Олдинги саҳифаларнинг бирида ёзиб ўтганимдек, 2-3 кун олдин қўшним, «Ёшлик» журналининг бош муҳарири Собир Ўнардан янги чиққан журнал сонини (2012 йил,4-сон) сўраб олдим. Мурод Муҳаммад Дўстнинг мақоласини ўқимоқчи эдим. Мақола айни шу сонда босилишини билардим. Мақолани синчиклаб ўқиб чиқдим ва энг қизиғи, мана шу сайт саҳифаларида бир-икки ой ичида эълон қилган мақолаларимда (хусусан,»Давомли мактублар» туркумида) акс этган айрим мулоҳазаларимга уйғун фикрларни ўқиб, таниқли адиб билан фикрдошлигимдан қувондим.

Бугун эса Мурод Муҳаммад Дўстга саволлар бериб,суҳбатдош бўлган истеъдодли шоир Фахриёрнинг блогида суҳбат матни қўйилганидан фойдаланиб, уни сизга тақдим этяпман.

 

АЖДОДЛАРНИ ТИНЧ ҚЎЯЙЛИК
Ёзувчи Мурод Муҳаммад Дўст билан суҳбат

– Мурод ака, суҳбатимизни адабиётдан бошласак. Янги асарларингиз кўринмай қолганига ҳам анча бўлди…

– Одамзод кўп нарсани кўриб-билиб боравергани сайин ёзиши анча қийинлашаркан. Аввал ёзганларим ҳам, энди ёзадиганим ҳам майда, арзимас бўлиб кўринаверади – шуниси ёмон. Балки бунга ёшлик ғайрати, аввалги завқу шавқ йўқолгани сабабчидир…

Умр бўйи, замона билан баробар одимлаяпман, деб ўйлар эдим. Бугун, ёш бир жойга бориб қолганда кўнглимда эски ақидалар устунроқ эканини англадим. Албатта, янги замонга муносиб эмаслигимдан уяламан, лекин начора… эски қарашлардан буткул халос бўлишнинг иложи йўқ. Қолаверса, янги замонни буюк ҳаяжон билан куйлаётган тенгқурлар ва ёш дўстларимизга етиб олишим жуда қийин. Шу сабаб, очиқ тан олишим керак, янгича қаҳрамонларни, янгича қарашларни қаламга олмасликка ҳаракат қиламан. Албатта, оғизга сув солиб ўтирганим йўқ, кўҳна реалистик йўсинда, оз-оздан бўлса-да, ёзяпман. Худо умрдан қисмаса, олдинроқ бошлаб қўйилган жиддийроқ нарсаларимни охирига еткизаман. Уч-тўрт ҳикоя ёзиб ташлаб қўйдим. Сал ўтиб, қайтадан ўқиб кўраман. Балки бир-иккитасини чоп этишга журъатим етар…

– Бир қаралса, китоблар ёзилаётгандай, илгаригидай юз минглаб нусхада бўлмаса-да, чоп этилаётгандай. Лекин барибир адабиётнинг илгариги шашти кўринмайди. Бу нима билан боғлиқ: ижод аҳлининг мавжуд маиший қийинчиликлар оқибатида тирикчилик билан андармон бўлиб қолгани биланми ёки вужудга келган воқеликни қайта баҳолаш қийинчиликлари биланми? Барча замонларда ҳам адабиётнинг ҳаётга муносабат мезонлари бир хил бўлмайдими?

– Ижод аҳлининг шахти пастлигининг сабаби битта – моддий қийинчилик. Эски замонда адабиёт ёзувчининг том маънода тирикчилиги, яшаш тарзи эди. Ёзарди, чоп этарди, эвазига қалам ҳақини оларди. Ва айни аснода дилида тугиб юрган бир-икки гапини ҳам айтишга улгурарди. Базиси, устқурмаси, мафкураси ва бошқа – бугунда лаънатдан ўзга нарсага муносиб кўрилмайдиган – бало-қазоларидан қатъи назар, кечаги кунда ёзувчида ўзини адабиётга буткул бағишлаш имконияти бор эди.

Эндиликда адабиётни касб тутган одамнинг кун кечириши қийин. Айниқса – елкасида ортмоғи бўлса. Хотин, бола-чақа ва ҳоказо… Бу аҳвол ўткинчи деб ўйлайман. Жамият маърифати ва ўртача турмуш даражаси ўнгланган пайтда яна ҳаммаси изга тушади.

Адабиёт, умуман, ҳақиқий санъат – инсониятнинг тузалмас дарди. Ва унинг мезонлари ҳеч қачон ўзгармайди: оқ – қора, яхши – ёмон, адолат – қабоҳат, муҳаббат – нафрат..

“Одиссея” билан “Алпомиш”нинг уйқаш тарафларини бир ўйлаб кўрайлик. Икковининг орасида неча-неча аср ётибди. Дейлик, Томас Манн “Юсуф ва биродарлари” романига қўл урмасдан аввал Инжил ва бошқа насроний матнларни жуда кўп титгани аниқ, лекин “Алпомиш”ни дўмбирага солган саҳройи бахшининг Ҳомерни ўқиши тугул, эшитганини ҳам тасаввур этолмайсиз.

“Одиссея” айрича, “Алпомиш” айрича туғилган. Протосюжет деганлари шу. Илм аҳли айтишича, сюжетлар, мавзулар сони, нари борса, ўндан ошиқроқ бўларкан. Оғзакию ёзма адабиёт, неча минг йиллардан бери яшаб ўтган ва бугун яшаётган шоир ва ёзувчиларнинг ҳаммаси саноқли сюжетни қайтадан ҳикоя қилиш билан овора. Қуюшқонни узиб ташқарига чиқиб кетгани йўқ. Баҳолашда фарқ бўлиши мумкин. Миллий муҳит, миллий ахлоқ таъсирида берилган баҳо асарнинг қадрини йўқотмайди, лекин мафкура таъсирида берилган баҳо уни ўлдириши мумкин. Исботини узоқдан излаш шарт эмас, биз билган миллий “классик”ларнинг ахлат қутисига тиқиб ташланган том-том асарлари…

Бугунги ёзувчи ва шоирларда журъат етишмайди. Воқеаларга, аниқроғи, Сиз айтмиш воқеликка берадиган баҳоларимиз расмий баҳо ёки талқинга зид келиб қолишидан чўчиймиз, шекилли. Билмаймизки, воқеликка баҳо бериш учун бақириб-чақириш, айюҳаннос солиш шарт эмас. Бунинг учун алоҳида тоифа – ҳуқуқ ҳимоячилари (негадир уларни “ҳуқуқхўр” деб атагим келади) мавжуд. Бизнинг вазифамиз – воқеликни бадиий идрок этиш, холисона, босиқлик билан бадиий идрок этиш. Шўролар замонида ёзилган ва бугун яшаб келаётган кўпчилик яхши асарлар шу йўсинда битилган.

– Яқинда ёзувчи Ҳамид Исмоил бир вебсайтга берган интервьюсида ўзбек адабиётидаги 3-4 та архетип даражасига кўтарилган образлар қаторида “Лолазор” романингиз қаҳрамони Яхшибоевни ҳам санаб ўтди…

– Ҳамид Исмоилнинг Яхшибоевга берган баҳосига менинг ҳам кўзим тушди. Ўйлашимча, Ҳамиджон ошналик юзасидан ошиқча лутф этгандай. “Архетип” ёки “архитип” сўзи ўрисчага “первообраз” дея ўгирилади. “Аввал мисли бўлмаган” деган маъноси бор. Балки Яхшибоев образи маълум даражада янги бўлиши мумкин, лекин бу сифатни талтаймасдан, жўнроқ қабул қилган маъқул. Дунё адабиётида архетип бўлмаган юзлаб гўзал образлар борки, уларнинг муаллифларини тақлидчиликда айблаш бугун ҳеч кимнинг хаёлига келмайди. Масалан, Шарқ поэзиясидаги Фарҳод образи…

– Бугунги ўзбек адабиёти жаҳон адабий жараёнларидан узилиб қолмаяптими? Оддий бир мисол. Кейинги 4-5 йилда Нобел мукофотига сазовор бўлган Жан-Мари Гюстав Леклезио (Франция), Дорис Лессинг (Буюк Британия) Ўрхон Памуқ (Туркия), Гаролд Пинтер (Буюк Британия) сингари ёзувчиларнинг асарларини ўқиш у ёқда турсин, номини эшитган ўзбек ёзувчи ёки шоири ҳам кам. Албатта, мен бу билан уларнинг ҳар бири классик ёзувчи деган фикрдан йироқман…

– Алам қилса-да, тан олишимиз керак: миллий адабиётимиз жаҳон адабий жараёнига фаол қатнашчи бўлиб киролгани йўқ. Албатта, яхши асарларимиз хорижий тилларда чоп этилган, мақтов олган, лекин бирорта шоир ёки ёзувчимиз, дейлик, Чингиз Айтматовга ўхшаб дунё бадиий тафаккурига жиддий таъсир кўрсата олгани йўқ. Эътироз билдирувчилар сон мингта: Навоий, Бобур… эпосимиз… дунёга довруқ таратган яна қанча ва қанча асарларимиз бор-ку?! Тўғри, дунё адабиётида уларнинг ўрни бор. Лекин Навоий билан Бобурнинг ўтиб кетганига қанча бўлди!

Умуман, миллий фахр борасида бизга етадиган миллат топилмаса керак. Тарихимизни мақтайвериб, назаримда, аждодларимиз руҳини ортиқ даражада безовта қилиб юбордик. Буюк ўтмишга меҳримиз шу қадар кучлики, баъзида бугунги кун эсимиздан чиқиб кетади. Билмадим, худо каромат кўрсатиб, улуғ аждодлардан бирортаси тилга кирса, балки, биздан бошқа ташвишларинг йўқми, ўзларингни ўйласаларинг бўлмайдими, бўталоқларим, деб айтган бўлармиди…

Менимча, мавзуни торроқ қилиб, ўзбек ўқувчисининг дунё адабий жараёнидан нечоғли хабардор эканидан гапирганимиз тузук. Ўйлаб кўрсам, Сиз тилга олган ижодкорлардан Леклезионинг “Саҳро” романини анча олдин тасодифан ўқиган эканман. Воқеалари, мавзуси бугун ёдимда йўқ. Лекин Ўрхон Памуқни атай ўқиганман. Ўзимизга яқин билиб, алоҳида меҳр билан ўқиганман. Менга унинг “Қора китоб”и маъқулроқ. Билим, катта меҳнат ва маҳорат билан, катта шавқ билан ёзилган роман. Афсуски, бу яхши ёзувчининг Нобель мукофотига қўйилганидан кейин қилган бир-икки сиёсий баёноти ёқмади. Гап Памуқнинг сиёсий қарашларида ёки берган баёнотлари тўғри-нотўғри эканида эмас, балки бу қарашлар айни Нобель мукофотини бериш арафасида ва охирги рўйхатга кириш илинжида ошкор қилинганида. Қолган икки “нобелчи” муаллифнинг отларини эшитганман, лекин ўқиганим йўқ.

Умуман, сиз ҳақсиз – ёзувчининг қадри Нобель мукофотини олгани билан ўлчанмайди. Аксар ёзувчи мукофот олиш учун эмас, ақалли битта яхши китоб ёзиш учун яшайди. Номлари бизга жуда таниш икки камтар ёзувчи Фозил Искандар билан Грант Матевосянни олинг. Улар қайси нобелдор ёзувчидан кам? Тўғриси, бу машҳур мукофотни беришда ҳам ғирромлик бордай. Асарга баҳо беришда бирёқламалик – бадиий қимматни оврўпоча анъаналарга садоқат мезони билан ўлчаш аниқ сезилади. Адабиётни четга суриб, Бегин ёки Арафатга берилган тинчлик мукофотларини эслаб кўринг, бу ҳолат соғ фикр нари турсин, жўнгина мантиққа ҳам зид эмасми? Улар бошида турган уруш ҳали тўхтагани йўқ-ку?

Шу куннинг китобхони кимларни ўқишини яхши билмайман. Ҳар ҳолда, Пауло Коэльо ёки Харуки Мураками каби пуфлаб шиширилган “даҳо”ларга маҳлиё бўлаётган одамлар кўп деб эшитаман.

Бугунги ўқувчи тасарруфида бизнинг авлод тасаввур ҳам этолмаган катта имконият – Интернет бор. Хоҳлаган тилида хоҳлаган асарини ўқиши мумкин.

Яна бир муҳим масала. Замона зайли билан ўзбек китобхони жаҳон адабиёти билан асосан рус тили воситасида ошно бўлди. Истибдод замони ортда қолди, лекин рус тили очиб берган эшик очиқлигича турибди. Бизда тил биладиган катта таржимонлар бармоқ билан санарли, лекин русларда уч-тўрт аср давомида шаклланган ва ғоят ривожланган таржима мактаби бор. Маҳдудликка берилиб, бу имкониятдан воз кечмаслигимиз керак. Афсуски, рус тилини биладиган ёшлар тобора камайиб кетяпти – уларнинг инглизчаси, немисчаси ёки япончаси хийла мукаммал. Илгари русификацияни, яъни руслаштириш сиёсатини ёмон кўрардик. Лекин бугун рус тилининг ўзбек тилига сиёсий рақобати йўқ. Энди у бир восита, керакли восита. Бизда миллий таржима мактаби юзага келиши учун кўп вақт ва маблағ зарур. Ҳозирча, миллий адабиётнинг ўзи тузукроқ ёрдамга муҳтож. “Шарқ юлдузи”, “Звезда Востока”, “Ёшлик” каби адабий журналларимизнинг тақдири омонатроқ бўлиб турганидан билаверасиз.

– Сиз мансуб авлод вакиллари атрофга фақат айрим ёзувчиларнинг кўзойнаги билан қарашга ўрганиб қолган адабиётга дунё адабиёти эшикларини очиб берди. Кейин шеърияту насрда турли экспериментлар даври бошланиб кетди. Ҳалигача ўша таъсирдан қутулолмай тили ўзбекча бўлса-да, фикрлаш тарзи, услуби тақлиддан иборат бўлиб қолаётган ижодкорлар бор. Дунё адабиётини пухта билишингизга қарамасдан Сизда ўша таъсир умуман сезилмайди. Ўқиган-билганларингизни асарларингизга қандай сингдирасиз?

– Эътибор берганмисиз, Абдулла Қаҳҳор домланинг “мен дунёга Чехов кўзойнаги билан қарадим” деган сўзларида росмана ғурур сезилади. Бугун мен алам билан ўйлайманки, кўзга суртган тўғрисўз ёзувчимиз шу гапларни замонасозлик юзасидан айтганида қанчалар яхши бўларди! (“Аз таҳи дил чўқиндингми ёки мазмуни замонасозлиқми?” – Абдулла Қодирий, “Калвак Маҳзум”.)

Тақлид деганлари дунё тургунча туради. Аслида тақлид ҳам – илмнинг бир тури, ибтидоий босқичи. Гап бу босқичдан эсон-омон ўтиб олишда. Ёзувчининг китоб ўқиб китоб ёзгани дарров билинади. Лекин мумтоз асарни ўқиб, кейин уни буткул эсдан чиқариб, ана ундан кейин ўзининг китобини ёзса эди, муаллиф бир замонлар тақиб кўрган кўзойнак кимники эканини сезиш қийин бўларди.

Овоз ёзиш жараёнида яхши атамалар бор. Оригинал – мастер-нусха, қолган ҳаммаси – биринчими ёки мингинчими – жўн нусха. Ҳақиқий талант ҳеч қачон аросатда қолиб кетмайди, барибир ўз йўлини топади – иркит ўрдакча кўркам оққушга айлангани каби!

Табиийки, тақлид ва ўрганиш даврини чўзиб юборган ношуд киши оддий эпигонга айланади. Буни аниқроқ тасаввур этиш учун замона ҳофизлари аҳволига бир қаранг. Бири Маъмуржон Узоқов бўлиб, иккинчиси Фахриддин Умаров бўлиб хиргойи қилади, мухлис орттиради, ҳатто унвон олади. Фожиа шундаки, улар ўзларининг оригинал эмас, иккинчи даражали нусха эканликларидан уялиш у ёқда турсин, маромига етказиб тақлид қилишларидан фахрланади.

Шерали Жўраев йўлини тутган бир укамиз бор. Баъзида “бу укамиз Шералининг қўшиғини Шералининг ўзидан зўрроқ айтади”, деб ҳазил қиламиз. Лекин у кинояни сезмайди, пичингни юксак мақтов дея қабул қилади.

Ижодий экспериментлар жуда керак. Уларнинг энг сара намуналари миллий адабиётнинг таркибий қисмига айланиши ҳам мумкин. Бармоқ вазни ўзбек назмига ёт – бегона, деган гапларни бугун ким эслайди? Ким бугун ғазал шаклида шеър ёзяпти? Майли, ёзаётган ҳам бўлсин, лекин шаклга қайтадан жон берган, янгича мазмун бағишлаган намуналар борми ўзи?

Бизнинг авлод вакиллари кўп ўқигани рост. Шу сабаб, биримиз Ҳэмингуэй, биримиз Селинжер, яна биримиз Гарсиа Маркес бўлиб ёзган чоғларимиз кўп бўлган. Аполлинер, Бодлер, Нозим Ҳикмат, Гарсиа Лорка, Уитмен, Элиот ва бошқа ўнлаб-юзлаб гўзал ёзувчи ва шоирлар ақлимизни олган пайтлар эди. Ажнабий ёзувчилар четда турсин, ўзимизнинг Шукур Холмирзаев ёки Ўткир Ҳошимовга ўхшаб ёзадиган “хашакироқ” (биз шундай деб ўйлардик) ошналаримиз қанча эди. Янглишмасам, Шукур аканинг ўзи ҳам бир фасл Эрнест Ҳемингуэйнинг “телеграф” услубини ўзбекча ислоҳ қилишга уриниб кўрган эди. Йўқ, устозимиз кейин яна ўзининг сурхон улусига, чорибой ва панжибойлар даврасига қайтди ва жуда тўғри қилди. Ва бугун бизлар Шукур акадан жуда кўп нарсаларни ўргандик, деб айтмасак гуноҳи азим бўлур эди. Умуман, Шукур ака раҳматлининг энг катта хизмати ўзбек насрини осмондан ерга олиб тушганида.

Менинг тақлиддан қутулишим осон кечган. Москвада ўқиб юрардим. Шавкат Раҳмон ёки Собит Мадалидан бошқа суҳбатлашадиган одам йўқ. Исфандиёр эса фақат ўрисча гапиради. Начора, ёлғизликдан зерикиб, ёзган нарсаларимни овоз чиқариб ўқишни ўргандим. Жиддийроқ қулоқ тутсам, баъзи жумлалар ўрисчадан таржима қилингандай… яна бир жумланинг оҳанги ғалатироқ… хуллас, қаҳрамонларимнинг одамга ўхшаб гапирадигани кам экан. Бор-йўғи шу. Ўшал замондан бошлаб, қаҳрамонларимни одамга ўхшаб гапиришга ўргата бошладим.

Раҳматли Машраб Бобоевнинг битта зўр гапи бор эди. Жумлада ғализлик топса бас, “Энди, оғайни, ўзбек бундай гапирмайди-да”, деб куюнар эди. Шу сабаб, янги нарсани аввал Машраб акага ўқитиб олардик. Раҳматли Ваҳоб Рўзиматов домла беўхшов жумлани ўқиса бас, авзойи ўзгариб, ортидан бир “сасирди”ки, унинг ғазабидан қўрқмаган ёзувчи зоти йўқ эди. Айтган гапи ёқмасди, лекин сабоқ ўрнига ўтарди. Сўзни жуда теран ҳис этадиган зукко ва шинаванда муҳаррир Низомхон ака Комилов ҳам ёшлигимизда бизга кўп марҳамат кўрсатган. Ваҳоб Рўзиматовнинг садоқатли шогирди, қадрдон дўстим ва “қаттол” муҳарририм ёзувчи Эркин Аъзамов билан алоҳида “ҳисоб-китоби”миз бор. У мен фақирга турфа азоблар бериб, опкелган қўлёзмаларимдан бутун-бутун бобларни олиб ташлаганки, бугун энди миннатдор бўлиб эслайман.

– Асарларингизда киноя устувор. Бу, айниқса, зикр этилган қаҳрамонингиз Яхшибоев образида бўртиб кўринади. Лекин қўғирчоқбоз Яхшибоев билан Олиянинг “бир-бирини кўзёшига беланиб суйиши” романнинг гўзал, шу билан бирга Яхшибоев характерига унчалик мос бўлмаган бобларидан биридир…

– Тўғрисини айтсам, “Лолазор” романи, бор-йўғи, икки жумлага жой топиш учун ёзилган. Биринчиси – “осмон мезонлардан йилтираб ётарди”, иккинчиси – Сиз иқтибос этиб келтирган гап: “алар бир-бирини кўзёшига беланиб суйдилар”. Ҳар икки жумла ҳам романдан олдин туғилган. Уларни юракка маҳкам босиб, асраб-авайлаб юрганман. Вақти келиб, бирига роман муқаддимасида, унисини ўзим энг яхши кўрган бобга тушириб, ортидан дунё топган тентакдай қувонганман.

Умуман, мен муҳаббат борасида ёзмасликка ҳаракат қиламан. Муҳаббат деганлари шу қадар буюк ва нозик туйғуки, унга муносиб қаҳрамонлар ва улар айтадиган сўзларни топиш ўзи қийин. Камтарликдан бўлмаса ҳам иқрор бўлишим керак: Сиз айтмиш бобдаги Яхшибоев аслида мен ўзимман.

Мен Яхшибоевни фош этиш учун ёзган эмасман. Тўғри, ундан кулган пайтларим бўлган, лекин ҳеч қачон мазах қилмаганман. Умуман, матнда ҳам ошкор айтилганки, “Лолазор” – ўнгланмаган тақдирлар романи. Яхшибоев ҳам, Ошно ҳам бошқача одамлар бўлиши мумкин эди. Уларда танлов ҳуқуқи бор эди ва улар бугунги тақдирини танладилар. Яхшибоевни оқлайдиган ягона нарса –Олияга муҳаббати. Бу муҳаббатда ғирром йўқ. У Олияни қутқариш учун ўзини сотди – Ошно ва бошқалар (Муҳсина хоним, Муяссар хоним ва ҳоказо бугунгача яшнаб-яшаб келаётган давлат хонимлари) танлаб берган йўлдан чиқиб кетолмади. Кўнгилда катта алам қолди. Балки шунинг учун ҳам кейинчалик Яхшибоев қўғирчоқбозга айланиб, ҳаттоки Ошнонинг ўзини ҳам қўғирчоқ қилиб ўйнатгандир?..

Бир нарсада Сиз ҳақсиз. Олия билан Яхшибоев муҳаббати бобида киноя камроқ. Бунга мен айбдорман, муҳаббат тавсифига берилиб кетиб, романнинг асосий оҳангини унутиб қўйганман. Балки шуниси тўғри бўлгандир – киноя аралашган жойда муҳаббат ўлади. Ўлмайди, дейдиган мард, ана, маҳбубасига ишқини пичинг аралаш изҳор этиб кўрсин.

– Бугунги ижодкорга мутолаа маданияти керакми? Умуман, ўзингиз қандай мутолаа қиласиз?

– Бу саволга жўялироқ жавоб беролмайман. Менинг китоб ўқишимда ҳеч қандай тартиб йўқ. Агар ёнимда бадиий китоблар бўлмаса, тунукачи ёки қадоқчи касби ҳақидаги китобни ҳам ўқийвераман. Электр ёки пластик пайванд, сантехника, бўёқчилик, мисгарлик, темирчилик бўйича қўлланмалар… Буларнинг ҳаммаси бирдай қизиқ ва мароқли. Кейин жарроҳлар ёзган китобларни (улар бизга ўхшаб, драматик ҳолатларни ўйлаб топмайди), отлар билан итлар ҳақидаги китобларни яхши кўраман.

– Сизнингча, бугун сўзнинг, санъатнинг бозорга солиниши, тўғрироғи, улардан фақат бойлик орттириш воситаси сифатида фойдаланиш қанчалик зарар келтиряпти? Ёки бизда ҳам Ғарбдагига ўхшаш, буниси ҳақиқий санъат, буниси эса кўча маданияти деб ажратиб қўя қолиш керакмикин?

– Табиийки, бозор муносабатлари ўзига мос нарсаларни юзага чиқарди: бозор адабиёти, бозор санъати… киноси, куй-ашуласи, рақси… Бу суррогат шакллар катта даромад келтиради. Албатта, уларнинг ўз мухлислари бор. Боргина эмас, жуда кўп – минглаб, милёнлаб. Бир сўз билан айтадиган бўлсак – масскульт, яъниким оммавий маданият.

Адашмасам, “Мустафо” деган қиссада қадим файласуфи Зуннун Мисрийнинг сўзларидан иқтибос келтирган эдим. Маъноси шуки, илм одамлардан тортиб олинмайди, аммо билгувчилар йўқолади. Билгувчилар йўқолгач, нодонлар тепага чиқиб оладилар. Улар ўзлари адашгани етмагандай, ортларидан бошқаларни ҳам етаклаб кетади…

Ўзбек оммавий маданияти кимларнинг етовида эканини аниқ билмайман. Албатта, етакда кетаётган одамларга ҳавас қилиб бўлмайди. Лекин бу жараённи тўхтатиш мумкин эмас – ўртага пул, катта сармоя тикилган. Эстрада савиясини кўтариш борасида қанча қарор қабул қилинди, лекин савия сабил ҳали-ҳануз тош асри даражасида собит турибди. Фақат бир нарса – Россияда ҳам, Туркияда ҳам, Қозоғистону Тожикистону Қирғизистонда ҳам аҳвол шу экани таскинга зор кўнглимизни озгина юпатади. Бошқа тилларни тушунмайман, лекин ўзимча тусмол қиламанки, биз ҳавас билан қарайдиган Мағриб мамлакатларида ҳам аҳвол бундан ортиқ эмас. Яъники, кўпга теккан касал. Недир янги ва кўпроқ даромадли ўйин ёки томоша турлари ўйлаб топилса, бугунги нағма ва муқомлар тез орада ўтиб кетиши ҳам мумкин.

– Бир суҳбатингизда ўзингизни нафосатни, гўзалликни қадрловчи амалдор, деб атаган эдингиз. Бугун кечаги тушунчаю мезонларнинг яшин тезлигида ўзгараётгани нафосату гўзалликка бўлган муносабатга таъсир этмаяптими?

– “Нафосатни, гўзалликни қадрловчи амалдор” иборасида ўша замондаги аҳволимга нисбатан – ёзишга имкон йўқлигидан афсус аралашган озгина пичинг бор эди.

Инсон кўнглидаги гўзаллик туйғуси муқим қолади, албатта. Мезонлар ҳар кун ўзгариши мумкин. Айниқса, аёл чиройи борасида. Аслида, Рубенс чизган семиз хонимлар билан бугун саҳналарда муқом қилиб юрадиган қилтириқ моделлар ҳам бирдай гўзал. Умуман, хунук аёлнинг ўзи бўлмайди. Менинг бир ажойиб синфдошим маҳбубасига шундай баҳо бергани ёдимда: “Роса чиройли, оғзи тўла тилла тиш, ҳар бармоғида иккитадан тилла узуги бор!” Мен ўша пайт ичимда кулган эдим. Лекин бугун ўйлаб кўрсам, у ҳам ўзича ҳақ экан. Яъниким, ҳар кимники ўзига, ой кўринар кўзига…

– Зардуштийлик динида ҳозир ҳам долзарблигини йўқотмаган “эзгу фикр, эзгу сўз, эзгу амал” триадаси бўлган. Кўпчилик мавжуд қийинчиликлардан нолийди-ю, лекин уларни енгиш учун, аввало, фикр ва сўз тузалиши шарт эканини ўйлаб кўрмайди. Бунинг учун нима қилиш керак деб ўйлайсиз?

– Дунёда тўкис одамнинг ўзи йўқ. Бировда эзгу фикр, эзгу сўз бўлиши мумкин, лекин амалга келганда оқсаб қолади. Бугунги оташин ислоҳотчиларнинг ҳаммаси шундай. Фикр ва сўзни тузатиш мумкиндир (балки сўзни тузатиш шарт ҳам эмасдир, негаки ҳамма – ўғри ҳам, тўғри ҳам – жуда эзгу сўзларни гапиради), лекин моддий ғаразни енгиш жуда қийин. Эзгу амалнинг асосий кушандаси – нафс. Жамият мукаммал бўлишини, ҳалол меҳнат кунлик эзгу амалга айланишини кутамиз энди.

Фахриёр суҳбатлашди

P.S. Мурод ака билан ушбу суҳбат «Ёшлик» журналининг 2012 йил 4-сонида «Маҳдудликка берилмайлик» сарлавҳаси ва айрим ўзгартишлар билан босилди. Бу ерда асл ҳолича чоп этиляпти.

Oldingi sahifalarning birida yozib o‘tganimdek, 2-3 kun oldin qo‘shnim, “Yoshlik” jurnalining bosh muhariri Sobir O‘nardan yangi chiqqan jurnal sonini (2012 yil,4-son) so‘rab oldim. Murod Muhammad Do‘stning maqolasini o‘qimoqchi edim. Maqola ayni shu sonda bosilishini bilardim. Maqolani sinchiklab o‘qib chiqdim va eng qizig‘i, mana shu sayt sahifalarida bir-ikki oy ichida e’lon qilgan maqolalarimda (xususan,“Davomli maktublar” turkumida) aks etgan ayrim mulohazalarimga uyg‘un fikrlarni o‘qib, taniqli adib bilan fikrdoshligimdan quvondim.

Bugun esa Murod Muhammad Do‘stga savollar berib,suhbatdosh bo‘lgan iste’dodli shoir Faxriyorning blogida suhbat matni qo‘yilganidan foydalanib, uni sizga taqdim etyapman.

AJDODLARNI TINCH QO‘YAYLIK
Yozuvchi Murod Muhammad Do‘st bilan suhbat

– Murod aka, suhbatimizni adabiyotdan boshlasak. Yangi asarlaringiz ko‘rinmay qolganiga ham ancha bo‘ldi…

– Odamzod ko‘p narsani ko‘rib-bilib boravergani sayin yozishi ancha qiyinlasharkan. Avval yozganlarim ham, endi yozadiganim ham mayda, arzimas bo‘lib ko‘rinaveradi – shunisi yomon. Balki bunga yoshlik g‘ayrati, avvalgi zavqu shavq yo‘qolgani sababchidir…

Umr bo‘yi, zamona bilan barobar odimlayapman, deb o‘ylar edim. Bugun, yosh bir joyga borib qolganda ko‘nglimda eski aqidalar ustunroq ekanini angladim. Albatta, yangi zamonga munosib emasligimdan uyalaman, lekin nachora… eski qarashlardan butkul xalos bo‘lishning iloji yo‘q. Qolaversa, yangi zamonni buyuk hayajon bilan kuylayotgan tengqurlar va yosh do‘stlarimizga yetib olishim juda qiyin. Shu sabab, ochiq tan olishim kerak, yangicha qahramonlarni, yangicha qarashlarni qalamga olmaslikka harakat qilaman. Albatta, og‘izga suv solib o‘tirganim yo‘q, ko‘hna realistik yo‘sinda, oz-ozdan bo‘lsa-da, yozyapman. Xudo umrdan qismasa, oldinroq boshlab qo‘yilgan jiddiyroq narsalarimni oxiriga yetkizaman. Uch-to‘rt hikoya yozib tashlab qo‘ydim. Sal o‘tib, qaytadan o‘qib ko‘raman. Balki bir-ikkitasini chop etishga jur’atim yetar…

– Bir qaralsa, kitoblar yozilayotganday, ilgarigiday yuz minglab nusxada bo‘lmasa-da, chop etilayotganday. Lekin baribir adabiyotning ilgarigi shashti ko‘rinmaydi. Bu nima bilan bog‘liq: ijod ahlining mavjud maishiy qiyinchiliklar oqibatida tirikchilik bilan andarmon bo‘lib qolgani bilanmi yoki vujudga kelgan voqelikni qayta baholash qiyinchiliklari bilanmi? Barcha zamonlarda ham adabiyotning hayotga munosabat mezonlari bir xil bo‘lmaydimi?

– Ijod ahlining shaxti pastligining sababi bitta – moddiy qiyinchilik. Eski zamonda adabiyot yozuvchining tom ma’noda tirikchiligi, yashash tarzi edi. Yozardi, chop etardi, evaziga qalam haqini olardi. Va ayni asnoda dilida tugib yurgan bir-ikki gapini ham aytishga ulgurardi. Bazisi, ustqurmasi, mafkurasi va boshqa – bugunda la’natdan o‘zga narsaga munosib ko‘rilmaydigan – balo-qazolaridan qat’i nazar, kechagi kunda yozuvchida o‘zini adabiyotga butkul bag‘ishlash imkoniyati bor edi.

Endilikda adabiyotni kasb tutgan odamning kun kechirishi qiyin. Ayniqsa – yelkasida ortmog‘i bo‘lsa. Xotin, bola-chaqa va hokazo… Bu ahvol o‘tkinchi deb o‘ylayman. Jamiyat ma’rifati va o‘rtacha turmush darajasi o‘nglangan paytda yana hammasi izga tushadi.

Adabiyot, umuman, haqiqiy san’at – insoniyatning tuzalmas dardi. Va uning mezonlari hech qachon o‘zgarmaydi: oq – qora, yaxshi – yomon, adolat – qabohat, muhabbat – nafrat..

“Odisseya” bilan “Alpomish”ning uyqash taraflarini bir o‘ylab ko‘raylik. Ikkovining orasida necha-necha asr yotibdi. Deylik, Tomas Mann “Yusuf va birodarlari” romaniga qo‘l urmasdan avval Injil va boshqa nasroniy matnlarni juda ko‘p titgani aniq, lekin “Alpomish”ni do‘mbiraga solgan sahroyi baxshining Homerni o‘qishi tugul, eshitganini ham tasavvur etolmaysiz.

“Odisseya” ayricha, “Alpomish” ayricha tug‘ilgan. Protosyujet deganlari shu. Ilm ahli aytishicha, syujetlar, mavzular soni, nari borsa, o‘ndan oshiqroq bo‘larkan. Og‘zakiyu yozma adabiyot, necha ming yillardan beri yashab o‘tgan va bugun yashayotgan shoir va yozuvchilarning hammasi sanoqli syujetni qaytadan hikoya qilish bilan ovora. Quyushqonni uzib tashqariga chiqib ketgani yo‘q. Baholashda farq bo‘lishi mumkin. Milliy muhit, milliy axloq ta’sirida berilgan baho asarning qadrini yo‘qotmaydi, lekin mafkura ta’sirida berilgan baho uni o‘ldirishi mumkin. Isbotini uzoqdan izlash shart emas, biz bilgan milliy “klassik”larning axlat qutisiga tiqib tashlangan tom-tom asarlari…

Bugungi yozuvchi va shoirlarda jur’at yetishmaydi. Voqealarga, aniqrog‘i, Siz aytmish voqelikka beradigan baholarimiz rasmiy baho yoki talqinga zid kelib qolishidan cho‘chiymiz, shekilli. Bilmaymizki, voqelikka baho berish uchun baqirib-chaqirish, ayyuhannos solish shart emas. Buning uchun alohida toifa – huquq himoyachilari (negadir ularni “huquqxo‘r” deb atagim keladi) mavjud. Bizning vazifamiz – voqelikni badiiy idrok etish, xolisona, bosiqlik bilan badiiy idrok etish. Sho‘rolar zamonida yozilgan va bugun yashab kelayotgan ko‘pchilik yaxshi asarlar shu yo‘sinda bitilgan.

– Yaqinda yozuvchi Hamid Ismoil bir vebsaytga bergan intervyusida o‘zbek adabiyotidagi 3-4 ta arxetip darajasiga ko‘tarilgan obrazlar qatorida “Lolazor” romaningiz qahramoni Yaxshiboyevni ham sanab o‘tdi…

– Hamid Ismoilning Yaxshiboyevga bergan bahosiga mening ham ko‘zim tushdi. O‘ylashimcha, Hamidjon oshnalik yuzasidan oshiqcha lutf etganday. “Arxetip” yoki “arxitip” so‘zi o‘rischaga “pervoobraz” deya o‘giriladi. “Avval misli bo‘lmagan” degan ma’nosi bor. Balki Yaxshiboyev obrazi ma’lum darajada yangi bo‘lishi mumkin, lekin bu sifatni taltaymasdan, jo‘nroq qabul qilgan ma’qul. Dunyo adabiyotida arxetip bo‘lmagan yuzlab go‘zal obrazlar borki, ularning mualliflarini taqlidchilikda ayblash bugun hech kimning xayoliga kelmaydi. Masalan, Sharq poeziyasidagi Farhod obrazi…

– Bugungi o‘zbek adabiyoti jahon adabiy jarayonlaridan uzilib qolmayaptimi? Oddiy bir misol. Keyingi 4-5 yilda Nobel mukofotiga sazovor bo‘lgan Jan-Mari Gyustav Leklezio (Fransiya), Doris Lessing (Buyuk Britaniya) O‘rxon Pamuq (Turkiya), Garold Pinter (Buyuk Britaniya) singari yozuvchilarning asarlarini o‘qish u yoqda tursin, nomini eshitgan o‘zbek yozuvchi yoki shoiri ham kam. Albatta, men bu bilan ularning har biri klassik yozuvchi degan fikrdan yiroqman…

– Alam qilsa-da, tan olishimiz kerak: milliy adabiyotimiz jahon adabiy jarayoniga faol qatnashchi bo‘lib kirolgani yo‘q. Albatta, yaxshi asarlarimiz xorijiy tillarda chop etilgan, maqtov olgan, lekin birorta shoir yoki yozuvchimiz, deylik, Chingiz Aytmatovga o‘xshab dunyo badiiy tafakkuriga jiddiy ta’sir ko‘rsata olgani yo‘q. E’tiroz bildiruvchilar son mingta: Navoiy, Bobur… eposimiz… dunyoga dovruq taratgan yana qancha va qancha asarlarimiz bor-ku?! To‘g‘ri, dunyo adabiyotida ularning o‘rni bor. Lekin Navoiy bilan Boburning o‘tib ketganiga qancha bo‘ldi!

Umuman, milliy faxr borasida bizga yetadigan millat topilmasa kerak. Tariximizni maqtayverib, nazarimda, ajdodlarimiz ruhini ortiq darajada bezovta qilib yubordik. Buyuk o‘tmishga mehrimiz shu qadar kuchliki, ba’zida bugungi kun esimizdan chiqib ketadi. Bilmadim, xudo karomat ko‘rsatib, ulug‘ ajdodlardan birortasi tilga kirsa, balki, bizdan boshqa tashvishlaring yo‘qmi, o‘zlaringni o‘ylasalaring bo‘lmaydimi, bo‘taloqlarim, deb aytgan bo‘larmidi…

Menimcha, mavzuni torroq qilib, o‘zbek o‘quvchisining dunyo adabiy jarayonidan nechog‘li xabardor ekanidan gapirganimiz tuzuk. O‘ylab ko‘rsam, Siz tilga olgan ijodkorlardan Leklezioning “Sahro” romanini ancha oldin tasodifan o‘qigan ekanman. Voqealari, mavzusi bugun yodimda yo‘q. Lekin O‘rxon Pamuqni atay o‘qiganman. O‘zimizga yaqin bilib, alohida mehr bilan o‘qiganman. Menga uning “Qora kitob”i ma’qulroq. Bilim, katta mehnat va mahorat bilan, katta shavq bilan yozilgan roman. Afsuski, bu yaxshi yozuvchining Nobel mukofotiga qo‘yilganidan keyin qilgan bir-ikki siyosiy bayonoti yoqmadi. Gap Pamuqning siyosiy qarashlarida yoki bergan bayonotlari to‘g‘ri-noto‘g‘ri ekanida emas, balki bu qarashlar ayni Nobel mukofotini berish arafasida va oxirgi ro‘yxatga kirish ilinjida oshkor qilinganida. Qolgan ikki “nobelchi” muallifning otlarini eshitganman, lekin o‘qiganim yo‘q.

Umuman, siz haqsiz – yozuvchining qadri Nobel mukofotini olgani bilan o‘lchanmaydi. Aksar yozuvchi mukofot olish uchun emas, aqalli bitta yaxshi kitob yozish uchun yashaydi. Nomlari bizga juda tanish ikki kamtar yozuvchi Fozil Iskandar bilan Grant Matevosyanni oling. Ular qaysi nobeldor yozuvchidan kam? To‘g‘risi, bu mashhur mukofotni berishda ham g‘irromlik borday. Asarga baho berishda biryoqlamalik – badiiy qimmatni ovro‘pocha an’analarga sadoqat mezoni bilan o‘lchash aniq seziladi. Adabiyotni chetga surib, Begin yoki Arafatga berilgan tinchlik mukofotlarini eslab ko‘ring, bu holat sog‘ fikr nari tursin, jo‘ngina mantiqqa ham zid emasmi? Ular boshida turgan urush hali to‘xtagani yo‘q-ku?

Shu kunning kitobxoni kimlarni o‘qishini yaxshi bilmayman. Har holda, Paulo Koelo yoki Xaruki Murakami kabi puflab shishirilgan “daho”larga mahliyo bo‘layotgan odamlar ko‘p deb eshitaman.

Bugungi o‘quvchi tasarrufida bizning avlod tasavvur ham etolmagan katta imkoniyat – Internet bor. Xohlagan tilida xohlagan asarini o‘qishi mumkin.

Yana bir muhim masala. Zamona zayli bilan o‘zbek kitobxoni jahon adabiyoti bilan asosan rus tili vositasida oshno bo‘ldi. Istibdod zamoni ortda qoldi, lekin rus tili ochib bergan eshik ochiqligicha turibdi. Bizda til biladigan katta tarjimonlar barmoq bilan sanarli, lekin ruslarda uch-to‘rt asr davomida shakllangan va g‘oyat rivojlangan tarjima maktabi bor. Mahdudlikka berilib, bu imkoniyatdan voz kechmasligimiz kerak. Afsuski, rus tilini biladigan yoshlar tobora kamayib ketyapti – ularning inglizchasi, nemischasi yoki yaponchasi xiyla mukammal. Ilgari rusifikatsiyani, ya’ni ruslashtirish siyosatini yomon ko‘rardik. Lekin bugun rus tilining o‘zbek tiliga siyosiy raqobati yo‘q. Endi u bir vosita, kerakli vosita. Bizda milliy tarjima maktabi yuzaga kelishi uchun ko‘p vaqt va mablag‘ zarur. Hozircha, milliy adabiyotning o‘zi tuzukroq yordamga muhtoj. “Sharq yulduzi”, “Zvezda Vostoka”, “Yoshlik” kabi adabiy jurnallarimizning taqdiri omonatroq bo‘lib turganidan bilaverasiz.

– Siz mansub avlod vakillari atrofga faqat ayrim yozuvchilarning ko‘zoynagi bilan qarashga o‘rganib qolgan adabiyotga dunyo adabiyoti eshiklarini ochib berdi. Keyin she’riyatu nasrda turli eksperimentlar davri boshlanib ketdi. Haligacha o‘sha ta’sirdan qutulolmay tili o‘zbekcha bo‘lsa-da, fikrlash tarzi, uslubi taqliddan iborat bo‘lib qolayotgan ijodkorlar bor. Dunyo adabiyotini puxta bilishingizga qaramasdan Sizda o‘sha ta’sir umuman sezilmaydi. O‘qigan-bilganlaringizni asarlaringizga qanday singdirasiz?

– E’tibor berganmisiz, Abdulla Qahhor domlaning “men dunyoga Chexov ko‘zoynagi bilan qaradim” degan so‘zlarida rosmana g‘urur seziladi. Bugun men alam bilan o‘ylaymanki, ko‘zga surtgan to‘g‘riso‘z yozuvchimiz shu gaplarni zamonasozlik yuzasidan aytganida qanchalar yaxshi bo‘lardi! (“Az tahi dil cho‘qindingmi yoki mazmuni zamonasozliqmi?” – Abdulla Qodiriy, “Kalvak Mahzum”.)

Taqlid deganlari dunyo turguncha turadi. Aslida taqlid ham – ilmning bir turi, ibtidoiy bosqichi. Gap bu bosqichdan eson-omon o‘tib olishda. Yozuvchining kitob o‘qib kitob yozgani darrov bilinadi. Lekin mumtoz asarni o‘qib, keyin uni butkul esdan chiqarib, ana undan keyin o‘zining kitobini yozsa edi, muallif bir zamonlar taqib ko‘rgan ko‘zoynak kimniki ekanini sezish qiyin bo‘lardi.

Ovoz yozish jarayonida yaxshi atamalar bor. Original – master-nusxa, qolgan hammasi – birinchimi yoki minginchimi – jo‘n nusxa. Haqiqiy talant hech qachon arosatda qolib ketmaydi, baribir o‘z yo‘lini topadi – irkit o‘rdakcha ko‘rkam oqqushga aylangani kabi!

Tabiiyki, taqlid va o‘rganish davrini cho‘zib yuborgan noshud kishi oddiy epigonga aylanadi. Buni aniqroq tasavvur etish uchun zamona hofizlari ahvoliga bir qarang. Biri Ma’murjon Uzoqov bo‘lib, ikkinchisi Faxriddin Umarov bo‘lib xirgoyi qiladi, muxlis orttiradi, hatto unvon oladi. Fojia shundaki, ular o‘zlarining original emas, ikkinchi darajali nusxa ekanliklaridan uyalish u yoqda tursin, maromiga yetkazib taqlid qilishlaridan faxrlanadi.

Sherali Jo‘rayev yo‘lini tutgan bir ukamiz bor. Ba’zida “bu ukamiz Sheralining qo‘shig‘ini Sheralining o‘zidan zo‘rroq aytadi”, deb hazil qilamiz. Lekin u kinoyani sezmaydi, pichingni yuksak maqtov deya qabul qiladi.

Ijodiy eksperimentlar juda kerak. Ularning eng sara namunalari milliy adabiyotning tarkibiy qismiga aylanishi ham mumkin. Barmoq vazni o‘zbek nazmiga yot – begona, degan gaplarni bugun kim eslaydi? Kim bugun g‘azal shaklida she’r yozyapti? Mayli, yozayotgan ham bo‘lsin, lekin shaklga qaytadan jon bergan, yangicha mazmun bag‘ishlagan namunalar bormi o‘zi?

Bizning avlod vakillari ko‘p o‘qigani rost. Shu sabab, birimiz Heminguey, birimiz Selinjer, yana birimiz Garsia Markes bo‘lib yozgan chog‘larimiz ko‘p bo‘lgan. Apolliner, Bodler, Nozim Hikmat, Garsia Lorka, Uitmen, Eliot va boshqa o‘nlab-yuzlab go‘zal yozuvchi va shoirlar aqlimizni olgan paytlar edi. Ajnabiy yozuvchilar chetda tursin, o‘zimizning Shukur Xolmirzayev yoki O‘tkir Hoshimovga o‘xshab yozadigan “xashakiroq” (biz shunday deb o‘ylardik) oshnalarimiz qancha edi. Yanglishmasam, Shukur akaning o‘zi ham bir fasl Ernest Hemingueyning “telegraf” uslubini o‘zbekcha isloh qilishga urinib ko‘rgan edi. Yo‘q, ustozimiz keyin yana o‘zining surxon ulusiga, choriboy va panjiboylar davrasiga qaytdi va juda to‘g‘ri qildi. Va bugun bizlar Shukur akadan juda ko‘p narsalarni o‘rgandik, deb aytmasak gunohi azim bo‘lur edi. Umuman, Shukur aka rahmatlining eng katta xizmati o‘zbek nasrini osmondan yerga olib tushganida.

Mening taqliddan qutulishim oson kechgan. Moskvada o‘qib yurardim. Shavkat Rahmon yoki Sobit Madalidan boshqa suhbatlashadigan odam yo‘q. Isfandiyor esa faqat o‘rischa gapiradi. Nachora, yolg‘izlikdan zerikib, yozgan narsalarimni ovoz chiqarib o‘qishni o‘rgandim. Jiddiyroq quloq tutsam, ba’zi jumlalar o‘rischadan tarjima qilinganday… yana bir jumlaning ohangi g‘alatiroq… xullas, qahramonlarimning odamga o‘xshab gapiradigani kam ekan. Bor-yo‘g‘i shu. O‘shal zamondan boshlab, qahramonlarimni odamga o‘xshab gapirishga o‘rgata boshladim.

Rahmatli Mashrab Boboyevning bitta zo‘r gapi bor edi. Jumlada g‘alizlik topsa bas, “Endi, og‘ayni, o‘zbek bunday gapirmaydi-da”, deb kuyunar edi. Shu sabab, yangi narsani avval Mashrab akaga o‘qitib olardik. Rahmatli Vahob Ro‘zimatov domla beo‘xshov jumlani o‘qisa bas, avzoyi o‘zgarib, ortidan bir “sasirdi”ki, uning g‘azabidan qo‘rqmagan yozuvchi zoti yo‘q edi. Aytgan gapi yoqmasdi, lekin saboq o‘rniga o‘tardi. So‘zni juda teran his etadigan zukko va shinavanda muharrir Nizomxon aka Komilov ham yoshligimizda bizga ko‘p marhamat ko‘rsatgan. Vahob Ro‘zimatovning sadoqatli shogirdi, qadrdon do‘stim va “qattol” muharririm yozuvchi Erkin A’zamov bilan alohida “hisob-kitobi”miz bor. U men faqirga turfa azoblar berib, opkelgan qo‘lyozmalarimdan butun-butun boblarni olib tashlaganki, bugun endi minnatdor bo‘lib eslayman.

– Asarlaringizda kinoya ustuvor. Bu, ayniqsa, zikr etilgan qahramoningiz Yaxshiboyev obrazida bo‘rtib ko‘rinadi. Lekin qo‘g‘irchoqboz Yaxshiboyev bilan Oliyaning “bir-birini ko‘zyoshiga belanib suyishi” romanning go‘zal, shu bilan birga Yaxshiboyev xarakteriga unchalik mos bo‘lmagan boblaridan biridir…

– To‘g‘risini aytsam, “Lolazor” romani, bor-yo‘g‘i, ikki jumlaga joy topish uchun yozilgan. Birinchisi – “osmon mezonlardan yiltirab yotardi”, ikkinchisi – Siz iqtibos etib keltirgan gap: “alar bir-birini ko‘zyoshiga belanib suydilar”. Har ikki jumla ham romandan oldin tug‘ilgan. Ularni yurakka mahkam bosib, asrab-avaylab yurganman. Vaqti kelib, biriga roman muqaddimasida, unisini o‘zim eng yaxshi ko‘rgan bobga tushirib, ortidan dunyo topgan tentakday quvonganman.

Umuman, men muhabbat borasida yozmaslikka harakat qilaman. Muhabbat deganlari shu qadar buyuk va nozik tuyg‘uki, unga munosib qahramonlar va ular aytadigan so‘zlarni topish o‘zi qiyin. Kamtarlikdan bo‘lmasa ham iqror bo‘lishim kerak: Siz aytmish bobdagi Yaxshiboyev aslida men o‘zimman.

Men Yaxshiboyevni fosh etish uchun yozgan emasman. To‘g‘ri, undan kulgan paytlarim bo‘lgan, lekin hech qachon mazax qilmaganman. Umuman, matnda ham oshkor aytilganki, “Lolazor” – o‘nglanmagan taqdirlar romani. Yaxshiboyev ham, Oshno ham boshqacha odamlar bo‘lishi mumkin edi. Ularda tanlov huquqi bor edi va ular bugungi taqdirini tanladilar. Yaxshiboyevni oqlaydigan yagona narsa –Oliyaga muhabbati. Bu muhabbatda g‘irrom yo‘q. U Oliyani qutqarish uchun o‘zini sotdi – Oshno va boshqalar (Muhsina xonim, Muyassar xonim va hokazo bugungacha yashnab-yashab kelayotgan davlat xonimlari) tanlab bergan yo‘ldan chiqib ketolmadi. Ko‘ngilda katta alam qoldi. Balki shuning uchun ham keyinchalik Yaxshiboyev qo‘g‘irchoqbozga aylanib, hattoki Oshnoning o‘zini ham qo‘g‘irchoq qilib o‘ynatgandir?..

Bir narsada Siz haqsiz. Oliya bilan Yaxshiboyev muhabbati bobida kinoya kamroq. Bunga men aybdorman, muhabbat tavsifiga berilib ketib, romanning asosiy ohangini unutib qo‘yganman. Balki shunisi to‘g‘ri bo‘lgandir – kinoya aralashgan joyda muhabbat o‘ladi. O‘lmaydi, deydigan mard, ana, mahbubasiga ishqini piching aralash izhor etib ko‘rsin.

– Bugungi ijodkorga mutolaa madaniyati kerakmi? Umuman, o‘zingiz qanday mutolaa qilasiz?

– Bu savolga jo‘yaliroq javob berolmayman. Mening kitob o‘qishimda hech qanday tartib yo‘q. Agar yonimda badiiy kitoblar bo‘lmasa, tunukachi yoki qadoqchi kasbi haqidagi kitobni ham o‘qiyveraman. Elektr yoki plastik payvand, santexnika, bo‘yoqchilik, misgarlik, temirchilik bo‘yicha qo‘llanmalar… Bularning hammasi birday qiziq va maroqli. Keyin jarrohlar yozgan kitoblarni (ular bizga o‘xshab, dramatik holatlarni o‘ylab topmaydi), otlar bilan itlar haqidagi kitoblarni yaxshi ko‘raman.

– Sizningcha, bugun so‘zning, san’atning bozorga solinishi, to‘g‘rirog‘i, ulardan faqat boylik orttirish vositasi sifatida foydalanish qanchalik zarar keltiryapti? Yoki bizda ham G‘arbdagiga o‘xshash, bunisi haqiqiy san’at, bunisi esa ko‘cha madaniyati deb ajratib qo‘ya qolish kerakmikin?

– Tabiiyki, bozor munosabatlari o‘ziga mos narsalarni yuzaga chiqardi: bozor adabiyoti, bozor san’ati… kinosi, kuy-ashulasi, raqsi… Bu surrogat shakllar katta daromad keltiradi. Albatta, ularning o‘z muxlislari bor. Borgina emas, juda ko‘p – minglab, milyonlab. Bir so‘z bilan aytadigan bo‘lsak – masskult, ya’nikim ommaviy madaniyat.

Adashmasam, “Mustafo” degan qissada qadim faylasufi Zunnun Misriyning so‘zlaridan iqtibos keltirgan edim. Ma’nosi shuki, ilm odamlardan tortib olinmaydi, ammo bilguvchilar yo‘qoladi. Bilguvchilar yo‘qolgach, nodonlar tepaga chiqib oladilar. Ular o‘zlari adashgani yetmaganday, ortlaridan boshqalarni ham yetaklab ketadi…

O‘zbek ommaviy madaniyati kimlarning yetovida ekanini aniq bilmayman. Albatta, yetakda ketayotgan odamlarga havas qilib bo‘lmaydi. Lekin bu jarayonni to‘xtatish mumkin emas – o‘rtaga pul, katta sarmoya tikilgan. Estrada saviyasini ko‘tarish borasida qancha qaror qabul qilindi, lekin saviya sabil hali-hanuz tosh asri darajasida sobit turibdi. Faqat bir narsa – Rossiyada ham, Turkiyada ham, Qozog‘istonu Tojikistonu Qirg‘izistonda ham ahvol shu ekani taskinga zor ko‘nglimizni ozgina yupatadi. Boshqa tillarni tushunmayman, lekin o‘zimcha tusmol qilamanki, biz havas bilan qaraydigan Mag‘rib mamlakatlarida ham ahvol bundan ortiq emas. Ya’niki, ko‘pga tekkan kasal. Nedir yangi va ko‘proq daromadli o‘yin yoki tomosha turlari o‘ylab topilsa, bugungi nag‘ma va muqomlar tez orada o‘tib ketishi ham mumkin.

– Bir suhbatingizda o‘zingizni nafosatni, go‘zallikni qadrlovchi amaldor, deb atagan edingiz. Bugun kechagi tushunchayu mezonlarning yashin tezligida o‘zgarayotgani nafosatu go‘zallikka bo‘lgan munosabatga ta’sir etmayaptimi?

– “Nafosatni, go‘zallikni qadrlovchi amaldor” iborasida o‘sha zamondagi ahvolimga nisbatan – yozishga imkon yo‘qligidan afsus aralashgan ozgina piching bor edi.

Inson ko‘nglidagi go‘zallik tuyg‘usi muqim qoladi, albatta. Mezonlar har kun o‘zgarishi mumkin. Ayniqsa, ayol chiroyi borasida. Aslida, Rubens chizgan semiz xonimlar bilan bugun sahnalarda muqom qilib yuradigan qiltiriq modellar ham birday go‘zal. Umuman, xunuk ayolning o‘zi bo‘lmaydi. Mening bir ajoyib sinfdoshim mahbubasiga shunday baho bergani yodimda: “Rosa chiroyli, og‘zi to‘la tilla tish, har barmog‘ida ikkitadan tilla uzugi bor!” Men o‘sha payt ichimda kulgan edim. Lekin bugun o‘ylab ko‘rsam, u ham o‘zicha haq ekan. Ya’nikim, har kimniki o‘ziga, oy ko‘rinar ko‘ziga…

– Zardushtiylik dinida hozir ham dolzarbligini yo‘qotmagan “ezgu fikr, ezgu so‘z, ezgu amal” triadasi bo‘lgan. Ko‘pchilik mavjud qiyinchiliklardan noliydi-yu, lekin ularni yengish uchun, avvalo, fikr va so‘z tuzalishi shart ekanini o‘ylab ko‘rmaydi. Buning uchun nima qilish kerak deb o‘ylaysiz?

– Dunyoda to‘kis odamning o‘zi yo‘q. Birovda ezgu fikr, ezgu so‘z bo‘lishi mumkin, lekin amalga kelganda oqsab qoladi. Bugungi otashin islohotchilarning hammasi shunday. Fikr va so‘zni tuzatish mumkindir (balki so‘zni tuzatish shart ham emasdir, negaki hamma – o‘g‘ri ham, to‘g‘ri ham – juda ezgu so‘zlarni gapiradi), lekin moddiy g‘arazni yengish juda qiyin. Ezgu amalning asosiy kushandasi – nafs. Jamiyat mukammal bo‘lishini, halol mehnat kunlik ezgu amalga aylanishini kutamiz endi.

Faxriyor suhbatlashdi

P.S. Murod aka bilan ushbu suhbat “Yoshlik” jurnalining 2012 yil 4-sonida “Mahdudlikka berilmaylik” sarlavhasi va ayrim o‘zgartishlar bilan bosildi. Bu yerda asl holicha chop etilyapti.