajon Sulton, Abduvali Qutbiddin, Aziz Said, Boltaboy Bekmatov, Shamshod Abdullayev (rusiyzabon o’zbek shoiri), Larisa Dabija (toshkentlik rusiyzabon shoira), Faxriyor, Shermurod Subhon, Davron Rajab, Murod Chovush, Go’zal Begim, Oydinniso, Tillanisa kabi so’z san’atkorlari qachonlardir o’zbek adabiyotining faxri deya e’tirof etilishiga astoydil ishonaman. Bu ijodkorlarning har biri mashaqqatli yo’lni bosib, manzil sari intilmoqdalar. Ularni modernist deymizmi, yoki postmodernistmi — bu ham ahamiyatsiz. Eng asosiysi shuki, ular ijodda kashfiyotlar yaratmoqdalar.
Tadqiqotchilar xususida gap ochsam, adabiyotshunoslikda o’zini ko’z-ko’z qilmaydigan, lekin estetik qarashlari bilan alohida ajralib turadigan Ahmad Otaboy haqida to’xtalishimga to’g’ri keladi. Ahmad Otaboy 1996 yilda “O’zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasida “Istilohlar” ruknini tashkillashtirib modernistik oqimlar to’g’risida qaydnomalar e’lon qilib bordi. Yodimda, “Modernizm” sarlavhali qaydnomasiga san’atshunos Norsaid Oydinov hamda kamina fikr bildirgan edik. Ahmad aka professor Ozod Sharafiddinov bilan suhbat uyushtirgan. “Modernizm — jo’n hodisa… emas” sarlavhali o’sha suhbat adabiy muhitni bir qalqitib qo’ygan edi. Eshitishimcha, modernizm haqidagi bahsu munozaralarga ham u “turtki” bergan ekan. Yana men Ulug’bek Hamdam haqida gapirmoqchiman. Ulug’bek — ko’p qirrali ijodkor. Nasrnavis, shoir, tarjimon, adabiyot targ’ibotchisi. Yangicha shakllar, badiiy did tadriji haqidagi tadqiqotlari, professor Umarali Normatov bilan suhbati hali-hamon yodimizda. Shermurod Subhon ham modernizm, postmodernizm haqida tadqiqotlar qilib, modernistlarimizning she’rlarini turkchaga, turk postmodernistlarining she’rlarini esa ona tilimizga o’girib, ancha xizmat qilmoqda.
Omma orasida, ba’zi adabiyotshunoslar davralarida ham modern she’r – rebus, qabilidagi gaplarni eshitamiz. Yo’q, modern she’r — rebus emas. Faqat realizmning “ko’zoynaklari” ila qaralganda, rebusga o’xshab ko’rinadi. Modernizm, postmodernizm kabi oqimlarga mansub she’rlar ongosti qavatlaridagi nuqtalarni qo’zg’ashga mo’ljallangan. Ongosti qavatlariga chiroyli tushlar xush yoqadi. Demakki, tushmonand she’rlar ongosti mulkidir. Ana o’sha ob’ekt masalasiga nazariyotchi olimlar oydinlik kiritmog’i darkor.
Men hozir faqatgina modern, postmodern she’riyat tarixi, ta’sir o’tkazish usullari bilan shug’ullanadigan tadqiqotchini adabiyotshunos-ligimizda ko’rmayapman. Xo’sh, eng qadimgi turkiy she’riyat shakli qanday bo’lgan; toshbitiklardagi yozuvlar qanaqa estetik qarashlarning mahsuli; o’zbek modernist shoirlarining,deylik, turk, ozarboyjon modernist shoirlaridan farqli jihatlari nimalarda ko’rinadi; fors modernistlaridan farqi-chi; qit’a doirasida, jahon doirasidagi o’rnimiz; kunimiz modernistlarini Fitrat, Cho’lpon, Oybek, Parfi she’riyati bilan xolisona solishtirilganda nimalar oydinlashadi… Bu kabi o’nlab, yuzlab savollarga javob axtarib ko’riladigan davr yetib keldi, deb o’ylayman. Darvoqe, nukuslik olima Ogulbay Gayliyeva o’zbek, turkman, qoraqalpoq modernist shoirlari ijodi tadqiqiga kirishgani quvonarli hol. Ana o’sha usul ko’pchilikka namuna bo’lishi lozim.
Bugungi kunda biz ko’proq modernizm oqimi to’g’risida suhbatlashyapmiz. Lekin modernizmdan oldingi oqim — simvolizm haqida nega gapirmaymiz? Cho’lpon, Oybek kabi “qaldirg’ochlariga”ega bu yo’nalishning Rauf Parfi, Xosiyat Rustamovadek vorislari bo’lgan. Postmodernizm xususida ham gurunglashmoq kerak. Ayniqsa, modernizm bilan postmodernizm chegarasini aniqlash ajabtovur ish. G’arbda modernizm eskirganidan keyin uning o’rniga kirib kelganoqimni “postmodernizm” deyishgan. Mazkur yangilanishlar nazariyotchi tadqiqotchilar oldida mavzular miqyosini oshiradi. Men o’zim “izimlarga” o’ralashibqolish amaliniyoqtirmayman. Ammo,nazariyotchilar ham ishsiz qolmasligi kerak-da.
Anvar ALLAMBERGENOV: O’zbek modern she’riyatning ilk shabadalari Cho’plon, Usmon Nosir ijodida elas elas ko’rinadi, bu she’riyatning adabiyotimizga kirib kelganinga qarib bir asar vaqt o’tishiga qaramasdan negadir botishib, yeyilib ketmadi, keng jamoatchilik va o’quvchilar orasida ommalashmadi buning sababi nimada?
Bahrom RO’ZIMUHAMMAD: Bir shoirni birvarakayigako’pchilik olqishlashi tarixda hech kuzatilmagan.Chunki, xalqning didi, saviyasi, kechina(chekina) bilish layoqati, So’zga munosabati turlicha. Saviyasi asta-sekin o’sishi yoki o’smay turg’un bo’lib qolishi mumkin narsa. Nokamtarlikka yo’ymasangiz o’zimdan misol keltirsam. Dadamning chog’roqqina shaxsiy kutubxonasida Uyg’un qalamiga mansub jildliklarni topib o’qib zavqlanardim. O’tgan asrning 70-yillarida men uchun she’riyat Uyg’un domladangina iborat edi. So’ng dadam bizlarga malla muqovali “Sinьtszyan shoirlari” nomli kitobni ko’rsatdi. O’sha kitob ishxonamda… Bir she’rni ukalarim bilan yod olib, doim aytib yurganmiz.Turdi Somsoq qalamiga mansub o’sha jajji she’r biz, o’smirlarning didimizga mos tushgan:
Cho’g’dek lovillab turmasa,
Yuragim bor demagin.
Yuraging to’lqin urmasa,
Tilagim bor demagin.
Tilak amalga oshmasa,
Bilagim bor demagin.
Ishing elga yoqmasa
Keragim bor demagin.
(“Sinьtszyan shoirlari”. Uyg’urchadan Adham Rahmat va Usmon Mamatoxunov tarjimalari. Toshkent, 1957 yil)
Bir kuni dadam “O’qituvchilar gazetasi”ni o’qib o’tirib, menga, malla kitobni olib kel, dedi. Mazkur gazetada bir otaxonning she’riy turkumi chiqqan ekan-o’sha she’rlar dadamga tanish tuyulibdi. Kitobni berdim. Dadam tezgina varaqlab, otaxonning she’rlari bilan taqqoslab ko’rdi-da, achchiq kulimsirab, bu odam uyg’ur shoirlarining she’rlarini nuqta-verguligacha ko’chiribdi, dedi. “O’qituvchilar gazetasi”ga o’g’ri shoir to’g’risida xat yozib yubordi; lekin javob kelmadi. Shu voqeani hozir o’ylab o’tirib, uyg’ur shoirlari bayozini minglab nazm shinavandalariga ma’qul tushganini (bayoz 10.000 nusxada chop etilgan) tasavvur qilyapman.
1976 yilda dadam menga Erkin Vohidovning “Muhabbat” nomli kitobini sovg’a qilgan. Oq qog’ozga o’ralgan. “Do’konchi bu kitobni yashirib sotayotgan ekan. Ustiga bir so’m qo’shdim. O’zing o’qi, hech kimga berma!” degan. Bu kitob mutolaasiga kirishar ekanman Erkin Vohidovning muxlisiga aylana boshladim. Uning Sergey Yesenindan qilgan tarjimalari menda kuchli his-hayajon uyg’otgan. KeyinchalikToshkentda tahsil olganimda Yeseninning “Zamin darg’asi” nomli kitobini zavqu-shavq og’ushida mutolaa qilganim esimda.
O’smirlik vaqtlarimda Alisher Navoiy ruboiylarini, g’azallarini o’qib, gapning rosti, hech balo tushungan emasman. Biz Navoiy nomli maktab o’quvchisi edik. Shoirning sallali portretiga har gal ko’zim tushar ekan, bu shoirni o’tmishda yashagani uchun “buyuk” desalar kerak, ammo, nimasi buyuk ekan, deyarak xayolga cho’mardim. Ayniqsa, Navoiy ruboiysidagi “g’urbat”, “shodmon” degan so’zlar menga yoqmas, g’ashimni keltirardi. Erkin Vohidovning so’zlari esa idrokimga yog’day yoqqan: “Ey zakiy she’rparast oshno”; “dildosh do’stim”… Vohidov g’azallari matni ichiga shu qadar “sho’ng’ib ketdimki” unga taqlidan o’zim ham g’azallar yoza boshladim. Shoirning “Ruhlar isyoni” dostoniga taqlid qilib, chex jurnalisti Yulius Fuchikka bag’ishlab “doston” qoraladim. Dadam “doston”imni o’qib chiqdi. Uyimizga kelgan bir muallimaga o’sha “narsam”ni maqtagan.
Endi Usmon Nosir masalasi… Sho’ro shoirlari antologiyasini varaqlayotib, uning “Naxshon” poemasidan parchada to’xtaganman. “Kiprigi ko’ksiga soya solgan qiz” misrasi, mana, qariyb yarim asrki, idrokimda yashayapti. Ammo, o’sha davrlarda Usmon Nosir maqomini bugungiday tasavvur qila olmaganman.
1980–yillarda domla Najmiddin Komilov rag’bati ila frantsuz simvolist shoiri Artyur Remboning xalok bo’lgan jangchi to’g’risidagi ajabtovur she’rini tarjima qildim. (Ruschani yaxshi bilmaganim uchun domla so’zlarning ma’nosini aytib turgan). Varaqni mamnuniyat ila domlaga uzatdim. O’qib chiqdi-da, “Baromjon (menga shunday murojaat qilardi) tarjimangiz durust. Agarda o’z ustingizda qattiq ishlasangiz, sizdan mohir tarjimon chiqishi mumkin” degan. Shovot tuman “Sovet paxtakori” gazetasida ishlab yurgan paytlarimda men bu tarjimamni shu gazetada e’lon qildirganman. Qizig’i shundaki, tahririyat xodimlari Rembo she’ri borasida hech qanaqa fikr bildirmaganlar.
Saksoninchi yillarda frantsuz simvolistlari muxlisiga aylandim. Universitet kutubxonasida Oybek jildliklarini varaqlayotib, belьgiyalik simvolist shoir Emil Verxarn qalamiga mansub bitta she’r tarjimasini o’qidim. O’sha she’r, ta’bir joiz bo’lsa, qarshimda simvolizm eshiklarini lang ochib yubordi. So’ng bilsam, Verxarn she’riyatiga Abdulhamid Cho’lpon ham qiziqqan ekan. Bir maqolasida “balchiqli shoir Verxorn” degan. Javobim cho’zilib ketgan bo’lsa uzr. Men sizga saviyam yillar mobaynida tadrijiy o’sib borgani xususida hikoya qilib berdim. Saviyam o’sgani sari avval hayratlanib o’qiganlarim — o’zbek va xorij shoirlarining realistik uslubda bitgan she’rlari o’z sirlarini oshkor qilishga kirishdilar. Va faqir bulardan ortiq hayajonlanmay, hayratlanmay qo’ydim. Endi o’zingiz o’ylab ko’ring. Agarda qishloqdan jilmasdan eski saviyam bilan yashayversam, bugungi kunda modernist shoirni ko’rarmidingiz-lar? Albatta, yo’q.
Men dadamdan Alisher Navoiyning “Xazoyin-ul maoni” chor devonini uchinchisi so’rab olib kattakon sumkamda Toshkentga olib kelganman. Ijarama-ijara ko’chib yurganimda ko’p kitoblarim yo’qolib ketgan; o’shani ko’z qorachig’imday asradim. “Ma’nolar xazinasi” darvozalarini qanchalik chiransam-da ochib bilaolmaganman. Shunda bahor vaqtlarida, o’qishdan keyin sinfdosh do’stlarim bilan kolxozda ishlaganim, solma (ariq) qazganlarim yodimga tushgan. Tabelchi har birimizga solmaning bir qismi o’lchab, cho’p qoqib berardi. Goho Samandar ota ismli keksa kolxozchi bilan yonma-yon tushardik. Kuchanib-kuchanib qo’lim qavarib ketardi. Samandar ota esa deyarlik kuchini sarflamas, belni harakatlantirishi bilanoq ulkan kesaklar go’yoki yog’dek ko’char edi. Buning sababi so’rasam Samandar ota kulimsirab: “Boxromboy, kesakning juyini top, juyini!” der edi.O’sha vaqtlarda men juyning nima ekanligini tushuna olmaganman. So’ng bilsam juy-tayanch nuqtasi ekan. 1990–yillarda men ustoz Matnazar Abdulhakim ko’magida Navoiy g’azallarining, dostonlarining juyini topdim. Yillar mobaynida niyat qilib yurganimday birovlarning sharh, izohlarisiz “o’z kallam bilan” Navoiy tushunishga kirishdim. 1994 yilda “Navoiyga tatabbu” sarlavhali she’r yozib, hazratning bir baytini o’zimcha sharhlaganman. Navoiy haqida 5-6 ta maqola yozdim. Bularning ayrimlari mamlakatimizning nufuzli gazetalarida chiqqan. Maqtanishga yo’ymasangiz, bir gap aytaman. Yozuvchilarning hisobot anjumanida adib Omon Muxtor “Ma’rifat” gazetasida e’lon qilingan “Ziddiyatlar chorrahasida” sarlavhali maqolam haqida fikr bildirayotib, “men shu vaqtga qadar Navoiy ijodi haqida bunday serqirra maqolani o’qimagan edim” debdi.
Alisher Navoiyni ko’pchilik ko’r-ko’rona maqtaydi. Agarda ularning ba’zilaridan, Navoiyning qancha g’azalini o’qigansiz? “Lison-ut tayr” dostoni haqida gapirib bering-chi?… qabilida so’rasangiz, sukut saqlashlari aniq. Ochig’ini aytaman – men Navoiyning hamma g’azallari-yu dostonlarini o’qimaganman. Hazrat asarlari mutolaasi ruhiy sokinlikni talab etadi. Ammo, shuni ishonch ila tasdiqlashim mumkinki, men uchun Navoiy — sirli, maftunkor, jozibali cho’qqi. Modern deysizmi, postmodernmi, viziul she’riyat… xullas, bugungi kun jahon shoirlarining kashfiyotlari Navoiyda bor. Ollohga shukurki, bobomiz turkiy tilda yozgan. Aks holda u qo’llagan so’zlar ifori aslicha ongimizga, ongosti qavatlarimizga yetib bormagan bo’lur edi. Ming yilning nari-berisidagi turk-o’zbek she’riyatini shartli ravishda uch davrga ajratish mumkin. Birinchisi – qadimdan Navoiygacha bo’lgan she’riyat. Ikkinchisi — Navoiydan Feruzgacha bo’lgan she’riyat. Uchinchisi — Fitrat, Cho’lpon, Oybek, Usmon Nosirlardan to kunimizgacha bo’lgan she’riyat. Yuqorida ism-shariflari zikr etilgan shoirlar So’z maydonida chinakamiga MO’ЪJIZA ko’rsatganlar. Bu Til ichidagi tovlanishlar, asalguftorlik… O’zbek tili musiqasini ayniqsa, Cho’lpon va Usmon Nosir she’rlarini o’qigachgina anglab, lazzatlanasiz.
Shukrullo domladan eshitganim bor: Abdulhamid Cho’lpon va Usmon Nosir she’rlari 1936- yillarda, qatag’ondan sal avval texnikum, institut talabalari orasida juda ommalashib ketgan ekan. Domlaning hovlisiga borganlarimda u Usmon Nosir she’rlaridan, uning Lermontovdan qilgan tarjimalaridan yod o’qib berardi. “Usmon Nosirni o’z ko’zim bilan ko’rganman. U o’sha paytlarda biz uchun ideal shoir edi!” deya xitob qilarak ko’p yig’lardi. Qatag’ondan avval Abdulhamid Cho’lponni ko’klarga ko’targanlar, hattoki Shekspir bilan tenglashtirganlar. Cho’lpon bor-yo’g’i 40 yil yashagan; Usmon Nosirning ozodlikdagi umri 25 yilni tashkil etadi. U Lermontov yoshini ham yashay olmagan.
Siz aytganingizday, bu buyuklarimiz she’riyati hozirgi vaqtda keng jamoatchilik va o’quvchilar orasida ommalashib ketgani yo’q. Buning asosiy sababi umumsaviyaning pastligidadir. Saviya o’stirish amalini oilada farzand dunyoga kelgan vaqtlardan boshlamoq kerak. Yosh bolaning idroki toza bo’ladi. Ular eshitgan she’rlarining so’zlarini, ohanglarini eslab qoladilar. Taniqli shoir Yo’ldosh Eshbek bir suhbatida: “Men nevaralarimga yig’ib she’r o’qib beraman. Diqqat bilan quloq soladilar. O’qishni to’xtatsam, o’qing, deydilar” degan edi. Doimo ismli rassom (Frantsiyada yashab, Yevropa mamlakatlarida ham tanilgan) chaqalog’ini ko’tarib devordagi kartinalarni tomosha qildirarkan. Pirovardida, o’sha qizaloq ullg’aygach, mashhur musavvir bo’lib yetishgan.
Yosh Alisherbekning tog’alari Mir Said (Kobuliy) va Mavlono Ali (G’aribiy) zabardast shoirlar edilar. Ularning davrasida she’r tinglab Alisherbekning saviyasi tez o’sgan. To’qqiz-o’n yoshlarida hazrat Attor qalamiga mansub “Mantiqut tayr”ni yod olib, shu nazm ummoni ostiga “sho’ng’iydi”:
Manga ul holatda tab’i bulhavas,
“Mantiqut tayr” aylab erdi multamas.
Topdi sokin – sokin ul takrordin
Soda ko’nglum bahra ul guftordin.
Ta’b ul so’zlarga bo’lg’och oshno,
Qilmadi mayl o’zga so’zlarga yano.
Ustoz Matnazar Abdulhakim bir suhbatida: hazrat Navoiy o’qigan kitoblari ro’yxati tuzilsa, ehtimolki o’sha ro’yxatning o’zi bir necha jildliklarga jo bo’lar, degan edi. Qarang — tug’ma iste’dod bir yon, mutolaa bir yon.
Kamina xizmat taqozosiga ko’ra yosh qalamkashlar bilan ko’p suhbatlashaman. Ayrimlariga, kimlarning kitoblarini o’qigansiz, deya savol bersam, Abdulla Oripov, Muhammad Yusuflardan nariga o’ta olishmaydi. Yigirmanchi, yigirma birinchi asrlar Yevropa shoirlarining hattoki ism-shariflarini ham bilishmaydi. Demak, saviyalari turg’un.
Anvar ALLAMBERGENOV:Adabiyot ixlosmandlariga, kitobxonlarga aytar so’zlaringiz?
Bahrom RO’ZIMUHAMMAD: Adabiyot ixlosmandlariga, kitobxonlarga aytar so’zim shuki, ular Sharq mumtoz adabiyoti namunalari bilan G’arb modern, postmodern adabiyoti namunalarini yondosh zaylda mutolaa qilsinlar. Shundagina asl So’z san’ati ne ekanligini anglab yetadilar.
Hozirgi davrda pul topishga bo’lgan ishtiyoq o’sib, ma’naviyat yumushlari bir chekkada qolib ketmoqda. Millat taraqqiyotiga buning ziyoni tegadi. Maktab o’quvchilari, ayniqsa, oliygohlar talabalari kitob mutolaasiga vaqt ajratishlari joiz. Goho qo’l telefoniga mukkasidan tushgan yosh yigit-qizlarni ko’rsam hayron qolaman. Buncha ko’p gapirishmasa bular, deb o’ylayman. Kitob do’konlariga kirsam goho yoshlarning vijirlashib, shovqin solayotganiga guvoh bo’laman. Ichdan zil ketaman. To’g’ri, xato qilmaydigan bandaning o’zi yo’q. Biz ham qayerlardadir yanglishganmiz. Ammo, mutolaa jarayoni o’sha nuqsonlarni yuvib tashlagan. Oz bo’lsa-da ruhimiz tozargan.
Yigirma birinchi asrning 20–yiliga oyoq qo’ymoqdamiz. Yuz yil avvalgi voqelikni (tuzum almashinuvidan keyingi notinchliklar; eskilik tarafdorlari va jadidlar to’qnashuvi; qashshoqlik; bolьshevizm bosqini va hokazo) tasavvur ko’zgusiga keltirsak, bugungi kunimiz salmog’i ayonlashadi. Bugungi kunda adabiyot ahli oldida jahon miqyosiga chiqishdek zalvorli vazifa turibdi. Fitrat, Qodiriy, Cho’lpon kabi bobolarimiz orzusini ushaltirish amali hozirgi davr adiblari chekiga tushgan. Men bu borada adabiyot ixlosmandlari, kitobxonlar faol bo’lishini istayman. Biror yangilik ko’rsalar quvonsinlar, fikrini aytsinlar. “Hayt” degan tuyaga madad, demishlar.
O’zR FA O’zbek tili, adabiyoti va folьklori instituti tayanch doktoranti Anvar ALLAMBERGENOV suhbatlashdi
Toshkent-Xorazm-Toshkent
2019 yil 18 fevralь, 13 may, 27 iyunь
* Maqola tahrirsiz e’lon qilinmoqda.
