Узоқ йиллар мобайнида Шавкат Раҳмон ҳаёти ва ижодига бағишланган мақолалар,эсселар,шеърлар ва хотиралар ўзбек матбуотида кўплаб босилган. Вақтли матбуот бари бир вақтли экан-да, йиллар ўтиши билан бир пайтлар нашр этилган газета ва журналлар бугунги кишиларнинг назаридан четда қолиб кетмоқда. Бугун сизга  Мусулмон Намознинг  «Ватан» газетасининг 1995 йил, 22-сонида босилган мақоласини  қайта тақдим этмоқдаман.

Мусулмон Намоз
ТУМАНЛАРНИ ҚЎПОРАР ТОҒЛАР…

Боғларда кўзларим қамашар
шохларга илинган ойлардан…
Тошларга урилиб, шарқираб,
юлдузлар оқадир сойларда.

Босдим оқ илонни тўсатдан –
биланглаб оралаб сайҳонни…
Дарахтзор елпийди бемадор
саратон куйдирган осмонни.

Шавкат Раҳмоннинг табиат поэзиясига мурожаат қилишида чуқур рамзийлик бор. Бу қайсидир маънода, тасаввуф фалсафаси билан, нокомил жамият ҳаётидан юз буриш ва фақат руҳий такомил билан шуғулланиш лозим, деган қарашлар билан бир даражада уйғун. Зеро, ҳамма нарса фақат қиёсда ойдинлашади. Бирор нарсани ўзгартириш учун ўша нарсани эталонга таққослаб кўриш зарур.

Дунё ва жамиятда неки бир аҳамиятли нарса мавжуд экан, дунё ва жамиятга қалби очиқ, ақлий такомили ташқаридан келаётган ахборот оқимини қайта ишлашга ва таҳлил этишга қобил ҳар бир шахсда ҳам мавжуд. Жамият ва шахс орасидаги боғланиш, аслида, узилмасдир. Уни фақат жисмоний ўлим узиши мумкин, холос.

Шавкат Раҳмон шеъриятида учрайдиган бевосита жамият мавзусидан четланиш ҳодисасини ҳам мана шу боғланишнинг ўзи исботлайди.

Ҳаётнинг битта азалий қонуни бор. ШАХС БАРИБИР ҲАМ КАМОЛ ТОПМОҒИ ЛОЗИМ. Агар бу такомилда жамият шахс учун йўл кўрсатиб турмаса, унинг туйғулари тадрижини бошқармаса, шахснинг тараққий этишини таъминламаса, шахс ўз-ўзини тарбиялашга мажбур бўлади.

Шахс такомили масаласи Шарқ учун доимий аҳамиятли масалалардан бири бўлган. Умуман олганда, Ғарб учун адабиёт ўз-ўзини ифодалаш орқали психологик босимдан қутулишнинг бир йўлидир (саморазрядка через самовиражение). Шарқ учун эса, ўз-ўзини ифодалаш орқали ўзликни тузукроқ англаш ва такомил учун асос топиш (самопознание через самовиражение) эканлигини ҳам унутмаслик зарур. Гарчи, ўзбек адабиёти совет даврида Шарқнинг бу анъанасидан бир қадар узилган эса-да, 70-йилларга келиб ўша азалий ўзанга қайтиш бошланган эди. Ва буни Шавкат Раҳмоннинг ижоди мисолида ҳам кўриш мумкин. Фақат, классик Шарқ адабиётида такомил йўллари муайян системага (тасаввуф) тушган эди. Замонавий адабиёт эса мафкура тазйиқи билан бу системадан узилиб қолган, бинобарин, қайтадан “велосипед ихтиро қилишга” мажбур эди. Ўйлаб кўринг: ўша замонлар теваракда таниш-билишчилик, ошна-оғайнигарчиликлар, порахўрлик, таҳдид билан иш битиришлар тобора авж олаётган бўлса, раҳбарнинг фикри худонинг ҳукмидай қатъий бўлса, бир тўп олғирлар истаган номаъқулчилигини қилиб юрса-ю, оддий меҳнаткашнинг арз-додини тинглайдиган киши бўлмаса, бундай шароитда юксак идеаллар билан яшайдиган, нафақат ўз халқининг, балки жаҳоннинг тақдирини ўйлайдиган, лекин орзу-умидларини амалга татбиқ қилишга зарра имкони бўлмаган дилетантлар авлоди ўзлигини сақлаб қола олиш учун не-не маънавий қийноқларга дуч келиши керак эди?!

Шавкат Раҳмоннинг илк тўпламидаги мана бу сатрлар шу авлоднинг руҳий картинасини аниқ чизади:

Бизлардан кулдилар панада, очиқ,
Кулдилар силкиниб, гоҳо юлқиниб.
Бизчи, кетавердик аччиқма-аччиқ,
Абадий исёнга бўйсуниб.

Жамиятнинг ҳаёти бир жойда депсиниб турар, кишига ўз руҳий-маънавий кучларини амалий ҳаётга кенг татбиқ қилишга имкон бермас, ёш кўнгил эса ҳаракат истар эди. Давр бу кўнгил интилишларини бўғиб турарди. Бунга эса кўниб бўлмасди.

Яшаб қолиш учун маънавий асос топиш лозим эди:

Қайтдим ёруғ юлдузларимга,
шуълаларга тўлди ҳар оним.
Мени кўриб қўзғалиб кетди
адирларнинг сариқ карвони.

Ҳа, маънавий асос топмоқ учун “ёруғ юлдузларга” – руҳнинг ўз-ўзини шакллантириш асосларига ҚАЙТИШ керак эди. Фақат шундагина қалбнинг ҳар они шуълаларга тўлиши – ўзини қувғинга дучор қилган оломондан юқори кўтарилиб, мангу уйғунликка эришиш мумкин бўларди. Маънавий асосига қайтган қалб ўзини шакллантирган энг олий баркамоллик – мангу уйғунликни фақат табиатда учратиши мумкин. Шунинг учун ҳам ҚАЙТИБ КЕЛГАН ҚАЛБни кўргач ТАБИАТнинг қўзғалиб кетиши муқаррар.

Туманларни қўпорар тоғлар,
гиёҳлар ҳам кўзин ёшлайди.
Ўшнинг кўҳна қучоқларида
кўнглим яна ўса бошлайди.

Ҳа, тоза, соф, бокира қалб табиатнинг фарзанди эди. У жамият қўйнига отилгач, табиатда ўз фарзанди тақдирига, бу бузилиб бораётган дунёдаги сўнгги илинжининг қисматига хавотир туғилган бўлса ажаб эмас. Ҳар ҳолда, шоирнинг шундай ўйлашга, тасаввур қилишга ҳаққи бор. Ва бу фарзанднинг қайтганидан “узоқ кутган юраклар хотиржам яшай бошлаши”да ҳам недир бир қонуният борлигини сезиш мумкин.

Ариқларда товланган шеърга,
япроқларнинг қатига индим.
Оёқларим… ерга ботади,
шу ўлкада ўсарман энди.

Шоир юракнинг бу иқрори нақадар соф, дилрабо. Юракнинг туб-тубида кечаётган оғриқли шодлик поэзияси бизда то шу дамгача бунақа рангин, бунақа ошуфта кўринишда намоён бўлмаган эди. Ҳатто шеърият салтанатига ҳам ёриб кирган қўшиб ёзишлар шодлик поэзиясини таг заминдан юлқиб олиб муаллақ-сохта вужудга айлантирган эди. “Шодлик туйғулари барқ уриб турган” шеърларни ўқиб, рости, киши чарчаб кетар эди. Зеро, шодлик туйғуси иқрор шаклида эмас, мақтанчоқлик тарзида изҳор этилар, шодликнинг асл сабаби бўлган – то шу дамгача ушалмай келган ёки бундан кейин ҳам ушалиши даргумон бўлиб турган АРМОН шеърдан тушиб қолар эди. Шавкат Раҳмон ана шу психологик тўсиқдан ҳатлаб ўта олган. Унинг ҳар бир “шодон” сатри тагидан армон мўралаб туради. “Ёруғ юлдузлари”дан узоқлашиб кетишнинг ўзи беҳуда ўтган қайси бир дамларнинг армони эмасми? Ёруғ юлдузларга “қайтиш”нинг ўзи ўша дамларнинг ўрнини тўлдириш имконияти пайдо бўлганидан юракнинг ларзага тушиши эмасми?!
Одам, барибир ҳам, ўзини жамиятдан бутунлай четга торта олмайди. Шавкат Раҳмоннинг шеърларига қараб ҳукм қилиш мумкинки, шахс ўз руҳининг кенгликларига қанчалик чекинмасин, қанчалик ўз-ўзи билан машғул бўлмасин, ёки буюк жамол – олий мукаммаллик ахтариб табиатнинг қошига сажда қилиб бормасин, барибир алал-охир шахс ўзи ким, унинг жамиятдаги ўрни қандай деган саволлар кўндаланг бўлаверади…

Манба: «Ватан» газетаси,1995 йил, 22-сон

Uzoq yillar mobaynida Shavkat Rahmon hayoti va ijodiga bag‘ishlangan  maqolalar,esselar,she’rlar va xotiralar o‘zbek matbuotida ko‘plab bosilgan. Vaqtli matbuot bari bir vaqtli ekan-da, yillar o‘tishi bilan bir paytlar nashr etilgan gazeta va jurnallar bugungi kishilarning nazaridan chetda qolib ketmoqda. Bugun sizga Musulmon Namozning “Vatan” gazetasining 1995 yil, 22-sonida bosilgan maqolasini qayta taqdim etmoqdaman.

Musulmon Namoz
TUMANLARNI QO‘PORAR TOG‘LAR…

Bog‘larda ko‘zlarim qamashar
shoxlarga ilingan oylardan…
Toshlarga urilib, sharqirab,
yulduzlar oqadir soylarda.

Bosdim oq ilonni to‘satdan –
bilanglab oralab sayhonni…
Daraxtzor yelpiydi bemador
saraton kuydirgan osmonni.

Shavkat Rahmonning tabiat poeziyasiga murojaat qilishida chuqur ramziylik bor. Bu qaysidir ma’noda, tasavvuf falsafasi bilan, nokomil jamiyat hayotidan yuz burish va faqat ruhiy takomil bilan shug‘ullanish lozim, degan qarashlar bilan bir darajada uyg‘un. Zero, hamma narsa faqat qiyosda oydinlashadi. Biror narsani o‘zgartirish uchun o‘sha narsani etalonga taqqoslab ko‘rish zarur.

Dunyo va jamiyatda neki bir ahamiyatli narsa mavjud ekan, dunyo va jamiyatga qalbi ochiq, aqliy takomili tashqaridan kelayotgan axborot oqimini qayta ishlashga va tahlil etishga qobil har bir shaxsda ham mavjud. Jamiyat va shaxs orasidagi bog‘lanish, aslida, uzilmasdir. Uni faqat jismoniy o‘lim uzishi mumkin, xolos.

Shavkat Rahmon she’riyatida uchraydigan bevosita jamiyat mavzusidan chetlanish hodisasini ham mana shu bog‘lanishning o‘zi isbotlaydi.

Hayotning bitta azaliy qonuni bor. SHAXS BARIBIR HAM KAMOL TOPMOG‘I LOZIM. Agar bu takomilda jamiyat shaxs uchun yo‘l ko‘rsatib turmasa, uning tuyg‘ulari tadrijini boshqarmasa, shaxsning taraqqiy etishini ta’minlamasa, shaxs o‘z-o‘zini tarbiyalashga majbur bo‘ladi.

Shaxs takomili masalasi Sharq uchun doimiy ahamiyatli masalalardan biri bo‘lgan. Umuman olganda, G‘arb uchun adabiyot o‘z-o‘zini ifodalash orqali psixologik bosimdan qutulishning bir yo‘lidir (samorazryadka cherez samovirajeniye). Sharq uchun esa, o‘z-o‘zini ifodalash orqali o‘zlikni tuzukroq anglash va takomil uchun asos topish (samopoznaniye cherez samovirajeniye) ekanligini ham unutmaslik zarur. Garchi, o‘zbek adabiyoti sovet davrida Sharqning bu an’anasidan bir qadar uzilgan esa-da, 70-yillarga kelib o‘sha azaliy o‘zanga qaytish boshlangan edi. Va buni Shavkat Rahmonning ijodi misolida ham ko‘rish mumkin. Faqat, klassik Sharq adabiyotida takomil yo‘llari muayyan sistemaga (tasavvuf) tushgan edi. Zamonaviy adabiyot esa mafkura tazyiqi bilan bu sistemadan uzilib qolgan, binobarin, qaytadan “velosiped ixtiro qilishga” majbur edi. O‘ylab ko‘ring: o‘sha zamonlar tevarakda tanish-bilishchilik, oshna-og‘aynigarchiliklar, poraxo‘rlik, tahdid bilan ish bitirishlar tobora avj olayotgan bo‘lsa, rahbarning fikri xudoning hukmiday qat’iy bo‘lsa, bir to‘p olg‘irlar istagan noma’qulchiligini qilib yursa-yu, oddiy mehnatkashning arz-dodini tinglaydigan kishi bo‘lmasa, bunday sharoitda yuksak ideallar bilan yashaydigan, nafaqat o‘z xalqining, balki jahonning taqdirini o‘ylaydigan, lekin orzu-umidlarini amalga tatbiq qilishga zarra imkoni bo‘lmagan diletantlar avlodi o‘zligini saqlab qola olish uchun ne-ne ma’naviy qiynoqlarga duch kelishi kerak edi?!

Shavkat Rahmonning ilk to‘plamidagi mana bu satrlar shu avlodning ruhiy kartinasini aniq chizadi:

Bizlardan kuldilar panada, ochiq,
Kuldilar silkinib, goho yulqinib.
Bizchi, ketaverdik achchiqma-achchiq,
Abadiy isyonga bo‘ysunib.

Jamiyatning hayoti bir joyda depsinib turar, kishiga o‘z ruhiy-ma’naviy kuchlarini amaliy hayotga keng tatbiq qilishga imkon bermas, yosh ko‘ngil esa harakat istar edi. Davr bu ko‘ngil intilishlarini bo‘g‘ib turardi. Bunga esa ko‘nib bo‘lmasdi.

Yashab qolish uchun ma’naviy asos topish lozim edi:

Qaytdim yorug‘ yulduzlarimga,
shu’lalarga to‘ldi har onim.
Meni ko‘rib qo‘zg‘alib ketdi
adirlarning sariq karvoni.

Ha, ma’naviy asos topmoq uchun “yorug‘ yulduzlarga” – ruhning o‘z-o‘zini shakllantirish asoslariga QAYTISH kerak edi. Faqat shundagina qalbning har oni shu’lalarga to‘lishi – o‘zini quvg‘inga duchor qilgan olomondan yuqori ko‘tarilib, mangu uyg‘unlikka erishish mumkin bo‘lardi. Ma’naviy asosiga qaytgan qalb o‘zini shakllantirgan eng oliy barkamollik – mangu uyg‘unlikni faqat tabiatda uchratishi mumkin. Shuning uchun ham QAYTIB KЕLGAN QALBni ko‘rgach TABIATning qo‘zg‘alib ketishi muqarrar.

Tumanlarni qo‘porar tog‘lar,
giyohlar ham ko‘zin yoshlaydi.
O‘shning ko‘hna quchoqlarida
ko‘nglim yana o‘sa boshlaydi.

Ha, toza, sof, bokira qalb tabiatning farzandi edi. U jamiyat qo‘yniga otilgach, tabiatda o‘z farzandi taqdiriga, bu buzilib borayotgan dunyodagi so‘nggi ilinjining qismatiga xavotir tug‘ilgan bo‘lsa ajab emas. Har holda, shoirning shunday o‘ylashga, tasavvur qilishga haqqi bor. Va bu farzandning qaytganidan “uzoq kutgan yuraklar xotirjam yashay boshlashi”da ham nedir bir qonuniyat borligini sezish mumkin.

Ariqlarda tovlangan she’rga,
yaproqlarning qatiga indim.
Oyoqlarim… yerga botadi,
shu o‘lkada o‘sarman endi.

Shoir yurakning bu iqrori naqadar sof, dilrabo. Yurakning tub-tubida kechayotgan og‘riqli shodlik poeziyasi bizda to shu damgacha bunaqa rangin, bunaqa oshufta ko‘rinishda namoyon bo‘lmagan edi. Hatto she’riyat saltanatiga ham yorib kirgan qo‘shib yozishlar shodlik poeziyasini tag zamindan yulqib olib muallaq-soxta vujudga aylantirgan edi. “Shodlik tuyg‘ulari barq urib turgan” she’rlarni o‘qib, rosti, kishi charchab ketar edi. Zero, shodlik tuyg‘usi iqror shaklida emas, maqtanchoqlik tarzida izhor etilar, shodlikning asl sababi bo‘lgan – to shu damgacha ushalmay kelgan yoki bundan keyin ham ushalishi dargumon bo‘lib turgan ARMON she’rdan tushib qolar edi. Shavkat Rahmon ana shu psixologik to‘siqdan hatlab o‘ta olgan. Uning har bir “shodon” satri tagidan armon mo‘ralab turadi. “Yorug‘ yulduzlari”dan uzoqlashib ketishning o‘zi behuda o‘tgan qaysi bir damlarning armoni emasmi? Yorug‘ yulduzlarga “qaytish”ning o‘zi o‘sha damlarning o‘rnini to‘ldirish imkoniyati paydo bo‘lganidan yurakning larzaga tushishi emasmi?!
Odam, baribir ham, o‘zini jamiyatdan butunlay chetga torta olmaydi. Shavkat Rahmonning she’rlariga qarab hukm qilish mumkinki, shaxs o‘z ruhining kengliklariga qanchalik chekinmasin, qanchalik o‘z-o‘zi bilan mashg‘ul bo‘lmasin, yoki buyuk jamol – oliy mukammallik axtarib tabiatning qoshiga sajda qilib bormasin, baribir alal-oxir shaxs o‘zi kim, uning jamiyatdagi o‘rni qanday degan savollar ko‘ndalang bo‘laveradi…

Manba: “Vatan” gazetasi,1995 yil, 22-son

Shavkat Rahmon. Saylanma (1997)

Shavkat Rahmon haqida bibliografik ma’lumot (2015)