Ушбу саҳифа таниқли ёзувчи Ражаббой Рауповнинг ёзилганига ўттиз беш йил, чоп этилганига ўттиз йил тўлган, ўша пайтда баҳсу мунозараларга сабаб бўлган ва бугун катта қизиқиш  уйғотаётган икки ҳикоясига бағишланади.

ЁЗУВЧИДАН

Ёзилганига ўттиз беш йил, чоп этилганига ўттиз йил тўлган ушбу ҳикояларим менга қанчалик қувонч бағишлаган бўлса, ташвишлари ҳам шунга яраша бўлган. Ҳикоя ва қиссаларим ҳалигача яхлит китоб ҳолида нашр этилмаган. Умумий тўпламлар, алманахлар ва газета-журналларда босилганича қолиб кетди…

Яқинда бир дўстим:

– Вақтида тилга тушган ҳикояларинг ёзилганида туғилган чақалоқлар бугун ўттиз-ўттиз беш ёшга кириб, ота-она бўлишди. Уларнинг кўпчилиги сенинг ҳикояларингни ўқимаганлиги аниқ. Балки, бу ҳақида ўйлаб кўрарсан…

Аччиқроқ гап бўлса-да, тан оламан, у ҳақ эди.

Ҳикояларим билан боғлиқ баҳс-мунозараларни эслаш балки бугун қизиқдир. Максим Горький номидаги адабиёт институти талабалари иштирокида ўтаётган “Арава”, “Эркинлик” ва “Хабар” – “Ўтовда” муҳокамаси кутилмаганда тескари тус олиб, “Совет воқелиги бузиб талқин этилган”, деган жиддий айбнома тақалди. Дунёнинг турли мамлакатларидан келган талабалар, тингловчилари, профессор-ўқитувчилар баҳсни қизитгандан-қизитиб, уч кунга чўзишди. Ҳар ким ўзининг ҳақлигини исботлашга уринар, “Арава”даги боланинг аравага ўт қўйишини баъзи шовинист ёзувчилар (ҳали уларнинг попуги пасаймаган эди) ҳазм қилолмади. Олий адабиёт курсидан ҳайдалишим аниқ бўлиб қолганда польшалик Ян Тулик, Еже Фонфара, яна бир гуржи ёзувчиси ва ленинградлик Евгений Туюнов, Андрей Шпиловлар “Ражаббойнинг ҳикояларида биргина “нуқсон” бор, у ҳам бўлса миллийлик. Бундай “нуқсон” билан ёзувчини калтаклаш эмас, табриклаш керак”, дейишиб, тарози палласига мен учун тош қўйишди. Шуни кутиб тургандек, Москва Давлат педагогика институтининг рус тили кафедраси мудири профессор Леонид Максимов ўрнидан зудлик билан турди-да:

– Мен сизлардан худди шу сўзни кутгандим, – дея минбарга кўтарилди ва қўлидаги тақризни ўқиб эшиттирди. Сўнгра олий адабиёт курсида бадиий маҳорат бўйича семинар раҳбаримиз “Литературная Россия” газетасининг Бош муҳаррири Эрнест Сафонов сўзга чиқди. (Унинг сўзи “Ёшлик” журналининг 1988 йил 3-сонида эълон қилинган. Л.Максимовнинг тақризи 2002 йили “Янги аср авлоди” нашриёти томонидан чоп этилган “Эътиқод” мақолалар тўпламига киритилган).

Орадан йиллар ўтди: кутилган-кутилмаган воқеалар сабаб адабий жараёндан узилиб қолдим. Назаримда, мен тақдирга тан бердимми ёки ҳаддан зиёд чўзилган кераксиз ташвишлар таъсирида ўзимни ўзим четга сурдимми, ҳаётимда катта бўшлиқ пайдо бўлди. Худди ўз-ўзимни четдан кузатаётганим каби фарқсиз, хотиржам бўлиб қолганимда кўрган тушим сабабли ҳаловатим бузилди. Тушларим ҳамиша ўнгимда акс-садо бергани учун унга ишондим. Эрталаб ёзувчиларнинг “Дўрмон” ижод уйига йўл олдим. Уйимдагилар ҳайрон. Бунгача Уюшманинг кадрлар бўлими бошлиғи Дилбар Турсунова рафиқам орқали янги аъзолик билетини олиш учун ҳужжат тўлдириш зарурлигини уқдириб, бир даста қоғоз юборган экан. Ҳужжат тайёрлашни пайсалга солиб юравердим… Шундай қилиб орадан 33 йил ўтгач кўнглим мулкига айланган ҳикояларим ёзилган қадрдон “Дўрмон”даман.

Яна бир муҳим ҳолат: кўрган тушим, дўстимнинг ўринли танбеҳи билан аввал ўзимга, сўнгра унитилаётган ҳикояларимга қайта жон ато этилган каби Иккимиз ҳам (ҳикояларим ва мен) қўл-бетимизни ювиб, чанг-ғуборларимизни қоқиб, ўқувчилар истиқболига ёруғ юз билан чиқдик. Салом бердик, кўришдик, саломимизга салом билан жавоб қайтаришди. Демак, биз яна бир-биримиз билан биргамиз. Бунинг учун “Китоб дунёси” таҳририятига ҳамда «Repetitor» орқали минглаб ёшларни “Ўтовга” бошлаб кирган ҳурматли синглим Гулчеҳрахонга ва унутилмас укам Муҳаммадвалига раҳмат айтишга бурчлиман.

“Дўрмон” ижод уйи, 15-коттеж,
2017 йил 29 ноябрь.

МИЛЛИЙ ИДРОК ЭТИШ
БАЛАНДЛИГИ

Ўзбек ёзувчиси Ражаббой Рауповнинг ҳикоялари рус китобхонига ҳалигача нотаниш эди. Шу аснода унинг насри – ўзига хос, ёрқин ҳодисалар ва фикримча китобхонлар ушбу чоп этилаётган “Арава”, “Хабар”, “Туман”, “Ўнг қўл”, “Эркинлик” ҳикояларини катта қизиқиш билан қабул қиладилар. Албатта, ҳикоя билан ёзувчи ижодига баҳо бериш қийин, аммо шу ҳикоялар ҳам ижодкорнинг пок қалбини, ўткир кўзини, тажрибали қаламини ҳис қилишга имкон беради. Авваламбор, бу ҳикояларда тасавирланаётган характерлар, тўқнашувлар, кўнгил ҳаракатларидаги реал ҳақиқат кишини ўзига жалб қилади. Булар шунчалар оддийки, беихтиёр “болалар”ча савол бергинг келади. Хўш, бунинг сири нимада экан? Маълумки, бундай “болалар”ча саволларга жавоб беришнинг иложи йўқ, шу боис ушбу ҳикояларда яққол намоён бўладиган ҳодисаларни ва ижодкор маҳоратини нималарда кўриш мумкинлигини изоҳлаб беришга ҳаракат қиламан.

Бу, авваламбор, муаллифнинг ҳаётни қаҳрамон кўзлари билан кўриш, у каби фикрлаш, ҳис қилиш қобилиятидир: қаҳрамон ҳаракатларининг қатъий асосланиши ва тасвирнинг шубҳасиз ишончлилиги ўқувчининг муаллифга сўзсиз ишонишига олиб келади, ҳикоялар ниҳоясида эса шу каби оддий ҳаёт оқимидаги ғайриоддийликлар – қонуниятдек қабул қилинади. Тушунарлики, характерлар тасвиридаги бундай чуқур психологизм қаҳрамоннинг ички нутқисиз маъносиздир. Ва ҳақиқатан ҳам ҳикоялар 3-шахс номидан ёзилган бўлиб, қаршимизда таржима бўлишига қарамай, биз қаҳрамонларнинг – “Арава”даги ўғил бола, “Хабар”даги кекса ўзбек аёлининг овозини аниқ эшитамиз. “Туман”, “Ўнг қўл”, “Эркинлик” ҳикоялари эса ўткир драматизм ва рамзий ифода усули билан ажралиб туради. Бу, ҳар қандай ёзувчига насиб этавермайдиган ютуқдир. Яна шуни таъкидлаб ўтиш жоизки, Ражаббойнинг насри – чуқур миллий ҳодисалар, яъни муаллиф ҳозирда тез-тез учрайдиган турли этнографик воқеаларни тасвирлаш билан чегараланиб қолмайди. Йўқ, ушбу ташқи жиҳат билан бир қаторда ҳикоялар ички жиҳат – мифологик ва тарихий манбалардан, эътиқод ақидаларидан, табиат қонунларидан келиб чиққан ҳолда дунёни ва ундаги одамни миллий идрок этиш баландлигида тасвирлайди. Ниҳоят, ҳар бир асардаги ҳикоя қилиш тарзи ўзига хос оҳангдошлик касб этади, ҳикоялар мазмуни ва тузилишига хос вазндорлик чизгиларига эга.

Леонид МАКСИМОВ,
Москва Давлат педагогика институтининг рус тили кафедраси мудири,
филология фанлари доктори, профессор.

ЎЗ ХАЛҚИНИНГ ЖАСУР
“СОЛНОМАЧИСИ”

Ёруғ жаҳонда неки кечса, барига теран боқиш, инсон учун қайғуриш – ҳақиқий ижодкор тамойилининг муҳим сифати шудир… Шу хислатлар Ражаббой Раупов ҳикояларини мутолаа қилганда аён бўлади. Бу ҳикояларида муаллиф ўз юртдошлари – автомагистраллардан олисдаги қишлоқ одамлари, умри тоғ ва дашт этаклари ва яйловларда сурув кетидан ўтаётган чўпонларнинг ёрқин характерларини чуқур изтироб ва эҳтиром билан яратади. Шубҳасиз, истеъдодли носир ўз маслагига содиқдир: у ҳаёт ҳақиқатидан чекинмайди, ўз халқи, ўз замонасининг ростгўй ва жасур “солномачиси” бўлишга интилади.

Ражаббойнинг ҳикоялари – мен юқорида айтганимдек, унинг ижодий имкониятларини башорат қилишга изн беради. Табиийки, соф профессионал қобилият – сўзга, мавзуга, фикрга нисбатан ҳалоллик – Ражаббойда йилма-йил барқарорлашишига шубҳа йўқ, Ражаббойнинг ижодий машаққатлари йўналишидан хабардор бир киши сифатида унинг ёзувчилик келажагига ишонч билан қарайман. У ўз саботи, унга овоз берган, шундай қисмат ато қилган она ерига фарзандларча қондошлигини сўндирмаса бас…

Эрнест САФОНОВ,
“Литературная Россия” газетасининг
Бош муҳаррири

БАДИИЙ ИДРОККА БОШҚАЧА НИГОҲ
Суҳбат-эссе

Кенжа ўғил ва Қизғалдоқ журъати

Гули МУРОД:
– Муҳаммадвали ака, ижозатингиз билан бу галги суҳбатимизда анъанамиздан бироз чекинсак, яъни манба сифатида мактаб дарсликларидаги эмас, балки оммавий ахборот воситаларида чоп этилаётган асарлардан бирини танласак. Сабабки, аввало, адабиётимиз фақатгина дарсликлардан иборат эмас, ундан ташқари, ўқувчиларимизни замонавий адабиёт намуналари билан таништириб бориш фойдадан холи бўлмайди.

Муҳаммад ВАЛИ:
– Фикрингизга қўшиламан. Хўш, унда қайси асар ҳақида сўз юритишимизни истайсиз?

Гули МУРОД:
– Ражаббой Рауповнинг “Ўтовда” ҳикояси хусусида. Бу ҳикоя “Китоб дунёси” газетасининг шу йил 21-сонида чоп этилди.

Муҳаммад ВАЛИ:
– Дидингиз чакки эмас. Мен ҳам газетани кўздан кечира туриб бу ҳикояга алоҳида эътибор қаратган эдим. Ундаги ўзига хос рамз ва тимсоллар кўнгилга яқин. Фақат матннинг нотанишлиги ўқувчиларимизда муаммо пайдо қилмасмикан, деб ўйлайман.

Гули МУРОД:
– Шунинг учун келинг, унинг мазмунини қисқача сўзлаб берай.

Муҳаммад ВАЛИ:
– Розиман.

Гули МУРОД:
– Асарнинг бош қаҳрамонлари – Қулман ота ва унинг кампири. Воқеа чол-кампирнинг аразли ҳолати тасвири билан бошланади. Аразнинг сабаби эса кенжа ўғилнинг ўқиш истагида шаҳарга кетиши. Ота унинг бу қилиғидан норози. Ахир унинг ўзи, тўнғич ва ўртанча ўғли чўпонлик касбини танлаб кам бўлгани йўқ. “Бири ¬– ферма мудири, иккинчиси – бош чўпон. Кенжаси эса…”

“Кенжаси гапга кирмади. “Ўқийман”, деб чол кўниккан умрни тўзғитиб, бўлакларга бўлди-ю кетди. Шундан бери у бир тўхтамга келолмас, икки ой эмас икки кун ҳам “катта”нинг ихтиёрисиз четга чиқмаган, сўроқсиз қадам босмаган Қулман бу ҳақда ҳеч ўйламаган, ҳар қандай ҳою ҳавас унга бегона. Ўқиш ҳам гапми? Ўқиш шаҳар олиб берармиди? Отамерос чўпонлик таёғини маҳкам тутиб қўй боқавермайдими! Э, нодон бола…” Қулман чол кенжа ўғлидан шунинг учун норозики, у “катта”ларга “Учала ўғлим ҳам чўпон бўлади”, деб ваъда бериб қўйганди.

Кампир хавотирда. “…Худди эри шу тобда бир каромат қилади-ю, ўқийман деб олис шаҳарга кетган “ўзбошимча” кенжатойи чиндан омади юришмай қайтиб келади. “Отаси борма, деб эди-я… – кампир ич-ичидан афсусланди. – Кўнмади, раъйини қайтарди. Ота деган пир бўлади. Бир ҳисобда ўзимда ҳам гуноҳ бор, отаси катталар билан бир кўриб, мақтаб қайтган шаҳарга ўғлимнинг ишқи тушди. Ўзим бормадим, кўролмадим, лоақал болаларимдан биттаси ўқисин, дедим-да. Яхши ният қилдим. Минбаъд уни чўлдан, Чўпонотадан бездирмадим. Тўйдай гавжум шаҳардан рағбатини қайтармадим ҳам…”

Кампирни ваҳима босди.”

Ана шу ваҳм таъсирида кампир чолига боқиб, ўтган умрини ёдга олади. Ҳикоя унинг ўтмиши ва бугуни тасвири билан давом этади. “Эри бирор марта уни урмаган, сўкмаган, лекин доим ундан ҳайиқар эди”. Шунинг учунми чол кампир учун баҳайбат чўққи каби залворли кўринарди. Эл қатори яшашди. Кампир чолининг ўзига хос феълига кўнди…

Ниҳоят “Тонг отарга яқин уларни машина “дут-дут”и, Бўрибосарнинг акиллаши, отнинг чўзиб кишнаши – безовта товушлар уйғотди.

Олдин чол, кейин кампир ўтовдан чиқди.

Кабинадан таниш бензавозчи билан чол-кампирнинг набираси Икромжон тушиб келди”.

Маълум бўлишича, бу икки киши чол-кампирга хушхабар олиб келибди – кенжа ўғил ўқишга кирибди! Буни эшитган кампир улардан ўтинади:

– Жон болаларим, бобонгга айтманглар, ишонмайди у. Бобонг алданмасин. Бобонг ишонмасин, у бу хабарни кўтаролмайди…

Ўғлининг ўқишга кириши чол учун қанчалар ишончсиз бўлса, кампир учун шунчалар умидбахш ва қувончли эдики, натижада кампирнинг назарида “йиллар давомида (чолининг) чеҳрасида аксланган улуғворлик, жаҳл қаёққадир ғойиб бўлди”.

Муҳаммал ВАЛИ:
– Мана энди нега айнан шу ҳикояни танлаганингизнинг яна бир сабаби аён бўлди. У мавзуси билан ҳам бизнинг мухлисларимиз ҳаётига яқин экан.

Гули МУРОД:
– Худди шундай. Ўқиш истаги ва бу истак атрофидаги турфа воқеликлар ҳар бир абитуриент тақдирида ўзига хос тарзда содир бўлади. Лекин мен ҳозир бошқа жиҳатларга эътиборингизни тортмоқчиман. Қаранг, ҳикоя қаҳрамонининг исми – Қулман. Айни исмнинг ўзида гап кўп. Унинг уч ўғли бор. Бу уч ўғил ўзбек халқ эртакларининг асосий қаҳрамонлари ҳисобланади. Ва аксари ҳолларда эзгу ниятлар ижобати кенжа ўғил тимсолида рўёбга чиқади. “Ўтовда” ҳикоясида ҳам шундай. Туйқус хаёлимда бир фикр чарақлади: демак, уч ўғил миллатнинг ўтмиши, ҳозири ва келажаги рамзи экан! Ҳозирги кун ўтмишга яқин бўлади. Дилдаги барча орзу-умид келажакка аталади. Ундан кутилади, унга ишонилади. Келажак – орзу-умид ва ишонч тимсоли. Шунинг учун деярли барча ҳолатларда воқелик кенжа ўғилнинг зафари билан якунланади. Энди “Ўтовда” ҳикоясидаги кенжа ўғилнинг исмини эслайлик – Эгам! Эгам – эгалик, ҳурлик ва мустақиллик рамзи, миллий ният ифодаси! Дейлик, ўтов – Ўзбекистон. Қулман чол ва унинг икки ўғли боқаётган сурув – халқнинг моддий бойлиги. Эгам ва унинг истаги – миллатнинг маънавий қиёфаси. Миллат илм-маърифатга, зиёга интилмоқда. Эгам тимсолида бунга эришди ҳам.

Назаримда, ёзувчи “Ўтовда” ҳикояси орқали моддий бойлик эгаси бўлган миллатнинг маънавий юксакликка интилиши ва унга эришиши ҳам муқаррар эканлигини таъкидламоқчи.

Муҳаммад ВАЛИ:
– Гулчеҳра, аввалги суҳбатларимизда бир хулосани қайта-қайта такрорлаганмиз: том маънодаги юксак бадиий асар – муносабат мўъжизаси. Ижодкорнинг воқеликка муносабати натижасида АСАР туғилади. Биз илҳом ҳақида кўп гапирамиз. Уни кўпинча ижодкорни кутилмаганда безовта қиладиган илоҳий жараён, жунун ҳолати сифатида баҳолайдиганлар ҳамиша топилади. Аммо, унутмайликки, илҳом шунчаки стихияли ҳодиса ҳисобланмайди. Илҳом – ижодкорнинг воқеликка яхлит ва бутун муносабати ҳосиласи. Шу муносабатнинг бутунлиги ва ҳаққонийлиги савия нуқтаи назаридан ёзувчининг даражасини белгилайди. “Ўтган кунлар” ва “Меҳробдан чаён” романлари Абдулла Қодирийнинг воқеликка бузилмас муносабатидир. Воқеликка, яъни ўзи яшаб турган давр ва жамиятга муносабати буюк ёзувчини шу қадар тинчсизлантирганки, алалоқибат илоҳий қудрат турткиси ила романни ёзган. Назаримда, илҳом ¬– мана шу жараён. Давр долғалари, жамият жумбоқлари ижодкорнинг воқеликка муносабатида намоён бўлса, адабиёт мағрур-мағрур қад ростлайверади. Ўртамиёна ижодкорларда бу жараён кузатилмайди. Чунки воқеликни теран таҳлил қилишга улардаги бадиий тафаккурнинг кучи етмайди. Айни шу сабабга кўра ўртамиёна ижодкорларда воқеликка муносабатнинг яхлит концепцияси шаклланмайди. Дейлик, Абдулла Ориповнинг биз бот-бот тилга оладиган “Ўзбекистон”, “Баҳор”, “Сароб”, “Юртим шамоли”, “Генетика”, “Ўзбекистонда куз”, “Сен баҳорни соғинмадингми?”, “Биринчи муҳаббатим”, “Баҳор кунларида кузнинг ҳавоси” каби ўнлаб машҳур шеърларининг барчасида воқеликка муносабатнинг ягона ва яхлит концепцияси мавжуд. Ўртамиёна ижодда бундай бутунлик кўзга ташланмайди. Айрим ижодкорлардаги “лов” этиб ёниб-ўчиш ҳодисаси айнан воқеликка монолит муносабатнинг шаклланмагани билан изоҳланади. Шу маънода “Ўтовда” ҳикояси мени қувонтирди.

Мулоҳазаларингиздан аён бўлиб турибдики, ҳикоя шунчаки стихияли илҳом маҳсули эмас. Унда Ражаббой Рауповнинг воқеликка муносабати мужассам. Ёзувчининг бадиий хулосасига кўра, воқелик шу вақтга қадар нотабиий шукронадан, бемаврид сукутдан қийналди, изтироб чекди. Эътибор беринг: воқеликда изтироб ҳукмрон, бироқ шу воқелик иштирокчиси бу изтиробни ва унинг сабабини билмайди. Одамга алам қиладиган аянчли жиҳат – шу.

Муаллиф айтмоқчики, қуллик психологияси – озодлик ва Истиқлол душмани. Асрлар бўйи халқимиз руҳиятига, қон-қонига сингиб кетган бу номақбул мафкурадан онгни қутқариш – бугуннинг долзарб вазифаси. Қутқарувчилик миссияси эса МУТОЛАА зиммасига юклатилмоқда. Муаллиф кенжа ўғил – келажакни шунинг учун ЎҚИШ, ДУНЁ ТАНИШ рамзи сифатида тасвирлайди. “Ўтовда” мазкур жиҳати билан Луқмон Бўрихоннинг “Тун қаъридаги шуъла” ҳикоясига уйғун, Назар Эшонқулнинг “Қултой” ҳикоясидан фарқли. Бу – табиий ижодий жараён.

Ижодкорлардаги воқеликка муносабат гоҳ бир-бирини тўлдиради, гоҳо бири иккинчисини инкор этади. Адабий жараённинг жозибаси мана шунда. Абдулла Қаҳҳорнинг “Ўғри” ҳикоясида ўз аксини топган қобиллик – меъёридан ортиқ мутелик психологияси ўқувчи қалбини зирқиратиб юборади. Афсуски, қобиллик психологияси халқимизнинг қайсидир қатлами онгида ҳамон яшамоқда. Қайсидир раҳбарнинг топшириғига биноан саводсиз талабани “аъло” баҳо билан сийлаётган қабиҳ муаллимлар – “Қултой” ҳикоясининг ёзилишига сабаб бўлган оғриқ – турткидир. “Даҳшат” ҳикоясида эса Абдулла Қаҳҳорнинг воқеликка муносабати Унсин тимсолида бошқачароқ гавдаланади. Унсин – онгдаги қоронғуликни ёритувчи нур. “Ўтовда” ва “Тун қаъридаги шуъла”да шу ғоя яна қаламга олинган. чунки атрофда янги авлоднинг овози ҳам янграмоқда.

Гули МУРОД:
– Мулоҳазаларингиздан “Қултой” “Ўғри”нинг, “Ўтовда” ва “Тун қаъридаги шуъла” “Даҳшат”нинг давоми, деган хулоса келиб чиқади.

Муҳаммад ВАЛИ:
– Ҳа, давоми. Бошқача айтганда, ўзбек насрида устозлар шакллантирган ижодий анъаналар яшамоқда. Назар Эшонқул, Улуғбек Ҳамдам, Абдуқаюм Йўлдош, Исажон Султон асарлари – бунинг исботи. “Ўтовда” эса ўша анъаналарнинг ёрқин намунаси.

Гули МУРОД:
– Мен эса бу борада бошқачароқ фикрдаман. Негаки, “Китоб дунёси”нинг “Ўтовда” ҳикояси босилган саҳифасида Муҳиддин Омоннинг “Кузги боғ ва Қизғалдоқ ҳақида баллада”си ҳам берилган. Назаримда, бу икки асарнинг битта саҳифада чоп этилиши бежиз эмас. Кузги боғ аро қад ростлаган Қизғалдоқ образи баайни кенжа ўғилнинг ўзгинаси. Ҳар иккиси “Бегона замону бегона замин”да бўй чўзаётган, бошқалар қадами тушмаган жойлардан янги сўқмоқлар очишга, “бошқалар сўлгани чоғда” гуллашга журъат топаётган Янги Ниҳол. Шундай эмасми?

Муҳаммад ВАЛИ:
– Муҳиддин Омоннинг сарлавҳа танлаш қобилиятига қойилман!

Бироқ биз ўқиб завқланаётган шеърлар кишини умидлантиради холос. Таъбир жоиз бўлса, ўзбек шеърияти воқеликка қудратли ва бутун муносабат билдиролмаяпти. Муҳиддин Омоннинг “Кузги боғ ва Қизғалдоқ ҳақида баллада”си бизга қанчалар маъқул тушмасин, юқоридаги сабаб боис бир сас бўлиб таъсирсиз қолаверади.

Шу ўринда яна бир мулоҳаза. Қулман чолнинг ёши бир кам етмишда. Бу маълумотда ҳам, фикримча, алоҳида рамз яширин. Биламизки, умрини яшаб бўлган Шўро давлати расман 1922 йилда ташкил топган. “Ўтовда”даги воқелик эса 1991 йилни эслатади. Яъни Мустақиллик шабадалари эса бошлаган палла. Ўшанда собиқ СССР бир кам етмиш ёшда эди. Қулман чол тимсолидаги бу давлат қулаб, юрт ўз эга(Эгам)лари қўлига ўтди. Мен шеъриятимизда ҳам шундай рамз-ишоралар ва интеллект намоён бўлишини истайман.

Манба: Repetitor газетаси,  ноябр, 2017

Ражаббой РАУПОВ
ИККИ ҲИКОЯ

Истеъдодли адиб ва журналист Ражаббой Раупов 1955 йил 21 мартда Бухоро вилоятининг Шофиркон туманида туғилган Тошкент Давлат университетининг журналистика факултети (1978), М.Горкий номидаги Москва адабиёт институти Олий курсини (1989) тугатган. “Ўзбекистон адабиёти ва санъати”, “Халқ сўзи” “Ишонч” газеталарида бўлим мудири, “Ўзбекистон табиати” ва “Ипак йўли” газеталарининг ташкилотчиси ҳамда Бош муҳаррири вазифасида фаолият кўрсатган.
“Юрак садоси” (1981), “Она сўз” (1989), “Нур дарвозаси”, “Эътиқод” (2002), “Устун” (2002-2005) каби насрий китоблари чоп этилган. Унинг “Осмоннинг эгаси”, “Остона”, ва “Она сўз” қиссалари машҳур. “Юракдаги Бухоро” (1998) тўпламининг тузувчиси ва муаллифларидан бири.
“Устун” романида ўзбек халқининг шонли фарзанди, академик Ҳабиб Абдуллаевнинг долғали ҳаёти тасвирланган. “Ҳаётимга суиқасд” номли ҳужжатли романи автобиографик характерга эга. Унинг ҳикоя ва қиссалари рус, поляк, грузин тилларида чоп этилган.

АРАВА

Қуёш қирлар ортига ботиб, салқин шамол эсар, чўл адашган боланинг юрагидек нотинч, тобора ваҳимага тўлиб борар эди. Ярим соат олдин ёрдамчиларнинг шовқини, Қоратойнинг кишнаши, полизни эгаллаган қовунхўр қушлар галасига менинг хаёлларим жўр эди. Ёрдамчилар кетди-ю, ҳаммасини сукунат ютди.

Мен отамнинг эски чопонига ўралиб хирмонга ёнбошлаганча Рўзи, Жума, Толиб амакиларнинг қанорга пахта жойлашини кузатиб ётар эдим. Уч кишидан бирортаси гапирмас, қош-киприклари ва уст-бошларига қўнган чанг, гард-ғубор туфайли қўполдан-қўпол кўринар, чамамда, улар ҳозир пахтадан бошқа нарсани кўрмас, ўйламас эдилар.

Амакилар Жилвон чўлида куз бўйи шу тахлит ишлашарди.

Тушгача уларнинг бор-йўқлигини унутиб, бепоён кенгликлар, баланд қирлар – чўл табиатига маҳлиё бўлиб ўйнаб юрардим. Ҳар кун уларнинг иш билан банд, тунд чеҳраларига қараш зерикарли эди. Бугун ҳашарчилар билан қишлоққа қайтмаганимга афсусланиб, ноилож амакиларнинг ишини кузатиб, улардан бирор гап чиқишини пойлаб ётардим. Бир муддат ўтгач, тўнғиллаган товуш эшитилди:

– Ўзи ҳам тинмайди, бизни ҳам тиндирмайди… – Танидим, бу Жума амакининг овози.

– Жони сабил одам-да! – булар отам шаънига айтилаётган ва уни тушунишимни қийинлаштираётган сўзлар эди.

– Бугун уларнинг отам ҳақидаги сўзларини иккинчи бор эшитдиму, нафасимни ичимга ютиб, давомини кута бошладим. Ҳар гал бу тахлит гаплардан сўнг отамни кузатар, ундан бирон бир камчилик ё шу сўзларга мос ўхшашлик ахтарар эдим. Унинг кичик жуссаси, қўй кўзлари, ҳамиша барчага бирдек муомаласи, вазмин феъли, назаримда, бировга ёмонлик тиламасди. Ёки мен излаган сабаб отамга пинҳонмиди? Англолмасдим…
Аммо гап-сўзлар унинг қулоғига бориб етмасди.

– Мукофот беради, ишла-я, ишла! Колхоз (1) рози бўлса, сендан рози бўлар! – бу энг охиргиси – амакиларнинг бор алами, зардаси тугиб отилган тош эди. Уларнинг шу гапини тезроқ айтишларини кутаётган эдим. Айниқса, “Мукофот” дегани мени қизиқтирар, отамнинг чўлда ишлаётган тўрт-беш кишига бош эканига ақлим етар эди. Бугун улардан иккинчи бор шу сўзни эшитиб, отамга мукофот беришлари мумкинлигини ўйлаб, ўзимда йўқ шод эдим. “Мукофотга от беришса-я!” – юрагим ҳаприқиб кетди. Назаримда, атроф ёришди, ваҳима йитди. Чўлнинг ҳар бир бурчагидан отлар чопиб, кишнаб мен томон кела бошлади. Атроф отларнинг кишнаши-ю, туёқларнинг дупурига тўлиб кетди. Отлар, отлар… беҳисоб тулпорлар!

Хирмондан аста сирғалиб тушдим. Атрофда кўринмаётган отамни излаб, тўрт томонга алангладим, сўнг Қоратой эсимга тущди. Югурдим. Ортимдан “Айтади”, деган овоз эшитилди.

Отамни чайла орқасидаги бедапоядан топдим. Отни суғораётган экан. Мени кўриб отам савол назари билан, Қора¬той эса қулоғини динг қилиб тикилди.

– Ота! – дедим ҳовлиқиб. – Бизга мукофот беришаркан. От!

Отам кулди.

– Тушингга ҳам от киради-я, ўғлим. Ахир ота-бобонг чавандоз ўтмаган-ку, –деди у Қоратойнинг яғринини чўлтоқ супурги билан супураркан. Сўнг шошилмай сўзида давом этди. – Сен Жилвонга иш ўрганиш учун эмас, отни деб келасан. Тавба, гапларинг бунча ҳавойи, деҳқон боласига ўхшамайсан-а! Мендан ерни сўра, пахтани сўра… – у куйиниб бош чайқади. – Билмадим-да, ўғлим?!

Унинг бу сўзларини биринчи марта эшитишим эмасди. Ҳар гал “Билмадим-да, ўғлим…” дея бош чайқаб қўйганида юра¬гим алланечук бўлиб кетарди. Ишончсизлик, хаёлларим, орзуларимни назар-писанд қилмаслик унинг сўзларида пинҳон, ана шу хил зил-замбил сўзларни кунлаб, баъзан ойлаб кўтаришга мажбур эдим. Лекин чурқ этмас, отам билиб-билмай эзгу орзуларимга тош отганини сездирмасликка тиришар эдим.

– Шу хаёл суришинг борми, одам бўлмайсан! – деб отам бирдан тўнини тескари кийиб олди. Деҳқончилик юмушларига қизиқмай, аралашмаслигим отамга каттиқ ботарди. Чамамда, у ёлғиз ўғлининг келажагини ўзи умр бўйи шуғулланиб келган иш – пахтада кўрарди. Менинг эса уйда ҳам, чўлда ҳам, йўлда ҳам хаёлларим фақат от ҳақида бўларди…

Рост, ҳавойилик менга атаб тикилган тўн, тўним ўзимга ёқарди. Уни ечмасдан истаган жойга боргим, истаган одам билан суҳбатлашгим келар, бу эса кўпинча отамга ёқмас эди.

Мен топган гапимдан хижолат чекиб, унинг “Ким айтди сенга?” – деган саволини кутдим. Бироқ отам индамади. Ҳозиргина юрагимни ҳаяжонга тўлдирган “Мукофот” қувончи бирдан совий бошлагани, мен билан ҳеч кимнинг иши йўқлиги алам қилди. Секингина нари кетдим. Лекин кўнглим, туйғуларим мени ишонтирар, умидвор қилар, кимдир, қачондир – бугунми, эртами менга от ҳадя этадигандек туюлар, ўзимнинг отим бўлишига астойдил ишонар эдим.

Хирмонга етгунимча хаёлимдан “Мукофот”, “От” сўзлари аримади. Туёғидан ўт сачраган тулпор мени узоқларга, кўрмаганим – оқсоч тоғларга учириб олиб кетди…

– Тур жойингдан! – бир маҳал отамнинг овозидан чўчиб тушдим. – Уст-бошинг-ни қоқ, уйга кетасан.

Қарасам, пахта уюми орасида, оёғимни қучиб, ўтирибман. Бўшашиб, ўрнимдан турдим. Қоратой аравага қўшилган, жўнашга шай турар, Рўзи, Жума ва Толиб амакилар йўл бўйида сочилган пахталарни теришар эди.

– Пахта йиғилиб қолди, кеч бўлса ҳам бир арава ташийлик, ҳарна-да, юкланглар, – отам шундай деб, ўзи аравага чиқди. Улар қанорларни қўллашиб орта бошлащди. Отам эса ҳар бир қанорни тартиб билан териб, устидан тепкилаб-тепкилаб жойлаштирарди. Шу тахлит ўн бешинчи қанор юкланганда:

– Бас, – деди отам, – йўл узоқ, отни ҳам ўйлаш керак.

Қанорларни арқон билан зич бойлагач, Қоратойни чуҳ-чуҳлаб, аравани йўлга чиқаришди.

– Қани, ким кетади? – деб сўради отам аравадан тушмай. Ҳамма жим эди. – Дам олинглар. Эртага раисга учраб, ёрдамчини ҳал қиламан. Аравани ҳам кўпайтирамиз, – деди у тизгинни қўлига олиб. Амакилар индамай чайла томон кетишди.

Биз йўлга тушдик.

Қирдан ўтиб, Қорадарахтга бурилганимизда юлдузлар кўринди. Чўл этаги осмон билан биттга бўлди. Қоратой зўриқиб йўл босар, отам гапирмас, мен эса хаёлларим билан ўйин бошлаган эдим. Қанорлар устида чалқанча ётиб, юлдузларга тикилиш, араванинг бир маромда тебратиб, аллалаб бориши ҳузур бағишларди. Узоқдаги юлдузлар яқинлашиб, кўз қиса бошлади. Мен уларга қиёс изладим. Ниҳоят топдим: Қоратойнинг кўзлари! Отнинг кўзларигина шундай чақнарди. Дунёдаги энг зўр от – Қоратой! У меники бўлади. Мен уни эртакдан топган эдим. Ўша эртакдаги Қуёш ерининг паҳловони – Рустам мен эдим. Назаримда, отам мени шу чўлдан изғирин, қорда елкасида опичлаб, Гужумли тоғига элтаётгандек туюлар, тоғда мен улғайишим, дўст топишим ва кейин… Кейин ким биландир олишишим керак. Аммо ҳали душманларимни аниқ тасаввур этолмас, баъзан рақибларим йўқлигидан эзилиб, пана-панада йиғлаб ҳам олар эдим. Баъзан тиним билмай ишлаётган Рўзи, Жума, Толиб амакиларга тикилиб, уларни ўзимга ғаним қиёфасида тасаввур этар, улар эса менга ғанимлик қилиш у ёқда турсин, тузукроқ гапиришмасди ҳам. Гапиришмаслик ҳали душманлик эмасди. Улар менга “Чўлдан кет!” деб пўписа қилишса ёки Қоратойга ҳужум бошлашса эди… Шуларни ўйласам-да, барибир кўнглим тўлмас, душман дегани кўзимга ёвузроқ, кучлироқ кўринарди.

Қоратойнинг борлиги умидларимга қанот бағишлар, фақат унгагина ишонар ва унгагина суянар эдим…

Арава силкиниб тўхтади. Отамнинг “чуҳ-чуҳ”лаши ва ҳавога қамчини визиллатиб, отни қисташи эшитилди. Арава қўзғалмагач, секин ўрнимдан турдим, атрофга қарадим.

Отам ерга тушиб, қумга тиқилиб қолган ғилдиракларни кўздан кечирди, сўнг белбоғидан қотган нон олиб, отга тутди.

Рухсат сўрамай пастга тушдим. Отам отнинг оғзидан жиловини олиб, унинг лабларидаги кўпикни артди. Яна нон берди. Кутдик. Қоратой нонни егач, отамдан буйруқ кутмай олдинга талпинди. Отам бир қўлини қулоқчўпга тираб, иккинчиси билан отнинг жиловидан тутиб ёрдамлашди. Арава силжимади. Сўнг, отнинг оғзига юганни солди-да, устига миниб олди. Қамчи билан Қоратойнининг сағрисига уриб, яна чуҳ-чуҳлади. Қоратой аравани тортолмади.

Биз юк билан ўрта йўлда қолдик.

Отам иложсиз, бўшашган ҳолда отдан тушди. Дўнгликка – қум бархани тепасига чиқиб ўтирди, пешонасини енги билан сидирди. Ёнида таёқдек қотиб турганимни кўриб, нима қиламиз, дегандек менга қаради.

– Қоратойни миниб кетсак-чи?
– Пахта қоладими? Айтдим-ку, ақлинг ўзингга яраша деб!

У мени йўлида учраган ортиқча буюмдек четга суриб қўйди. Гапирмадим.

Ярим соатлар ўтгач, йўлда бир отлиқ кўринди. Бизга яқинлашгач, отам ўрнидан турди, отлиққа яқинлашди. У:

– Ҳа, оқсоқол? – дея эгардан тушиб отам билан кўришди. От устида мен тенги бола ҳам бор эди. У юганни маҳкам тортиб турар, оти эса Қоратой томон талпинар, Қоратой боши эгик, ҳорғин ҳолда турар, атрофида нималар бўлаётганига қарамасди ҳам. Унга раҳмим келди, ёлғиз қолдиришни истамадим. Ёнига бориб пешонасини силадим. Шу пайт отам келди-да:

– Нари тур! – деб Қоратойни аравадан бўшатди. Бўйнидан хамутни олиб, бола миниб турган оқ отга илдирди-да, уни аравага қўшди. Мен Қоратойни ушлаб, улардан четроқда турдим. Оқ отнинг эгаси отамга ёрдамлашди. Бола менга ёвқараш қилиб, ҳалиги кишининг белбоғидан ушлаб тортди.

– Нима дейсан?
– Аравасини ўзи тортсин! – деди у. Унинг овозидаги зарда, дўқ менга ва Қоратойга қаратилган эди, буни на отам, на отнинг эгаси сезди. Билдимки, бола отини мендан кўра кўпроқ аяйди. Отам иккови шарақлаб кулишди.

– Бу менинг ўғлим, – деди оқ отнинг эгаси болани кўрсатиб.

Мен аламимга чидаёлмай, Қоратойнинг тумшуғига бир мушт уриб, жиловини ерга отдим. Қоратой қимир этмади.

Отамнинг буйруғи билан яна аравага чиқдим. Дилим вайрон, кўзимга дунё қоронғи эди. Энди мен пахтага эмас, ердан тўрт метр баландликда, гўё тиканга ағанаб кетар эдим. Қулоғим остида оқ отли боланинг: “Кўрдингми, отим зўр!” деган ғолибона қичқириғи янгради. Овози тобора кучайиб, қулоқларимни тешиб юборди.

– Кўрдингми, сен тенги бола, – деди отам бир пайт. – Отасига ёрдамчи. Ойдинда бирга қўй боқишга олиб кетди.

Жавоб бермадим, индамадим. Чунки ишонганим, дунёдаги энг зўр от – Қоратой енгилди! Мен ҳеч қачон Қоратойни боши эгилган, маъюс кўрмаган эдим. У бугун мени унутди. Йиғлатди. Дунёда Қоратойдан кучли, Қоратойдан зўр от йўқ эди-ку?! Наҳотки…

Йўлда Қоратой ўзини менчалик танҳо сезмаган бўлса керак. Мен бугун ўхшовсиз ёлғиз эдим. Ниҳоят тасаввуримда излаб юрган ғанимларимни топгандек бўлдим. Уларни топдим. Энди олишсам бўлади…

Қишлоққа кирганимизда одамлар ухлаган, кўча қоп-қоронғи эди. Уйимиз ёнидаги пахтахонага қанорларни тушириб, Қоратойни уйга етакладик. Мен охурга беда солдим, отам Қоратойнинг устига шол ёйиб, айилини тортиб боғлади. Уйда онам ва бувимдан бошка ҳамма ухлаган эди. Кечаси бувим билан ётдим. Уйқум келавермагач, сўрадим:

– Буви, ҳамма отларниям аравага қўшадиларми?

– Ухла, – деди бувим. – Эртага отангдан сўрайсан.

Бир оздан сўнг ёнбошимга ағдарилиб, яна сўрадим:

– Буви, отамга сира эртак айтганмисиз? У киши букри девни ҳам, қафасдаги одамларни ҳам, Қуёш ерининг паҳлавони – Рустамни ҳам билмайди.

Бувим анчагача жим қолди.
– Отангни меҳнатга туққанман, болам, отанг пахтани, ерни деб гоҳида мени, сени, онагни ҳам унутади, – деди ниҳоят уҳ тортиб. Унинг истар-истамас, узоқ уйлаб айтган гапини тушунмадим.

Уйғонганимда кун чошгоҳ бўлган эди. Отам аллақачон уйдан чиқиб кетган экан. Турасолиб совотга югурдим. Қоратой боғлиқ эди. Чўлга кетмаганига ажабландим. Охурида майда қирқилган беда, ёнида челак тўла сув. Қоратой бошини ерга қўйганича кичрайиб ётарди.

– Касал, – деди онам.
– Бугун отга сен қарайсан, – деди бувим.

Нон бўктирилган ширчойни ичмадим. Қоратойнинг ёнига келиб, пешонасини, ёлларини сила¬дим. Кеча у енгилган эди. Уни ҳали кечирмаган эдим. Кеча уни урганим ёдимга тущди. Кейин Оқ от ва болани эсладим: «Аравасини ўзи тортсин!» Унинг гапи икки елкамдан маҳкам босди. Қоратойни бўйнидан қучиб йиғлаб юбордим.

– Осилма! – деб жеркиди бувим.

– Отнинг деви бор, қоч болам! – деб қўрқитди онам. Кун – йиғи, отнинг гирдидан айланиш ва мени авраб-алдаш билан ўтди. Отам уйга кечагидан кўра вақтлироқ қайтди. У дарвозадан кира солиб, отнинг ёнига келди.

– Емади! Ичмади! – деб бақириб йиғладим. Отдан кўра кўпроқ мени қўриқлаган онам, бувим югуриб уйдан чиқищди. Отам қўлимдан тутди.

– Йиғлама, ўғлим, тузалади, – деди у. – Тутилган. Эртага Гумбазтепадан (2) айлантирамиз, сен ҳам борасан.

Эрталаб Қоратойни етаклаб Гумбазтепадан айлантирдик. Келтириб яна жойига боғладик. Отам:

– Тузалса, шу отни сенга бераман, ўзинг минасан, – деди кўнглимни кўтаришга уриниб. Бу унинг биринчи илтифоти эди. Ишондим. Сўнг у отга қараб туришни мен ва уйдагиларга тайинлаб, чўлга кетди. Мен отнинг ёнида қолдим. Тушдан кейин Қоратой тўсатдан оёқларини чўзиб, бошини ерга қўйди. Бир неча бор бошини кўтаришга тиришдим – кўтаролмадим. Бувим қассобга югурди. Онам нима қиларини билмай, шошиб қолди.

Қоратойнинг кўзлари тобора нурсизланиб, чақнамай қўйди. Бувим бошлаб келган қассоб отни кўрди-ю:
– Ҳаром ўлибди, – деди.

Бувим уйга кириб кетди, қассоб орқасига қайтди. Уйдан онамнинг йиғиси эшитилди. Тарашадек қотдим.

– Жим, гўдакмисан, ажали етса одам ўлади, – деган бувимнинг овозини эшитдим. Ҳамма ўзи билан ўзи бўлиб, мени унутишди. Бугун мен йиғлашим керак, Қоратой меники, у дунёдаги энг зўр от эди. Қоратой енгилди, енгилганига чидаёлмади – ўлди. Кўзимда ёш, уни синчиклаб кузатдим. Қоринбоғ қўлтиқости ва қорнига из солган, хамут елкасини қириб, ёлини қирққан…

Отни ипдан бўшатдим-у, гарангсиб алангладим. Кўзим устунга осилган хамут, қоринбоғ, юган ва пастдаги эгарга тушди. Ҳаммасини қўлгиқлаб кўчага отландим. Абзалларни йўлдан четроқда, шотиси тикайтириб қўйилган араванинг остига отдим-да, қайтиб уйга кирдим. Бувимдан бекитиб гугурт, болта ва бонкада керосин олиб чиқдим…

– Қоратойни арава ўлдирган! Мана шу арава!

Аввал пахтахона қоровули югуриб чиқди, сўнг йўқ жойдан бир талай одам тўпланди. Улар гуриллаб ёнаёттан аравани ўчиришга уринишарди.

Мен қочиб уйга кирдим. Қоратойга кўзим тущди-ю, ўкириб йиғлаб юбордим. Унинг олдида ҳеч ким йўқ эди (3).

1. Жамоа хўжалиги. Мустақилликдан сўнг ер майдонлари бўлиниб, фермер хўжаликларига айлантирилди.
2. Одамлар шифо излаб борадиган манзил.
3. Ушбу ҳикоя “Костёр” журналида (Ленинград) 1.330.000 нусхада ёзувчи Евгений Туюнов таржимасида чоп этилган. 1989 йил октябрь.

ЎТОВДА

Улар кўҳна ўтов ёнида узоқ ўтиришди. Чол кийилавериб титилган сариқ чакмонини елкага ташлаб, ярми қумга ботган саксовул ғўласига ёнбошлаганча ётибди. Гапирмайди. Кампир сал нарироқда шамол ялаган тақир супачага чўнқайган. Тиззасига муштини қўйиб, иягини тираганча гап кутади.

Чол аразли эди.
Кампир андишали эди.

Эрнинг ҳорғин қиёфасида қаҳр, аёлнинг паришон кўзларида хавотир, худди эри шу тобда бир каромат қилади-ю, ўқийман деб олис шаҳарга кетган “ўзбошимча” кенжатойи чиндан омади юришмай қайтиб келади. “Отаси борма, деб эди-я… – Кампир ич-ичидан афсусланди. – Кўнмади, раъйини қайтарди. Ота деган пир бўлади. Бир ҳисобда, ўзимда ҳам гуноҳ бор, отаси катталар билан бир кўриб, мақтаб қайтган шаҳарга ўғлимнинг ишқи тушди. Ўзим бормадим, кўролмадим, лоақал болаларимдан биттаси ўқисин, дедим-да. Яхши ният қилдим. Минбаъд уни чўлдан, Чўпонотадан бездирмадим. Тўйдай гавжум шаҳардан рағбатини қайтармадим ҳам…”

Кампирни ваҳм босди. Юзларига билинар-билинмас қўлини сурди ва нимадир деб пичирлади. Кейин хавотир тўла кўзларини аста эрига тикди. Қаршисида ҳамон ўша-ўша тунд, қўрқинчли, кароматли чол. Ерга хотиржам чўккан қари туядек кўзлари узоққа қадалган, атрофга қарамайди.

Қаддини ростлаб кампир ҳам ўша томонга тикилди: қуёш ботиб, чўлга билинар-билинмас қоронғилик ёйила бошлаган, кун бўйи қизиган қумликлар кечга томон намчил куз шабадасидан қорайиб кўринди. Қизилқум умри тугаб, қумга қоришган шох-шабба, чўкиртак – қолдиқлар, буталарнинг ўткир ҳиди аралашган тиниқ, зилол ҳавога ғарқ бўлаётган бир пайт. Чол буларни кўрмаётган, сезмаётгандек ҳамон миқ этмас, шу ўтиришича кимдандир ўч олаётганга ўхшар эди…

Чол бир ҳафтадан кейин етмишга киради. Кампир буни пинҳона бир ғурур билан ҳайратланиб кутяпти. Бу кун яқинлашган сари аёлнинг назарида эри чиндан ҳам улуғлашиб бораётгандек салобати босиб, ёнида ўзини ожиз сеза бошлади.

Ўғиллари шу кун баҳона отаси билан онасини қишлоққа жўнатиш учун аллақачон тайёргарлик кўриб, у ёқдан ун, қанд, ёғ келтириб чолга бошдан-оёқ оппоқ матодан сарпо тиктириб қайтишган.

У “Ўн уч ёшидан Гужумлида қўй боққан, отасининг айтганини қилган, бири икки бўлган” чол. Ёнида қолган иккала ўғли ҳам отасининг шу гапларини қулоқларига қуйиб улғайишди. Бири ферма мудири, иккинчиси – бош чўпон. Кенжаси эса… Тўнғичи унинг ўгитларини ғурур билан эслаб, баъзан хотинига мақтаниб ҳам қўяди: “Отам ўн уч ёшларидан қўй боққанлар. Бобомнинг айтганини қилганлар… Орден-медалларини ўзинг кўргансан…”

Чол директорнингт машинасида тез-тез келиб турадиган мухбирларга ҳам шу гапни такрорларди: “Ўн уч ёшимдан қўй боққанман…”

Мухбир:
– Пландан гапиринг, пландан! – деса у:
– Мана, – деб директорни кўрсатарди, – ўзлари айтсинлар.

“Ҳа, планлар юз-юз эллик!” – дерди директор оғзини тўлдириб. Чол бу сўзларни эшитаётиб гўё падаридан дуо олаётгандек ўзи сезмаган ҳолда юзига қўл суйкарди.

“Планлар юз – яхши гап”. У ичдан фахрланар, ерда эмас, еттинчи осмонда юргандек сезарди ўзини.

Дастлаб колхоз (жамоа хўжалиги)нинг, кейинчалик совхоз (давлат хўжалиги)нинг қўйларини боқди.

Уч бор директор алмашди. “Қулман, сен – маладес!” дерди биринчиси. “Қулман ака, сиз – маладес!” – дерди иккинчиси. “Қулман бобо, сиз – маладес!” – мана, чўпонликни ўғилларига топширди ҳамки, учинчиси ҳамон шундай дейди.

“Ҳаммаси “Маладес” дерди-я! – Шунинг учун уч ўғлим ҳам чўпон бўлади, деб катталарга ваъда берганман”. Чол бу гапни ёнида жимгина ўтирган кампирга бақириб айтгиси келади. Лекин тил тишлайди. Айтганини у эмас, ўғли қилмади.

Тўсатдан от кишнади. Бўрибосар қаттиқ ҳурди. Ит ўтовни айланиб, эр-хотин ёнида тўхтаб, думини ликиллатди, оғзини катта очди. Чол ўрнидан турди-да, этакларини қоқди, шошилмай чакмонини кийиб, саксовул билан тўсилган бостирма томон катта-катта қадам ташлади. Кетидан Бўрибосар эргашди.

Кампир ўтовга кириб, хира ёнаётган чироқнинг пилтасини кўтарди. Фонусни ёқиб ташқарига чиқди. Ўтов билан синчли уй ўртасидаги пастак айвон остида катта-кичик қатор ғишт ўчоқ тизилган, четдаги чоғроққина қозонда сув қайнамоқда эди. Кампир бу оқшом чолнинг севимли таоми – қайишга (1) ҳозирлик кўрган, ўтовда эса сирланган идишда гўшт пишяпти.

Чоли келгунча кесилган хамирни битталаб қозонга ташлади. Ўчоққа ингичка саксовул шохларидан қалади, чойидишга сув тўлдириб, оловга яқин сурди.

Чол ҳаяллади. Кампир сабрсизлик билан бостирма томонга қараб-қараб қўйди. Ҳеч ким кўринмади. Қоронғи қуюқлашиб, одам одамни илғамайдиган бўлиб қолган эди. “Ўғлим келганда “пат-пат”ни (2) ёқарди. – Кампир қоронғиликка кўниколмасди, бу сафар ҳам тоқат қилолмади. – Чоли тушмагур аразлаб менга қарамади ҳам”.

Бугун эрталаб ўғли Маликбек келини ва неварасини олиб дўсти Ўрозбой қозоқникига тўйга кетган эди. “Келиним ҳам худди ўзимдек тўй-томошага ўч”, – дея кампир уни миннатдор хотирлади. “Қозоқларнинг тўйини бир кўрайин”, деб эрининг ҳам, қайнонасининг ҳам ҳол-жонига қўймаган эди. Кампир рози бўлди…

Алламаҳалда чолнинг юмушлари тугаб, ўтовга қайтди. Улар дастурхон атрофида камдан-кам ёлғиз қолишар, айниқса, бугунги танҳолик улар учун атай уюштирилгандек эди.

Хира чироқ ёруғида жимжит овқатланишди. Сопол лаган яримлаганда чол қўлини тортди: “Хамири қалин” – “баҳона” шу бўлди. “Овқатдан қолипти” – кампир эрининг юзига солмади-ю, ўзича шу хулосага келди. Чол дастурхонга фотиҳа ўқиди. Кампир аччиқ кўк чой дамлади. Эри пиёлага чой тўлдириб, эринмай шопирди, сўнг сочиқни тўрт буклаб, чойнакнинг устига ёпди. Томоқ қириб йўталди, ёнбошлади.

Ҳаммаси ғалати эди. Аммо кампирга бу ҳолат аён: эри тоқат қилолмаяпти. Унинг юраги ҳар қанча сиқилмасин, барибир, эрининг раъйига қарам: бир пайтлар у шундай – ёлғиз қолишларини орзиқиб кутганида, эри кечаси ҳам, кундузи ҳам пода кетидан кетаверарди, кетаверарди… Нега шундай, у буни ҳалигача тушунмайди. Кейинчалик кўникди. Кўнганда ҳам гап-сўзсиз, эътирозсиз кўникди. Лекин юрагида бир хира армон, узоқ-узоқларда ўрганган, кўниккан жойи – шу сирли қумликлару тепалар, қирлар остига, ортига беркиниб ётган бир ўкинч қолди. Кампир буни ҳалигача тилига чиқарган эмас.

Бир марта… фақат бир мартагина… Ёшгина келинчак, аразлаб бир ой қишлоққа – онасиникига кетди. Қўни-қўшни, қариндош-уруғ аралашиб уни келган изига қайтаришди. Ўшанда у Қулманни “Ортимдан келади”, деб кутган эди. Эри эса бормади.

Орадан йиллар ўтиб шу воқеани эслаганда эри: “Менинг яхши кўрганим – бормаганим, сенинг яхши кўрганинг – қайтганинг”, – деди. Эр-хотин ўртасида изҳори дил деб эслашга ва айтишга арзигулик хотира шу эди. Тағин бир марта ўтовга Қулман жундан тўқилган олахуржуннинг бир кўзига қизғалдоқ, бир кўзига қўзиқорин тўлдириб, эшак билан жўнатгани…

– Гапирсанг-чи, одамни қон қилдинг-ку! – деди чол ниҳоят ёрилиб.

Боядан бери уни оппоқ кийимда – қўлида асо, нуроний чол тимсолида кўриб турган кампирга энди осон кўчди.

– Кеч бўлди, – деди у. – Маликбек тўйда ётиб қолдимикан?

Бу гапдан чолнинг энсаси қотди. Наридан-бери чой ичган бўлиб, ечинмай тахта каравотга чўзилди.

Бугун чолнинг ҳар бир ҳаракати, гап-сўзи кампирнинг хотираларини тўзғитар, ўйлатар, иккиси ҳам ҳар кунги чол-кампир эмас, ўзга кишиларга айланиб, бир-биридан гоҳ узоқлашиб, гоҳ яқинлашиб борар эдилар.

У умр бўйи эрининг кулиб гапирганини, ёнида суҳбатлашиб, ундан-бундан – кўнгилочар гаплардан гурунглашиб ўтирганини эслолмайди. Эри бирор марта урмаган, сўкмаган, лекин доим ундан ҳайиқар эди. Чеҳраси очилиб, тишининг оқи кўринган пайтлар кампир учун байрам: ўша куни ўлиб-тирилиб ишлар – сигир соғар, сут пиширар, совутиб қатиқ ивитар, етим қўзиларга ем берар, ҳатто Бўрибосар учун қозонда қотир тоблар эди… Бу одатий юмушлар унга қанот бағишлар, кун бўйи эрига айтолмаган гапларни хаёлан такрорлаб-такрорлаб кўзларига ёш тўлар эди. Бунга ҳам узоқ йиллар ўтди. Ўғиллик, қизлик бўлди ҳамки, эрининг феъли ўзгармади…

Чол аҳён-аҳёнда ёнбошига ағдарилиб, икки ойдан бери кўнглини алғов-далғов қилиб шаҳарга кетган кенжа ўғлининг тақдирини ўйлар эди.

Кенжаси гапга кирмади. “Ўқийман”, деб чол кўниккан умрни тўзғитиб, бўлакларга бўлди-ю кетди. Шундан бери у бир тўхтамга келолмас, икки ой эмас, икки кун ҳам каттанинг ихтиёрисиз четга чиқмаган, сўроқсиз қадам босмаган Қулман бу ҳақда ҳеч ўйламаган, ҳар қандай ҳою ҳавас унга бегона. Ўқиш ҳам гапми?! Ўқиб шаҳар олиб берармиди? Отамерос чўпонлик таёғини маҳкам тутиб қўй боқавермайдими! Э, нодон бола…

Уйланмасидан анча илгари пирлари Чўпонота номини ўртага қўйиб уқдиришди: “Чўлда хиёнат ҳақида ўйлама. Бировнинг молига ҳам, жонига ҳам кўз тикма!” Қулман бу қоидадан четга чиқмади. Бўйидан бир қарич баланд, ёшидан бир кунлик каттанинг гапига қулоқ тутди. Ҳозир Қулманга гап уқдирганларнинг кўпчилиги қишлоқда. Йиллаб уларнинг қўйини садоқат билан асради. Совуқда ўзиники қирилди, йўқолди, бўри еди, аммо уларнинг моли тугал чиқди.

Йилида “Қулманбой” деб бир-икки йўқлаб келувчилар ҳозир ҳам бор. Ўзлари билан нон, туз, чой ва яна ароқ олиб келишади. Қулман ароқ ичмайди. Ўғилларида уларнинг моли бор… “Ўғилларим ўғилларининг молини боқяпти. Невараларим невараларининг молини асрайди. Мен уларнинг айтганидан чиқмадим”. Қулман узоқ йиллар хиёнатни садоқат билан енган бир пайтда ана шу иқрор эшигини қоқди:

“Хуш келибсиз қўноққа”, деди у. Танишдилар. Дастлаб: “Меҳмонман”, деди у. Сўнг: “Дўстингман”, деди.

Қулман ишонди. Кўп ўтмай “меҳмон” унинг юрагидан шукрона бўлиб жой топди. Ўрнашди. Энди чолнинг ҳам ўғилларига айтадиган гапи тайин: “Болаларим, чўлда хиёнат ҳақида ўйламанглар. Бировнинг молига ҳам, жонига ҳам кўз тикманглар…” Қулман бу ўгитни аллақачон ўзиники қилиб олган. Шукрона Қулманнинг ўтовига меҳмон бўлиб келди-ю, мезбон бўлиб қолди.

Унинг насиҳатгўйлари кўп бўлган.

У ҳозир ҳам гоҳида пинҳона, гоҳида ошкора устозларини ёд этади. Шунда овозини ўғиллари ёки хотини эшитса, дарҳол жим бўлар, қаддини ғоз тутиб, ичида шивирлар, бу одати уларнинг дарҳол ёнида тиз чўкиб, дуога қўл очиб ўтиришга мажбур этарди. Лекин барибир уч одам: отаси, колхоз раиси, ферма мудирининг номини баралла айтарди.

Қулманнинг бекитадиган сири йўқ. Ёшлигида марҳумларнинг учови ҳам унга бир-бир насиҳат қилишган, тахминан мана бундай.

Отаси: “Ўғлим Қулман, кўпдан сезиб юрибман, ўқишга рағбатинг йўқроқ. Мана, ўн учга кириб йигит бўлиб қолдинг. Колхозга ёрдамчи чўпон зарур дейишяпти. Раисга учрайми?
Сукут.

Раис:
“Қулманбой ўғлим, эси жойида бола экансан. Моллик-жойлик бўламан, десанг, шу касбни этагидан тут… сен бизга кераксан…
Сукут.

Ферма мудири:
– Қулманбой, биринчи насиҳатим: одамга тик қараманг. Иккинчидан, бугундан муаллимингиз мен бўламан. Ўксинманг, саноқни билсангиз бас. Менинг мактабим жуда содда: урмайман, сўкмайман, одам қиламан. Қани, ушланг буни, – дея у таёқ узатган ва яна деган, – Худо оёғизга куч-қувват берсин!
Сукут.

Қулман шу гапларни ҳар эслаганда ўн ёш яшарарди. Эслаганида ҳам жуда ажойиб, “Учовига ҳам ўғил бўлган куним, учовига ҳам керак бўлган куним”, деб эслайди…

Кампирнинг хотиралари эса бари Қулман чол билан боғлиқ. Чолига қаради: кўзини юмганча уйғоқ ётибди. Ўзига ўрин солиб чироқни пастлатди. Ухлаёлмай нотинч хаёллар таъсирида узоқ ётди. У ҳеч қачон эридан олдин ухламасди. Эрта туриш, кеч ётиш кампирга келинчаклик давридан одат, бу уни қариганида ҳам тарк этмади. Ўғли шаҳарга кетганидан бери ўтган икки ойлик беҳаловат тун-кунлар гўё бугун уларнинг бардошини сўнгги бор синаётган эди.

Кампирнинг фикрлари чувалашиб, чолдан кенжасига, ундан қишлоққа кўчди. У ерда ҳам узоқ қолмай, орзу-умид билан келинчак либосига ўраниб ота остонасидан чиқди-ю, яна Қулманнинг ўтовига қўнди.

У кўрпани суриб, ёстиқдан бошини кўтарди. Аланглаб ўтовга кўз югуртирди.

У пайтлар ёш, сулув келинчак эди. Тушликда эрига овқат пишириб узоқ кутар, баъзида келолмай қолса, қашқа эшагига узун ола хуржунни ташлаб, Бўрибосарни ҳамроҳликка қўшиб жўнатарди. Жониворлар – олдинда ит, орқада эшак – бир карвон бўлиб Қулманга ёш бекадан овқат, қатиқ олиб борар ва шу билан бирга ҳол-аҳвол ҳам етказарди. Кун бўйи эр-хотин ўртасидаги суҳбат, юз кўриш ақлли жониворларнинг бир бориб келиши билан ниҳояланар эди.

Йиғласа ҳам, кулса ҳам ўзи. Ўйласа ҳам, сўйласа ҳам танҳо ўзи. Кечқурун эрининг қаршисига йиғламаган – кулган, сўйламаган – ўйлаган бўлиб пешвоз чиқар, “Чўпоннинг туни қисқа, куни узун”, деган ҳикматнинг ростлигига ишониб, сабрини сабрга улаб, кунни кеч қиларди.

У кўп яхши кунларни эслайди. Бир ўтовда яшаб, бир қир олисдаги эридан хушхабар кутган онлар – яхши кунлар эди. Баҳорда эри хуржуннинг бир кўзида қизғалдоқ, бир кўзида қўзиқорин юборган кун – унутилмас кун эди. Ўшанда дорга ёйилган кўйлакларга биттадан қизғалдоқ тақиб, чимилдиқда бир-бир кийиб, кичкина ойнада ясанган келинчак аксини кўргани ҳамон ёдида. Бу ўша – ўзимиди ё суратми? Шунчалик кўпмиди унинг либослари? Ҳаммасига шу қора ўтов, шу покиза тани гувоҳ: қош қорайиб, эри чарчаб қайтганида туйғулари чайналган сақичдай бетаъм, бесамар, бўлакларга бўлиниб кичраяр, эртаси, индини уни яна илитишга сарфланар, шунда у бир кун илгариги келинчак эмас, узоқ йиллар Қулман билан яшаётган хотин деб билар эди ўзини.

Бу кунлар ҳам сувдек оқди-кетди.

Эрим деди. Одат деди. Қулманга хотин, фарзандларига чинакам она бўлди. Қариди…

– Қайтиб келади!

Тўсатдан янграган овоз хаёлини бўлди. Аста ёнига бурилди. Чолнинг кўзлари ҳали ҳам юмуқ, лекин ҳозиргина айтган гапини дона-дона қилиб қайта такрорлади:

– Қайтиб келади! Сарсон бўлади! Бад, ўғлингга чўпонлик ҳайф!

Кампир бир лаҳза қотиб қолди. Чолнинг донишона, гўё илоҳий сўзлари кенжасини ўлим чангалига судраётгандек аъзойи бадани қақшаб, титроқ турди. Назарида шу тобда эри чинакам пайғамбарга айланган эди. У чолнинг узатилган оёқларини қучиб, пешонасини босди, сиғинди. Унсиз йиғлаб:
– Кечиринг, мен гуноҳкорман, – деди. – Мен, мен…

Чол оғриқлари босилган бемордек тиниқиб кўз очди.

– Эгам, у ҳали ёш, гуноҳидан ўтинг, қарғаманг уни! – кампир овоз чиқариб йиғлади.
– Тур ўрнингдан!

У эрига итоат этиб, бошини кўтарди.
– Ёт, ухла!

Кампир шарпасизгина ўринга кирди. Кичкина кўрпа остида йўқ бўлиб, кўринмай қолди…

* * *

Тонг отарга яқин уларни машина “дут-дут”и, Бўрибосарнинг акиллаши, отнинг чўзиб кишнаши – безовта товушлар уйғотди.

Олдин чол, кейин кампир ўтовдан чиқди.

Кабинадан таниш бензавозчи билан чол-кампирнинг набираси Икромжон тушиб келди. Кампирнинг юраги бир нотинчлик сезгандек уларга бетоқат қулоқ солди. Салом-аликдан сўнг набираси нимадир айтмоқчи бўлиб лаб жуфтлаган эди, Турсун шафёр сезиб, “тсс!” деб уни босиб қўйди ва:

– Суюнчи чўзинг, Қулман ота! – деб кафтларини ишқалади. – хушхабар олиб келдим.

Чол соқолини бепарво силаб:

– Қани, уйга киринглар, – деди. – Сассиқ ёғдан бошқа нима ҳам олиб келардинг сен. Ойда бир кўринасан, шунда ҳам мойга сув қўшиб келасанми-ей, пат-пат ёнмай одамни хит қилади.

– Қувсиз-да, Қулман ота, қувсиз!

Чолнинг чеҳраси очилиб, бостирма томон юрди. Кампир меҳмонларни ўтовга бошлаб кирди.

– Чолингиз ғалати одам-да, биби! – Турсун шафёр ўзидан гап кутган кампирнинг кўзларига қараб сирли жилмайди. – Келинг, сиздан фойда, ўзингизга айта қолай: Эгамжон ўқишга кирибди! Суюнчини каттароқ чўзинг, беш қўйдан камини олмайман!

Кампирнинг қулоқлари чиппа битди.

– Тоғамдан хат келди, мана, – деб Икромжон чўнтагидан қоғоз чиқарди. Кампир гаранг, кўзларига ишонмай қайта-қайта “Нима, ростми??” деб сўради.

Икромжон қайта бошдан тушунтирди:
– Хат, тоғамдан, ўқишга кирибдилар. Бобонг билан бувингдан суюнчи ол, деб онам юбордилар. Сизга тоғамдан ҳам, онамдан ҳам салом келтирдим…

– Оҳ! – кампир қучоқ очди. – Норасида гўдак тилагингдан айланай. Ростми шу!? – Кампир боланинг қўлидан хатни юлиб олди. Уни қайта-қайта ўпиб, кўксига босди. “Ўғлимнинг хати, тумор қилиб осаман”, дея у унсиз – овозсиз йиғламоқда эди.

– Бобонгга айтманглар, ишонмайди у, – кампир ёлвориб сўрай бошлади. – Бобонг алданмасин. Куюниб юрганлари ҳам етар. Беш қўй эмас, ўн қўй берай, айтманглар. Озроқ сабр қилинглар, жон болаларим…

Кампир меҳмонлар шарафига қувониб дастурхон ҳозирлади. Катта товоқда тўлатиб сирли идишдан ўз ёғида қовурилган яхна жиз олиб, қозонда тоблаш учун ўчоқ бошига кетди. Ниманидир унутган каби қўлида икки бош арчилган оқ пиёз билан тезда ортига қайтди. Кириши билан:

– Жон болаларим, бобонгга айтманглар, – деди. – Бобонг ишонмайди, у бу хабарни кўтаролмайди…

– И-я, сизга нима бўлди? – Турсун шофёр ажабланиб сўради. – Чолни ғалати десам, сиз ундан ҳам ўтдингиз-ку!

Кампир эшик томонга бир қараб қўйиб:
– Шунча йил, шунча замонлардан буён мен сендан бирор нима ўтинганмидим? – деди илтижо билан.

Шофёр жиддий тортиб:

– Хўп, хўп бўлади, онажон, сиз нима десангиз шу-да, айтмайман, – деди. – Барибир ҳеч нимага тушунмаяпман, Икромжон, сен-чи?

Бола бўйнини икки елкасига тортиб, қошларини чимирди, гапирмади.

Кўп ўтмай эшикдан Қулман чолнинг юлғундан йўнилган ҳассаси, сўнг ўзи кўринди.

Унга биринчи бўлиб кампирнинг кўзи тушди. Чол дийдираб, ўтовга паноҳ излаб кирган кичкина, юпун йўловчига ўхшарди.

– Келинг, меҳмон!

Ҳамма ўрнидан турди. Кампир сўнгги икки ойдан бери чолга зеҳн солиб, илк бор тик қаради. Во ажаб, “Келинг, меҳмон!”, деб эрига ким айтди? Суюнчихўр меҳмонларми? Ёки унга шундай туюлдими?

“Келинг, меҳмон!”

Кампир чолни таажжуб ичра кузатди. Ҳурмат юзасидан тўрга чорлади. Чол аввалгидек хотиржам кўринса-да, ишдан безовталиги сезилиб турди.

– Хуш кўрдик, омонликми? – дея улар билан сўрашди чол.

– Шукур, ўзингиздан сўрасак, Қулман ота?
– Биз энди от билан туя бўлармидик.

Икромжон шофёрнинг қулоғига пичирлади: “Айтманг”.

Шивир-шивир олдин чолнинг қулоғига, сўнг юрагига бориб етди. У ҳушёр тортиб олдин меҳмонларга, кейин хотинига қаради. Ҳамма жим. Назарида ўтовга жимлик билан бирга яна қандайдир нотинч бир сир қамалгандек туюлди. Лаҳза сайин чолнинг шубҳаси ортиб, назарида эгнидаги ўзига ярашиқли бодомнусха тўни чок-чокидан сўкилиб кетаётгандек дамо-дам енгларини сидириб-сидириб қўярди.

Сирни биринчи бўлиб кампир ошкор этди: индамай, чолдан сўроқсиз ўтовдан чиқди-да, ўтган йили мукофотга беришган нафис қирмизи гулли чинни лаганда устига пиёз сочилган қовурдоқ кўтариб кирди. Димоққа ҳушбўй ҳид урилди. Оғзининг таноби қочган Турсун шофёр:

– Э, бормисиз, бувижон! – дея чўккалаб ўтирди.

Кампирнинг юзида табассум зоҳир, қувончдан яшарган чеҳрасида нур, севинч алангаланди. У ҳамон чолни зимдан кузатишда давом этди. Чол худди бегонадек миқ этмай турар, йиллар давомида чеҳрасида аксланган улуғворлик, жаҳл қаёққадир ғойиб бўлди. Назарида чоли кичкина одам эди.

У шу кулбага сиғарди.

1. Қайиш – хамир овқат: кулчатой, бешбармоқ номлари билан машҳур тансиқ таом.
2. “Движок” маъносида

Манба: «Китоб дунёси» газетаси, 2017 йил 21-сон

  Ushbu sahifa taniqli yozuvchi Rajabboy Raupovning yozilganiga o‘ttiz besh yil, chop etilganiga o‘ttiz yil to‘lgan, o‘sha paytda bahsu munozaralarga sabab bo‘lgan va bugun katta qiziqish uyg‘otayotgan ikki hikoyasiga bag‘ishlanadi.

YOZUVCHIDAN

Yozilganiga o‘ttiz besh yil, chop etilganiga o‘ttiz yil to‘lgan ushbu hikoyalarim menga qanchalik quvonch bag‘ishlagan bo‘lsa, tashvishlari ham shunga yarasha bo‘lgan. Hikoya va qissalarim haligacha yaxlit kitob holida nashr etilmagan. Umumiy to‘plamlar, almanaxlar va gazeta-jurnallarda bosilganicha qolib ketdi…

Yaqinda bir do‘stim:

– Vaqtida tilga tushgan hikoyalaring yozilganida tug‘ilgan chaqaloqlar bugun o‘ttiz-o‘ttiz besh yoshga kirib, ota-ona bo‘lishdi. Ularning ko‘pchiligi sening hikoyalaringni o‘qimaganligi aniq. Balki, bu haqida o‘ylab ko‘rarsan…

Achchiqroq gap bo‘lsa-da, tan olaman, u haq edi.

Hikoyalarim bilan bog‘liq bahs-munozaralarni eslash balki bugun qiziqdir. Maksim Gorkiy nomidagi adabiyot instituti talabalari ishtirokida o‘tayotgan “Arava”, “Erkinlik” va “Xabar” – “O‘tovda” muhokamasi kutilmaganda teskari tus olib, “Sovet voqeligi buzib talqin etilgan”, degan jiddiy aybnoma taqaldi. Dunyoning turli mamlakatlaridan kelgan talabalar, tinglovchilari, professor-o‘qituvchilar bahsni qizitgandan-qizitib, uch kunga cho‘zishdi. Har kim o‘zining haqligini isbotlashga urinar, “Arava”dagi bolaning aravaga o‘t qo‘yishini ba’zi shovinist yozuvchilar (hali ularning popugi pasaymagan edi) hazm qilolmadi. Oliy adabiyot kursidan haydalishim aniq bo‘lib qolganda polshalik Yan Tulik, Yeje Fonfara, yana bir gurji yozuvchisi va leningradlik Yevgeniy Tuyunov, Andrey Shpilovlar “Rajabboyning hikoyalarida birgina “nuqson” bor, u ham bo‘lsa milliylik. Bunday “nuqson” bilan yozuvchini kaltaklash emas, tabriklash kerak”, deyishib, tarozi pallasiga men uchun tosh qo‘yishdi. Shuni kutib turgandek, Moskva Davlat pedagogika institutining rus tili kafedrasi mudiri professor Leonid Maksimov o‘rnidan zudlik bilan turdi-da:

– Men sizlardan xuddi shu so‘zni kutgandim, – deya minbarga ko‘tarildi va qo‘lidagi taqrizni o‘qib eshittirdi. So‘ngra oliy adabiyot kursida badiiy mahorat bo‘yicha seminar rahbarimiz “Literaturnaya Rossiya” gazetasining Bosh muharriri Ernest Safonov so‘zga chiqdi. (Uning so‘zi “Yoshlik” jurnalining 1988 yil 3-sonida e’lon qilingan. L.Maksimovning taqrizi 2002 yili “Yangi asr avlodi” nashriyoti tomonidan chop etilgan “E’tiqod” maqolalar to‘plamiga kiritilgan).

Oradan yillar o‘tdi: kutilgan-kutilmagan voqealar sabab adabiy jarayondan uzilib qoldim. Nazarimda, men taqdirga tan berdimmi yoki haddan ziyod cho‘zilgan keraksiz tashvishlar ta’sirida o‘zimni o‘zim chetga surdimmi, hayotimda katta bo‘shliq paydo bo‘ldi. Xuddi o‘z-o‘zimni chetdan kuzatayotganim kabi farqsiz, xotirjam bo‘lib qolganimda ko‘rgan tushim sababli halovatim buzildi. Tushlarim hamisha o‘ngimda aks-sado bergani uchun unga ishondim. Ertalab yozuvchilarning “Do‘rmon” ijod uyiga yo‘l oldim. Uyimdagilar hayron. Bungacha Uyushmaning kadrlar bo‘limi boshlig‘i Dilbar Tursunova rafiqam orqali yangi a’zolik biletini olish uchun hujjat to‘ldirish zarurligini uqdirib, bir dasta qog‘oz yuborgan ekan. Hujjat tayyorlashni paysalga solib yuraverdim… Shunday qilib oradan 33 yil o‘tgach ko‘nglim mulkiga aylangan hikoyalarim yozilgan qadrdon “Do‘rmon”daman.

Yana bir muhim holat: ko‘rgan tushim, do‘stimning o‘rinli tanbehi bilan avval o‘zimga, so‘ngra unitilayotgan hikoyalarimga qayta jon ato etilgan kabi Ikkimiz ham (hikoyalarim va men) qo‘l-betimizni yuvib, chang-g‘uborlarimizni qoqib, o‘quvchilar istiqboliga yorug‘ yuz bilan chiqdik. Salom berdik, ko‘rishdik, salomimizga salom bilan javob qaytarishdi. Demak, biz yana bir-birimiz bilan birgamiz. Buning uchun “Kitob dunyosi” tahririyatiga hamda “Repetitor” orqali minglab yoshlarni “O‘tovga” boshlab kirgan hurmatli singlim Gulchehraxonga va unutilmas ukam Muhammadvaliga rahmat aytishga burchliman.

“Do‘rmon” ijod uyi, 15-kottej,
2017 yil 29 noyabr.

MILLIY IDROK ETISH
BALANDLIGI

O‘zbek yozuvchisi Rajabboy Raupovning hikoyalari rus kitobxoniga haligacha notanish edi. Shu asnoda uning nasri – o‘ziga xos, yorqin hodisalar va fikrimcha kitobxonlar ushbu chop etilayotgan “Arava”, “Xabar”, “Tuman”, “O‘ng qo‘l”, “Erkinlik” hikoyalarini katta qiziqish bilan qabul qiladilar. Albatta, hikoya bilan yozuvchi ijodiga baho berish qiyin, ammo shu hikoyalar ham ijodkorning pok qalbini, o‘tkir ko‘zini, tajribali qalamini his qilishga imkon beradi. Avvalambor, bu hikoyalarda tasavirlanayotgan xarakterlar, to‘qnashuvlar, ko‘ngil harakatlaridagi real haqiqat kishini o‘ziga jalb qiladi. Bular shunchalar oddiyki, beixtiyor “bolalar”cha savol berging keladi. Xo‘sh, buning siri nimada ekan? Ma’lumki, bunday “bolalar”cha savollarga javob berishning iloji yo‘q, shu bois ushbu hikoyalarda yaqqol namoyon bo‘ladigan hodisalarni va ijodkor mahoratini nimalarda ko‘rish mumkinligini izohlab berishga harakat qilaman.

Bu, avvalambor, muallifning hayotni qahramon ko‘zlari bilan ko‘rish, u kabi fikrlash, his qilish qobiliyatidir: qahramon harakatlarining qat’iy asoslanishi va tasvirning shubhasiz ishonchliligi o‘quvchining muallifga so‘zsiz ishonishiga olib keladi, hikoyalar nihoyasida esa shu kabi oddiy hayot oqimidagi g‘ayrioddiyliklar – qonuniyatdek qabul qilinadi. Tushunarliki, xarakterlar tasviridagi bunday chuqur psixologizm qahramonning ichki nutqisiz ma’nosizdir. Va haqiqatan ham hikoyalar 3-shaxs nomidan yozilgan bo‘lib, qarshimizda tarjima bo‘lishiga qaramay, biz qahramonlarning – “Arava”dagi o‘g‘il bola, “Xabar”dagi keksa o‘zbek ayolining ovozini aniq eshitamiz. “Tuman”, “O‘ng qo‘l”, “Erkinlik” hikoyalari esa o‘tkir dramatizm va ramziy ifoda usuli bilan ajralib turadi. Bu, har qanday yozuvchiga nasib etavermaydigan yutuqdir. Yana shuni ta’kidlab o‘tish joizki, Rajabboyning nasri – chuqur milliy hodisalar, ya’ni muallif hozirda tez-tez uchraydigan turli etnografik voqealarni tasvirlash bilan chegaralanib qolmaydi. Yo‘q, ushbu tashqi jihat bilan bir qatorda hikoyalar ichki jihat – mifologik va tarixiy manbalardan, e’tiqod aqidalaridan, tabiat qonunlaridan kelib chiqqan holda dunyoni va undagi odamni milliy idrok etish balandligida tasvirlaydi. Nihoyat, har bir asardagi hikoya qilish tarzi o‘ziga xos ohangdoshlik kasb etadi, hikoyalar mazmuni va tuzilishiga xos vazndorlik chizgilariga ega.

Leonid MAKSIMOV,
Moskva Davlat pedagogika institutining rus tili kafedrasi mudiri,
filologiya fanlari doktori, professor.

O‘Z XALQINING JASUR
“SOLNOMACHISI”

Yorug‘ jahonda neki kechsa, bariga teran boqish, inson uchun qayg‘urish – haqiqiy ijodkor tamoyilining muhim sifati shudir… Shu xislatlar Rajabboy Raupov hikoyalarini mutolaa qilganda ayon bo‘ladi. Bu hikoyalarida muallif o‘z yurtdoshlari – avtomagistrallardan olisdagi qishloq odamlari, umri tog‘ va dasht etaklari va yaylovlarda suruv ketidan o‘tayotgan cho‘ponlarning yorqin xarakterlarini chuqur iztirob va ehtirom bilan yaratadi. Shubhasiz, iste’dodli nosir o‘z maslagiga sodiqdir: u hayot haqiqatidan chekinmaydi, o‘z xalqi, o‘z zamonasining rostgo‘y va jasur “solnomachisi” bo‘lishga intiladi.

Rajabboyning hikoyalari – men yuqorida aytganimdek, uning ijodiy imkoniyatlarini bashorat qilishga izn beradi. Tabiiyki, sof professional qobiliyat – so‘zga, mavzuga, fikrga nisbatan halollik – Rajabboyda yilma-yil barqarorlashishiga shubha yo‘q, Rajabboyning ijodiy mashaqqatlari yo‘nalishidan xabardor bir kishi sifatida uning yozuvchilik kelajagiga ishonch bilan qarayman. U o‘z saboti, unga ovoz bergan, shunday qismat ato qilgan ona yeriga farzandlarcha qondoshligini so‘ndirmasa bas…

Ernest SAFONOV,
“Literaturnaya Rossiya” gazetasining
Bosh muharriri

BADIIY IDROKKA BOSHQACHA NIGOH
Suhbat-esse

Kenja o‘g‘il va Qizg‘aldoq jur’ati

Guli MUROD:
– Muhammadvali aka, ijozatingiz bilan bu galgi suhbatimizda an’anamizdan biroz chekinsak, ya’ni manba sifatida maktab darsliklaridagi emas, balki ommaviy axborot vositalarida chop etilayotgan asarlardan birini tanlasak. Sababki, avvalo, adabiyotimiz faqatgina darsliklardan iborat emas, undan tashqari, o‘quvchilarimizni zamonaviy adabiyot namunalari bilan tanishtirib borish foydadan xoli bo‘lmaydi.

Muhammad VALI:
– Fikringizga qo‘shilaman. Xo‘sh, unda qaysi asar haqida so‘z yuritishimizni istaysiz?

Guli MUROD:
– Rajabboy Raupovning “O‘tovda” hikoyasi xususida. Bu hikoya “Kitob dunyosi” gazetasining shu yil 21-sonida chop etildi.

Muhammad VALI:
– Didingiz chakki emas. Men ham gazetani ko‘zdan kechira turib bu hikoyaga alohida e’tibor qaratgan edim. Undagi o‘ziga xos ramz va timsollar ko‘ngilga yaqin. Faqat matnning notanishligi o‘quvchilarimizda muammo paydo qilmasmikan, deb o‘ylayman.

Guli MUROD:
– Shuning uchun keling, uning mazmunini qisqacha so‘zlab beray.

Muhammad VALI:
– Roziman.

Guli MUROD:
– Asarning bosh qahramonlari – Qulman ota va uning kampiri. Voqea chol-kampirning arazli holati tasviri bilan boshlanadi. Arazning sababi esa kenja o‘g‘ilning o‘qish istagida shaharga ketishi. Ota uning bu qilig‘idan norozi. Axir uning o‘zi, to‘ng‘ich va o‘rtancha o‘g‘li cho‘ponlik kasbini tanlab kam bo‘lgani yo‘q. “Biri ¬– ferma mudiri, ikkinchisi – bosh cho‘pon. Kenjasi esa…”

“Kenjasi gapga kirmadi. “O‘qiyman”, deb chol ko‘nikkan umrni to‘zg‘itib, bo‘laklarga bo‘ldi-yu ketdi. Shundan beri u bir to‘xtamga kelolmas, ikki oy emas ikki kun ham “katta”ning ixtiyorisiz chetga chiqmagan, so‘roqsiz qadam bosmagan Qulman bu haqda hech o‘ylamagan, har qanday hoyu havas unga begona. O‘qish ham gapmi? O‘qish shahar olib berarmidi? Otameros cho‘ponlik tayog‘ini mahkam tutib qo‘y boqavermaydimi! E, nodon bola…” Qulman chol kenja o‘g‘lidan shuning uchun noroziki, u “katta”larga “Uchala o‘g‘lim ham cho‘pon bo‘ladi”, deb va’da berib qo‘ygandi.

Kampir xavotirda. “…Xuddi eri shu tobda bir karomat qiladi-yu, o‘qiyman deb olis shaharga ketgan “o‘zboshimcha” kenjatoyi chindan omadi yurishmay qaytib keladi. “Otasi borma, deb edi-ya… – kampir ich-ichidan afsuslandi. – Ko‘nmadi, ra’yini qaytardi. Ota degan pir bo‘ladi. Bir hisobda o‘zimda ham gunoh bor, otasi kattalar bilan bir ko‘rib, maqtab qaytgan shaharga o‘g‘limning ishqi tushdi. O‘zim bormadim, ko‘rolmadim, loaqal bolalarimdan bittasi o‘qisin, dedim-da. Yaxshi niyat qildim. Minba’d uni cho‘ldan, Cho‘ponotadan bezdirmadim. To‘yday gavjum shahardan rag‘batini qaytarmadim ham…”

Kampirni vahima bosdi.”

Ana shu vahm ta’sirida kampir choliga boqib, o‘tgan umrini yodga oladi. Hikoya uning o‘tmishi va buguni tasviri bilan davom etadi. “Eri biror marta uni urmagan, so‘kmagan, lekin doim undan hayiqar edi”. Shuning uchunmi chol kampir uchun bahaybat cho‘qqi kabi zalvorli ko‘rinardi. El qatori yashashdi. Kampir cholining o‘ziga xos fe’liga ko‘ndi…

Nihoyat “Tong otarga yaqin ularni mashina “dut-dut”i, Bo‘ribosarning akillashi, otning cho‘zib kishnashi – bezovta tovushlar uyg‘otdi.

Oldin chol, keyin kampir o‘tovdan chiqdi.

Kabinadan tanish benzavozchi bilan chol-kampirning nabirasi Ikromjon tushib keldi”.

Ma’lum bo‘lishicha, bu ikki kishi chol-kampirga xushxabar olib kelibdi – kenja o‘g‘il o‘qishga kiribdi! Buni eshitgan kampir ulardan o‘tinadi:

– Jon bolalarim, bobongga aytmanglar, ishonmaydi u. Bobong aldanmasin. Bobong ishonmasin, u bu xabarni ko‘tarolmaydi…

O‘g‘lining o‘qishga kirishi chol uchun qanchalar ishonchsiz bo‘lsa, kampir uchun shunchalar umidbaxsh va quvonchli ediki, natijada kampirning nazarida “yillar davomida (cholining) chehrasida akslangan ulug‘vorlik, jahl qayoqqadir g‘oyib bo‘ldi”.

Muhammal VALI:
– Mana endi nega aynan shu hikoyani tanlaganingizning yana bir sababi ayon bo‘ldi. U mavzusi bilan ham bizning muxlislarimiz hayotiga yaqin ekan.

Guli MUROD:
– Xuddi shunday. O‘qish istagi va bu istak atrofidagi turfa voqeliklar har bir abituriyent taqdirida o‘ziga xos tarzda sodir bo‘ladi. Lekin men hozir boshqa jihatlarga e’tiboringizni tortmoqchiman. Qarang, hikoya qahramonining ismi – Qulman. Ayni ismning o‘zida gap ko‘p. Uning uch o‘g‘li bor. Bu uch o‘g‘il o‘zbek xalq ertaklarining asosiy qahramonlari hisoblanadi. Va aksari hollarda ezgu niyatlar ijobati kenja o‘g‘il timsolida ro‘yobga chiqadi. “O‘tovda” hikoyasida ham shunday. Tuyqus xayolimda bir fikr charaqladi: demak, uch o‘g‘il millatning o‘tmishi, hoziri va kelajagi ramzi ekan! Hozirgi kun o‘tmishga yaqin bo‘ladi. Dildagi barcha orzu-umid kelajakka ataladi. Undan kutiladi, unga ishoniladi. Kelajak – orzu-umid va ishonch timsoli. Shuning uchun deyarli barcha holatlarda voqelik kenja o‘g‘ilning zafari bilan yakunlanadi. Endi “O‘tovda” hikoyasidagi kenja o‘g‘ilning ismini eslaylik – Egam! Egam – egalik, hurlik va mustaqillik ramzi, milliy niyat ifodasi! Deylik, o‘tov – O‘zbekiston. Qulman chol va uning ikki o‘g‘li boqayotgan suruv – xalqning moddiy boyligi. Egam va uning istagi – millatning ma’naviy qiyofasi. Millat ilm-ma’rifatga, ziyoga intilmoqda. Egam timsolida bunga erishdi ham.

Nazarimda, yozuvchi “O‘tovda” hikoyasi orqali moddiy boylik egasi bo‘lgan millatning ma’naviy yuksaklikka intilishi va unga erishishi ham muqarrar ekanligini ta’kidlamoqchi.

Muhammad VALI:
– Gulchehra, avvalgi suhbatlarimizda bir xulosani qayta-qayta takrorlaganmiz: tom ma’nodagi yuksak badiiy asar – munosabat mo‘jizasi. Ijodkorning voqelikka munosabati natijasida ASAR tug‘iladi. Biz ilhom haqida ko‘p gapiramiz. Uni ko‘pincha ijodkorni kutilmaganda bezovta qiladigan ilohiy jarayon, junun holati sifatida baholaydiganlar hamisha topiladi. Ammo, unutmaylikki, ilhom shunchaki stixiyali hodisa hisoblanmaydi. Ilhom – ijodkorning voqelikka yaxlit va butun munosabati hosilasi. Shu munosabatning butunligi va haqqoniyligi saviya nuqtai nazaridan yozuvchining darajasini belgilaydi. “O‘tgan kunlar” va “Mehrobdan chayon” romanlari Abdulla Qodiriyning voqelikka buzilmas munosabatidir. Voqelikka, ya’ni o‘zi yashab turgan davr va jamiyatga munosabati buyuk yozuvchini shu qadar tinchsizlantirganki, alaloqibat ilohiy qudrat turtkisi ila romanni yozgan. Nazarimda, ilhom ¬– mana shu jarayon. Davr dolg‘alari, jamiyat jumboqlari ijodkorning voqelikka munosabatida namoyon bo‘lsa, adabiyot mag‘rur-mag‘rur qad rostlayveradi. O‘rtamiyona ijodkorlarda bu jarayon kuzatilmaydi. Chunki voqelikni teran tahlil qilishga ulardagi badiiy tafakkurning kuchi yetmaydi. Ayni shu sababga ko‘ra o‘rtamiyona ijodkorlarda voqelikka munosabatning yaxlit konsepsiyasi shakllanmaydi. Deylik, Abdulla Oripovning biz bot-bot tilga oladigan “O‘zbekiston”, “Bahor”, “Sarob”, “Yurtim shamoli”, “Genetika”, “O‘zbekistonda kuz”, “Sen bahorni sog‘inmadingmi?”, “Birinchi muhabbatim”, “Bahor kunlarida kuzning havosi” kabi o‘nlab mashhur she’rlarining barchasida voqelikka munosabatning yagona va yaxlit konsepsiyasi mavjud. O‘rtamiyona ijodda bunday butunlik ko‘zga tashlanmaydi. Ayrim ijodkorlardagi “lov” etib yonib-o‘chish hodisasi aynan voqelikka monolit munosabatning shakllanmagani bilan izohlanadi. Shu ma’noda “O‘tovda” hikoyasi meni quvontirdi.

Mulohazalaringizdan ayon bo‘lib turibdiki, hikoya shunchaki stixiyali ilhom mahsuli emas. Unda Rajabboy Raupovning voqelikka munosabati mujassam. Yozuvchining badiiy xulosasiga ko‘ra, voqelik shu vaqtga qadar notabiiy shukronadan, bemavrid sukutdan qiynaldi, iztirob chekdi. E’tibor bering: voqelikda iztirob hukmron, biroq shu voqelik ishtirokchisi bu iztirobni va uning sababini bilmaydi. Odamga alam qiladigan ayanchli jihat – shu.

Muallif aytmoqchiki, qullik psixologiyasi – ozodlik va Istiqlol dushmani. Asrlar bo‘yi xalqimiz ruhiyatiga, qon-qoniga singib ketgan bu nomaqbul mafkuradan ongni qutqarish – bugunning dolzarb vazifasi. Qutqaruvchilik missiyasi esa MUTOLAA zimmasiga yuklatilmoqda. Muallif kenja o‘g‘il – kelajakni shuning uchun O‘QISH, DUNYO TANISH ramzi sifatida tasvirlaydi. “O‘tovda” mazkur jihati bilan Luqmon Bo‘rixonning “Tun qa’ridagi shu’la” hikoyasiga uyg‘un, Nazar Eshonqulning “Qultoy” hikoyasidan farqli. Bu – tabiiy ijodiy jarayon.

Ijodkorlardagi voqelikka munosabat goh bir-birini to‘ldiradi, goho biri ikkinchisini inkor etadi. Adabiy jarayonning jozibasi mana shunda. Abdulla Qahhorning “O‘g‘ri” hikoyasida o‘z aksini topgan qobillik – me’yoridan ortiq mutelik psixologiyasi o‘quvchi qalbini zirqiratib yuboradi. Afsuski, qobillik psixologiyasi xalqimizning qaysidir qatlami ongida hamon yashamoqda. Qaysidir rahbarning topshirig‘iga binoan savodsiz talabani “a’lo” baho bilan siylayotgan qabih muallimlar – “Qultoy” hikoyasining yozilishiga sabab bo‘lgan og‘riq – turtkidir. “Dahshat” hikoyasida esa Abdulla Qahhorning voqelikka munosabati Unsin timsolida boshqacharoq gavdalanadi. Unsin – ongdagi qorong‘ulikni yorituvchi nur. “O‘tovda” va “Tun qa’ridagi shu’la”da shu g‘oya yana qalamga olingan. chunki atrofda yangi avlodning ovozi ham yangramoqda.

Guli MUROD:
– Mulohazalaringizdan “Qultoy” “O‘g‘ri”ning, “O‘tovda” va “Tun qa’ridagi shu’la” “Dahshat”ning davomi, degan xulosa kelib chiqadi.

Muhammad VALI:
– Ha, davomi. Boshqacha aytganda, o‘zbek nasrida ustozlar shakllantirgan ijodiy an’analar yashamoqda. Nazar Eshonqul, Ulug‘bek Hamdam, Abduqayum Yo‘ldosh, Isajon Sulton asarlari – buning isboti. “O‘tovda” esa o‘sha an’analarning yorqin namunasi.

Guli MUROD:
– Men esa bu borada boshqacharoq fikrdaman. Negaki, “Kitob dunyosi”ning “O‘tovda” hikoyasi bosilgan sahifasida Muhiddin Omonning “Kuzgi bog‘ va Qizg‘aldoq haqida ballada”si ham berilgan. Nazarimda, bu ikki asarning bitta sahifada chop etilishi bejiz emas. Kuzgi bog‘ aro qad rostlagan Qizg‘aldoq obrazi baayni kenja o‘g‘ilning o‘zginasi. Har ikkisi “Begona zamonu begona zamin”da bo‘y cho‘zayotgan, boshqalar qadami tushmagan joylardan yangi so‘qmoqlar ochishga, “boshqalar so‘lgani chog‘da” gullashga jur’at topayotgan Yangi Nihol. Shunday emasmi?

Muhammad VALI:
– Muhiddin Omonning sarlavha tanlash qobiliyatiga qoyilman!

Biroq biz o‘qib zavqlanayotgan she’rlar kishini umidlantiradi xolos. Ta’bir joiz bo‘lsa, o‘zbek she’riyati voqelikka qudratli va butun munosabat bildirolmayapti. Muhiddin Omonning “Kuzgi bog‘ va Qizg‘aldoq haqida ballada”si bizga qanchalar ma’qul tushmasin, yuqoridagi sabab bois bir sas bo‘lib ta’sirsiz qolaveradi.

Shu o‘rinda yana bir mulohaza. Qulman cholning yoshi bir kam yetmishda. Bu ma’lumotda ham, fikrimcha, alohida ramz yashirin. Bilamizki, umrini yashab bo‘lgan Sho‘ro davlati rasman 1922 yilda tashkil topgan. “O‘tovda”dagi voqelik esa 1991 yilni eslatadi. Ya’ni Mustaqillik shabadalari esa boshlagan palla. O‘shanda sobiq SSSR bir kam yetmish yoshda edi. Qulman chol timsolidagi bu davlat qulab, yurt o‘z ega(Egam)lari qo‘liga o‘tdi. Men she’riyatimizda ham shunday ramz-ishoralar va intellekt namoyon bo‘lishini istayman.

Manba: Repetitor gazetasi, noyabr, 2017

Rajabboy RAUPOV
IKKI HIKOYA

Iste’dodli adib va jurnalist Rajabboy Raupov 1955 yil 21 martda Buxoro viloyatining Shofirkon tumanida tug‘ilgan Toshkent Davlat universitetining jurnalistika fakulteti (1978), M.Gorkiy nomidagi Moskva adabiyot instituti Oliy kursini (1989) tugatgan. “O‘zbekiston adabiyoti va san’ati”, “Xalq so‘zi” “Ishonch” gazetalarida bo‘lim mudiri, “O‘zbekiston tabiati” va “Ipak yo‘li” gazetalarining tashkilotchisi hamda Bosh muharriri vazifasida faoliyat ko‘rsatgan.
“Yurak sadosi” (1981), “Ona so‘z” (1989), “Nur darvozasi”, “E’tiqod” (2002), “Ustun” (2002-2005) kabi nasriy kitoblari chop etilgan. Uning “Osmonning egasi”, “Ostona”, va “Ona so‘z” qissalari mashhur. “Yurakdagi Buxoro” (1998) to‘plamining tuzuvchisi va mualliflaridan biri.
“Ustun” romanida o‘zbek xalqining shonli farzandi, akademik Habib Abdullayevning dolg‘ali hayoti tasvirlangan. “Hayotimga suiqasd” nomli hujjatli romani avtobiografik xarakterga ega. Uning hikoya va qissalari rus, polyak, gruzin tillarida chop etilgan.

ARAVA

Quyosh qirlar ortiga botib, salqin shamol esar, cho‘l adashgan bolaning yuragidek notinch, tobora vahimaga to‘lib borar edi. Yarim soat oldin yordamchilarning shovqini, Qoratoyning kishnashi, polizni egallagan qovunxo‘r qushlar galasiga mening xayollarim jo‘r edi. Yordamchilar ketdi-yu, hammasini sukunat yutdi.

Men otamning eski choponiga o‘ralib xirmonga yonboshlagancha Ro‘zi, Juma, Tolib amakilarning qanorga paxta joylashini kuzatib yotar edim. Uch kishidan birortasi gapirmas, qosh-kipriklari va ust-boshlariga qo‘ngan chang, gard-g‘ubor tufayli qo‘poldan-qo‘pol ko‘rinar, chamamda, ular hozir paxtadan boshqa narsani ko‘rmas, o‘ylamas edilar.

Amakilar Jilvon cho‘lida kuz bo‘yi shu taxlit ishlashardi.

Tushgacha ularning bor-yo‘qligini unutib, bepoyon kengliklar, baland qirlar – cho‘l tabiatiga mahliyo bo‘lib o‘ynab yurardim. Har kun ularning ish bilan band, tund chehralariga qarash zerikarli edi. Bugun hasharchilar bilan qishloqqa qaytmaganimga afsuslanib, noiloj amakilarning ishini kuzatib, ulardan biror gap chiqishini poylab yotardim. Bir muddat o‘tgach, to‘ng‘illagan tovush eshitildi:

– O‘zi ham tinmaydi, bizni ham tindirmaydi… – Tanidim, bu Juma amakining ovozi.

– Joni sabil odam-da! – bular otam sha’niga aytilayotgan va uni tushunishimni qiyinlashtirayotgan so‘zlar edi.

– Bugun ularning otam haqidagi so‘zlarini ikkinchi bor eshitdimu, nafasimni ichimga yutib, davomini kuta boshladim. Har gal bu taxlit gaplardan so‘ng otamni kuzatar, undan biron bir kamchilik yo shu so‘zlarga mos o‘xshashlik axtarar edim. Uning kichik jussasi, qo‘y ko‘zlari, hamisha barchaga birdek muomalasi, vazmin fe’li, nazarimda, birovga yomonlik tilamasdi. Yoki men izlagan sabab otamga pinhonmidi? Anglolmasdim…
Ammo gap-so‘zlar uning qulog‘iga borib yetmasdi.

– Mukofot beradi, ishla-ya, ishla! Kolxoz (1) rozi bo‘lsa, sendan rozi bo‘lar! – bu eng oxirgisi – amakilarning bor alami, zardasi tugib otilgan tosh edi. Ularning shu gapini tezroq aytishlarini kutayotgan edim. Ayniqsa, “Mukofot” degani meni qiziqtirar, otamning cho‘lda ishlayotgan to‘rt-besh kishiga bosh ekaniga aqlim yetar edi. Bugun ulardan ikkinchi bor shu so‘zni eshitib, otamga mukofot berishlari mumkinligini o‘ylab, o‘zimda yo‘q shod edim. “Mukofotga ot berishsa-ya!” – yuragim hapriqib ketdi. Nazarimda, atrof yorishdi, vahima yitdi. Cho‘lning har bir burchagidan otlar chopib, kishnab men tomon kela boshladi. Atrof otlarning kishnashi-yu, tuyoqlarning dupuriga to‘lib ketdi. Otlar, otlar… behisob tulporlar!

Xirmondan asta sirg‘alib tushdim. Atrofda ko‘rinmayotgan otamni izlab, to‘rt tomonga alangladim, so‘ng Qoratoy esimga tuщdi. Yugurdim. Ortimdan “Aytadi”, degan ovoz eshitildi.

Otamni chayla orqasidagi bedapoyadan topdim. Otni sug‘orayotgan ekan. Meni ko‘rib otam savol nazari bilan, Qora¬toy esa qulog‘ini ding qilib tikildi.

– Ota! – dedim hovliqib. – Bizga mukofot berisharkan. Ot!

Otam kuldi.

– Tushingga ham ot kiradi-ya, o‘g‘lim. Axir ota-bobong chavandoz o‘tmagan-ku, –dedi u Qoratoyning yag‘rinini cho‘ltoq supurgi bilan supurarkan. So‘ng shoshilmay so‘zida davom etdi. – Sen Jilvonga ish o‘rganish uchun emas, otni deb kelasan. Tavba, gaplaring buncha havoyi, dehqon bolasiga o‘xshamaysan-a! Mendan yerni so‘ra, paxtani so‘ra… – u kuyinib bosh chayqadi. – Bilmadim-da, o‘g‘lim?!

Uning bu so‘zlarini birinchi marta eshitishim emasdi. Har gal “Bilmadim-da, o‘g‘lim…” deya bosh chayqab qo‘yganida yura¬gim allanechuk bo‘lib ketardi. Ishonchsizlik, xayollarim, orzularimni nazar-pisand qilmaslik uning so‘zlarida pinhon, ana shu xil zil-zambil so‘zlarni kunlab, ba’zan oylab ko‘tarishga majbur edim. Lekin churq etmas, otam bilib-bilmay ezgu orzularimga tosh otganini sezdirmaslikka tirishar edim.

– Shu xayol surishing bormi, odam bo‘lmaysan! – deb otam birdan to‘nini teskari kiyib oldi. Dehqonchilik yumushlariga qiziqmay, aralashmasligim otamga kattiq botardi. Chamamda, u yolg‘iz o‘g‘lining kelajagini o‘zi umr bo‘yi shug‘ullanib kelgan ish – paxtada ko‘rardi. Mening esa uyda ham, cho‘lda ham, yo‘lda ham xayollarim faqat ot haqida bo‘lardi…

Rost, havoyilik menga atab tikilgan to‘n, to‘nim o‘zimga yoqardi. Uni yechmasdan istagan joyga borgim, istagan odam bilan suhbatlashgim kelar, bu esa ko‘pincha otamga yoqmas edi.

Men topgan gapimdan xijolat chekib, uning “Kim aytdi senga?” – degan savolini kutdim. Biroq otam indamadi. Hozirgina yuragimni hayajonga to‘ldirgan “Mukofot” quvonchi birdan soviy boshlagani, men bilan hech kimning ishi yo‘qligi alam qildi. Sekingina nari ketdim. Lekin ko‘nglim, tuyg‘ularim meni ishontirar, umidvor qilar, kimdir, qachondir – bugunmi, ertami menga ot hadya etadigandek tuyular, o‘zimning otim bo‘lishiga astoydil ishonar edim.

Xirmonga yetgunimcha xayolimdan “Mukofot”, “Ot” so‘zlari arimadi. Tuyog‘idan o‘t sachragan tulpor meni uzoqlarga, ko‘rmaganim – oqsoch tog‘larga uchirib olib ketdi…

– Tur joyingdan! – bir mahal otamning ovozidan cho‘chib tushdim. – Ust-boshing-ni qoq, uyga ketasan.

Qarasam, paxta uyumi orasida, oyog‘imni quchib, o‘tiribman. Bo‘shashib, o‘rnimdan turdim. Qoratoy aravaga qo‘shilgan, jo‘nashga shay turar, Ro‘zi, Juma va Tolib amakilar yo‘l bo‘yida sochilgan paxtalarni terishar edi.

– Paxta yig‘ilib qoldi, kech bo‘lsa ham bir arava tashiylik, harna-da, yuklanglar, – otam shunday deb, o‘zi aravaga chiqdi. Ular qanorlarni qo‘llashib orta boshlaщdi. Otam esa har bir qanorni tartib bilan terib, ustidan tepkilab-tepkilab joylashtirardi. Shu taxlit o‘n beshinchi qanor yuklanganda:

– Bas, – dedi otam, – yo‘l uzoq, otni ham o‘ylash kerak.

Qanorlarni arqon bilan zich boylagach, Qoratoyni chuh-chuhlab, aravani yo‘lga chiqarishdi.

– Qani, kim ketadi? – deb so‘radi otam aravadan tushmay. Hamma jim edi. – Dam olinglar. Ertaga raisga uchrab, yordamchini hal qilaman. Aravani ham ko‘paytiramiz, – dedi u tizginni qo‘liga olib. Amakilar indamay chayla tomon ketishdi.

Biz yo‘lga tushdik.

Qirdan o‘tib, Qoradaraxtga burilganimizda yulduzlar ko‘rindi. Cho‘l etagi osmon bilan bittga bo‘ldi. Qoratoy zo‘riqib yo‘l bosar, otam gapirmas, men esa xayollarim bilan o‘yin boshlagan edim. Qanorlar ustida chalqancha yotib, yulduzlarga tikilish, aravaning bir maromda tebratib, allalab borishi huzur bag‘ishlardi. Uzoqdagi yulduzlar yaqinlashib, ko‘z qisa boshladi. Men ularga qiyos izladim. Nihoyat topdim: Qoratoyning ko‘zlari! Otning ko‘zlarigina shunday chaqnardi. Dunyodagi eng zo‘r ot – Qoratoy! U meniki bo‘ladi. Men uni ertakdan topgan edim. O‘sha ertakdagi Quyosh yerining pahlovoni – Rustam men edim. Nazarimda, otam meni shu cho‘ldan izg‘irin, qorda yelkasida opichlab, Gujumli tog‘iga eltayotgandek tuyular, tog‘da men ulg‘ayishim, do‘st topishim va keyin… Keyin kim bilandir olishishim kerak. Ammo hali dushmanlarimni aniq tasavvur etolmas, ba’zan raqiblarim yo‘qligidan ezilib, pana-panada yig‘lab ham olar edim. Ba’zan tinim bilmay ishlayotgan Ro‘zi, Juma, Tolib amakilarga tikilib, ularni o‘zimga g‘anim qiyofasida tasavvur etar, ular esa menga g‘animlik qilish u yoqda tursin, tuzukroq gapirishmasdi ham. Gapirishmaslik hali dushmanlik emasdi. Ular menga “Cho‘ldan ket!” deb po‘pisa qilishsa yoki Qoratoyga hujum boshlashsa edi… Shularni o‘ylasam-da, baribir ko‘nglim to‘lmas, dushman degani ko‘zimga yovuzroq, kuchliroq ko‘rinardi.

Qoratoyning borligi umidlarimga qanot bag‘ishlar, faqat ungagina ishonar va ungagina suyanar edim…

Arava silkinib to‘xtadi. Otamning “chuh-chuh”lashi va havoga qamchini vizillatib, otni qistashi eshitildi. Arava qo‘zg‘almagach, sekin o‘rnimdan turdim, atrofga qaradim.

Otam yerga tushib, qumga tiqilib qolgan g‘ildiraklarni ko‘zdan kechirdi, so‘ng belbog‘idan qotgan non olib, otga tutdi.

Ruxsat so‘ramay pastga tushdim. Otam otning og‘zidan jilovini olib, uning lablaridagi ko‘pikni artdi. Yana non berdi. Kutdik. Qoratoy nonni yegach, otamdan buyruq kutmay oldinga talpindi. Otam bir qo‘lini quloqcho‘pga tirab, ikkinchisi bilan otning jilovidan tutib yordamlashdi. Arava siljimadi. So‘ng, otning og‘ziga yuganni soldi-da, ustiga minib oldi. Qamchi bilan Qoratoynining sag‘risiga urib, yana chuh-chuhladi. Qoratoy aravani tortolmadi.

Biz yuk bilan o‘rta yo‘lda qoldik.

Otam ilojsiz, bo‘shashgan holda otdan tushdi. Do‘nglikka – qum barxani tepasiga chiqib o‘tirdi, peshonasini yengi bilan sidirdi. Yonida tayoqdek qotib turganimni ko‘rib, nima qilamiz, degandek menga qaradi.

– Qoratoyni minib ketsak-chi?
– Paxta qoladimi? Aytdim-ku, aqling o‘zingga yarasha deb!

U meni yo‘lida uchragan ortiqcha buyumdek chetga surib qo‘ydi. Gapirmadim.

Yarim soatlar o‘tgach, yo‘lda bir otliq ko‘rindi. Bizga yaqinlashgach, otam o‘rnidan turdi, otliqqa yaqinlashdi. U:

– Ha, oqsoqol? – deya egardan tushib otam bilan ko‘rishdi. Ot ustida men tengi bola ham bor edi. U yuganni mahkam tortib turar, oti esa Qoratoy tomon talpinar, Qoratoy boshi egik, horg‘in holda turar, atrofida nimalar bo‘layotganiga qaramasdi ham. Unga rahmim keldi, yolg‘iz qoldirishni istamadim. Yoniga borib peshonasini siladim. Shu payt otam keldi-da:

– Nari tur! – deb Qoratoyni aravadan bo‘shatdi. Bo‘ynidan xamutni olib, bola minib turgan oq otga ildirdi-da, uni aravaga qo‘shdi. Men Qoratoyni ushlab, ulardan chetroqda turdim. Oq otning egasi otamga yordamlashdi. Bola menga yovqarash qilib, haligi kishining belbog‘idan ushlab tortdi.

– Nima deysan?
– Aravasini o‘zi tortsin! – dedi u. Uning ovozidagi zarda, do‘q menga va Qoratoyga qaratilgan edi, buni na otam, na otning egasi sezdi. Bildimki, bola otini mendan ko‘ra ko‘proq ayaydi. Otam ikkovi sharaqlab kulishdi.

– Bu mening o‘g‘lim, – dedi oq otning egasi bolani ko‘rsatib.

Men alamimga chidayolmay, Qoratoyning tumshug‘iga bir musht urib, jilovini yerga otdim. Qoratoy qimir etmadi.

Otamning buyrug‘i bilan yana aravaga chiqdim. Dilim vayron, ko‘zimga dunyo qorong‘i edi. Endi men paxtaga emas, yerdan to‘rt metr balandlikda, go‘yo tikanga ag‘anab ketar edim. Qulog‘im ostida oq otli bolaning: “Ko‘rdingmi, otim zo‘r!” degan g‘olibona qichqirig‘i yangradi. Ovozi tobora kuchayib, quloqlarimni teshib yubordi.

– Ko‘rdingmi, sen tengi bola, – dedi otam bir payt. – Otasiga yordamchi. Oydinda birga qo‘y boqishga olib ketdi.

Javob bermadim, indamadim. Chunki ishonganim, dunyodagi eng zo‘r ot – Qoratoy yengildi! Men hech qachon Qoratoyni boshi egilgan, ma’yus ko‘rmagan edim. U bugun meni unutdi. Yig‘latdi. Dunyoda Qoratoydan kuchli, Qoratoydan zo‘r ot yo‘q edi-ku?! Nahotki…

Yo‘lda Qoratoy o‘zini menchalik tanho sezmagan bo‘lsa kerak. Men bugun o‘xshovsiz yolg‘iz edim. Nihoyat tasavvurimda izlab yurgan g‘animlarimni topgandek bo‘ldim. Ularni topdim. Endi olishsam bo‘ladi…

Qishloqqa kirganimizda odamlar uxlagan, ko‘cha qop-qorong‘i edi. Uyimiz yonidagi paxtaxonaga qanorlarni tushirib, Qoratoyni uyga yetakladik. Men oxurga beda soldim, otam Qoratoyning ustiga shol yoyib, ayilini tortib bog‘ladi. Uyda onam va buvimdan boshka hamma uxlagan edi. Kechasi buvim bilan yotdim. Uyqum kelavermagach, so‘radim:

– Buvi, hamma otlarniyam aravaga qo‘shadilarmi?

– Uxla, – dedi buvim. – Ertaga otangdan so‘raysan.

Bir ozdan so‘ng yonboshimga ag‘darilib, yana so‘radim:

– Buvi, otamga sira ertak aytganmisiz? U kishi bukri devni ham, qafasdagi odamlarni ham, Quyosh yerining pahlavoni – Rustamni ham bilmaydi.

Buvim anchagacha jim qoldi.
– Otangni mehnatga tuqqanman, bolam, otang paxtani, yerni deb gohida meni, seni, onagni ham unutadi, – dedi nihoyat uh tortib. Uning istar-istamas, uzoq uylab aytgan gapini tushunmadim.

Uyg‘onganimda kun choshgoh bo‘lgan edi. Otam allaqachon uydan chiqib ketgan ekan. Turasolib sovotga yugurdim. Qoratoy bog‘liq edi. Cho‘lga ketmaganiga ajablandim. Oxurida mayda qirqilgan beda, yonida chelak to‘la suv. Qoratoy boshini yerga qo‘yganicha kichrayib yotardi.

– Kasal, – dedi onam.
– Bugun otga sen qaraysan, – dedi buvim.

Non bo‘ktirilgan shirchoyni ichmadim. Qoratoyning yoniga kelib, peshonasini, yollarini sila¬dim. Kecha u yengilgan edi. Uni hali kechirmagan edim. Kecha uni urganim yodimga tuщdi. Keyin Oq ot va bolani esladim: “Aravasini o‘zi tortsin!” Uning gapi ikki yelkamdan mahkam bosdi. Qoratoyni bo‘ynidan quchib yig‘lab yubordim.

– Osilma! – deb jerkidi buvim.

– Otning devi bor, qoch bolam! – deb qo‘rqitdi onam. Kun – yig‘i, otning girdidan aylanish va meni avrab-aldash bilan o‘tdi. Otam uyga kechagidan ko‘ra vaqtliroq qaytdi. U darvozadan kira solib, otning yoniga keldi.

– Yemadi! Ichmadi! – deb baqirib yig‘ladim. Otdan ko‘ra ko‘proq meni qo‘riqlagan onam, buvim yugurib uydan chiqiщdi. Otam qo‘limdan tutdi.

– Yig‘lama, o‘g‘lim, tuzaladi, – dedi u. – Tutilgan. Ertaga Gumbaztepadan (2) aylantiramiz, sen ham borasan.

Ertalab Qoratoyni yetaklab Gumbaztepadan aylantirdik. Keltirib yana joyiga bog‘ladik. Otam:

– Tuzalsa, shu otni senga beraman, o‘zing minasan, – dedi ko‘nglimni ko‘tarishga urinib. Bu uning birinchi iltifoti edi. Ishondim. So‘ng u otga qarab turishni men va uydagilarga tayinlab, cho‘lga ketdi. Men otning yonida qoldim. Tushdan keyin Qoratoy to‘satdan oyoqlarini cho‘zib, boshini yerga qo‘ydi. Bir necha bor boshini ko‘tarishga tirishdim – ko‘tarolmadim. Buvim qassobga yugurdi. Onam nima qilarini bilmay, shoshib qoldi.

Qoratoyning ko‘zlari tobora nursizlanib, chaqnamay qo‘ydi. Buvim boshlab kelgan qassob otni ko‘rdi-yu:
– Harom o‘libdi, – dedi.

Buvim uyga kirib ketdi, qassob orqasiga qaytdi. Uydan onamning yig‘isi eshitildi. Tarashadek qotdim.

– Jim, go‘dakmisan, ajali yetsa odam o‘ladi, – degan buvimning ovozini eshitdim. Hamma o‘zi bilan o‘zi bo‘lib, meni unutishdi. Bugun men yig‘lashim kerak, Qoratoy meniki, u dunyodagi eng zo‘r ot edi. Qoratoy yengildi, yengilganiga chidayolmadi – o‘ldi. Ko‘zimda yosh, uni sinchiklab kuzatdim. Qorinbog‘ qo‘ltiqosti va qorniga iz solgan, xamut yelkasini qirib, yolini qirqqan…

Otni ipdan bo‘shatdim-u, garangsib alangladim. Ko‘zim ustunga osilgan xamut, qorinbog‘, yugan va pastdagi egarga tushdi. Hammasini qo‘lgiqlab ko‘chaga otlandim. Abzallarni yo‘ldan chetroqda, shotisi tikaytirib qo‘yilgan aravaning ostiga otdim-da, qaytib uyga kirdim. Buvimdan bekitib gugurt, bolta va bonkada kerosin olib chiqdim…

– Qoratoyni arava o‘ldirgan! Mana shu arava!

Avval paxtaxona qorovuli yugurib chiqdi, so‘ng yo‘q joydan bir talay odam to‘plandi. Ular gurillab yonayottan aravani o‘chirishga urinishardi.

Men qochib uyga kirdim. Qoratoyga ko‘zim tuщdi-yu, o‘kirib yig‘lab yubordim. Uning oldida hech kim yo‘q edi (3).

1. Jamoa xo‘jaligi. Mustaqillikdan so‘ng yer maydonlari bo‘linib, fermer xo‘jaliklariga aylantirildi.
2. Odamlar shifo izlab boradigan manzil.
3. Ushbu hikoya “Kostyor” jurnalida (Leningrad) 1.330.000 nusxada yozuvchi Yevgeniy Tuyunov tarjimasida chop etilgan. 1989 yil oktyabr.

O‘TOVDA

Ular ko‘hna o‘tov yonida uzoq o‘tirishdi. Chol kiyilaverib titilgan sariq chakmonini yelkaga tashlab, yarmi qumga botgan saksovul g‘o‘lasiga yonboshlagancha yotibdi. Gapirmaydi. Kampir sal nariroqda shamol yalagan taqir supachaga cho‘nqaygan. Tizzasiga mushtini qo‘yib, iyagini tiragancha gap kutadi.

Chol arazli edi.
Kampir andishali edi.

Erning horg‘in qiyofasida qahr, ayolning parishon ko‘zlarida xavotir, xuddi eri shu tobda bir karomat qiladi-yu, o‘qiyman deb olis shaharga ketgan “o‘zboshimcha” kenjatoyi chindan omadi yurishmay qaytib keladi. “Otasi borma, deb edi-ya… – Kampir ich-ichidan afsuslandi. – Ko‘nmadi, ra’yini qaytardi. Ota degan pir bo‘ladi. Bir hisobda, o‘zimda ham gunoh bor, otasi kattalar bilan bir ko‘rib, maqtab qaytgan shaharga o‘g‘limning ishqi tushdi. O‘zim bormadim, ko‘rolmadim, loaqal bolalarimdan bittasi o‘qisin, dedim-da. Yaxshi niyat qildim. Minba’d uni cho‘ldan, Cho‘ponotadan bezdirmadim. To‘yday gavjum shahardan rag‘batini qaytarmadim ham…”

Kampirni vahm bosdi. Yuzlariga bilinar-bilinmas qo‘lini surdi va nimadir deb pichirladi. Keyin xavotir to‘la ko‘zlarini asta eriga tikdi. Qarshisida hamon o‘sha-o‘sha tund, qo‘rqinchli, karomatli chol. Yerga xotirjam cho‘kkan qari tuyadek ko‘zlari uzoqqa qadalgan, atrofga qaramaydi.

Qaddini rostlab kampir ham o‘sha tomonga tikildi: quyosh botib, cho‘lga bilinar-bilinmas qorong‘ilik yoyila boshlagan, kun bo‘yi qizigan qumliklar kechga tomon namchil kuz shabadasidan qorayib ko‘rindi. Qizilqum umri tugab, qumga qorishgan shox-shabba, cho‘kirtak – qoldiqlar, butalarning o‘tkir hidi aralashgan tiniq, zilol havoga g‘arq bo‘layotgan bir payt. Chol bularni ko‘rmayotgan, sezmayotgandek hamon miq etmas, shu o‘tirishicha kimdandir o‘ch olayotganga o‘xshar edi…

Chol bir haftadan keyin yetmishga kiradi. Kampir buni pinhona bir g‘urur bilan hayratlanib kutyapti. Bu kun yaqinlashgan sari ayolning nazarida eri chindan ham ulug‘lashib borayotgandek salobati bosib, yonida o‘zini ojiz seza boshladi.

O‘g‘illari shu kun bahona otasi bilan onasini qishloqqa jo‘natish uchun allaqachon tayyorgarlik ko‘rib, u yoqdan un, qand, yog‘ keltirib cholga boshdan-oyoq oppoq matodan sarpo tiktirib qaytishgan.

U “O‘n uch yoshidan Gujumlida qo‘y boqqan, otasining aytganini qilgan, biri ikki bo‘lgan” chol. Yonida qolgan ikkala o‘g‘li ham otasining shu gaplarini quloqlariga quyib ulg‘ayishdi. Biri ferma mudiri, ikkinchisi – bosh cho‘pon. Kenjasi esa… To‘ng‘ichi uning o‘gitlarini g‘urur bilan eslab, ba’zan xotiniga maqtanib ham qo‘yadi: “Otam o‘n uch yoshlaridan qo‘y boqqanlar. Bobomning aytganini qilganlar… Orden-medallarini o‘zing ko‘rgansan…”

Chol direktorningt mashinasida tez-tez kelib turadigan muxbirlarga ham shu gapni takrorlardi: “O‘n uch yoshimdan qo‘y boqqanman…”

Muxbir:
– Plandan gapiring, plandan! – desa u:
– Mana, – deb direktorni ko‘rsatardi, – o‘zlari aytsinlar.

“Ha, planlar yuz-yuz ellik!” – derdi direktor og‘zini to‘ldirib. Chol bu so‘zlarni eshitayotib go‘yo padaridan duo olayotgandek o‘zi sezmagan holda yuziga qo‘l suykardi.

“Planlar yuz – yaxshi gap”. U ichdan faxrlanar, yerda emas, yettinchi osmonda yurgandek sezardi o‘zini.

Dastlab kolxoz (jamoa xo‘jaligi)ning, keyinchalik sovxoz (davlat xo‘jaligi)ning qo‘ylarini boqdi.

Uch bor direktor almashdi. “Qulman, sen – malades!” derdi birinchisi. “Qulman aka, siz – malades!” – derdi ikkinchisi. “Qulman bobo, siz – malades!” – mana, cho‘ponlikni o‘g‘illariga topshirdi hamki, uchinchisi hamon shunday deydi.

“Hammasi “Malades” derdi-ya! – Shuning uchun uch o‘g‘lim ham cho‘pon bo‘ladi, deb kattalarga va’da berganman”. Chol bu gapni yonida jimgina o‘tirgan kampirga baqirib aytgisi keladi. Lekin til tishlaydi. Aytganini u emas, o‘g‘li qilmadi.

To‘satdan ot kishnadi. Bo‘ribosar qattiq hurdi. It o‘tovni aylanib, er-xotin yonida to‘xtab, dumini likillatdi, og‘zini katta ochdi. Chol o‘rnidan turdi-da, etaklarini qoqdi, shoshilmay chakmonini kiyib, saksovul bilan to‘silgan bostirma tomon katta-katta qadam tashladi. Ketidan Bo‘ribosar ergashdi.

Kampir o‘tovga kirib, xira yonayotgan chiroqning piltasini ko‘tardi. Fonusni yoqib tashqariga chiqdi. O‘tov bilan sinchli uy o‘rtasidagi pastak ayvon ostida katta-kichik qator g‘isht o‘choq tizilgan, chetdagi chog‘roqqina qozonda suv qaynamoqda edi. Kampir bu oqshom cholning sevimli taomi – qayishga (1) hozirlik ko‘rgan, o‘tovda esa sirlangan idishda go‘sht pishyapti.

Choli kelguncha kesilgan xamirni bittalab qozonga tashladi. O‘choqqa ingichka saksovul shoxlaridan qaladi, choyidishga suv to‘ldirib, olovga yaqin surdi.

Chol hayalladi. Kampir sabrsizlik bilan bostirma tomonga qarab-qarab qo‘ydi. Hech kim ko‘rinmadi. Qorong‘i quyuqlashib, odam odamni ilg‘amaydigan bo‘lib qolgan edi. “O‘g‘lim kelganda “pat-pat”ni (2) yoqardi. – Kampir qorong‘ilikka ko‘nikolmasdi, bu safar ham toqat qilolmadi. – Choli tushmagur arazlab menga qaramadi ham”.

Bugun ertalab o‘g‘li Malikbek kelini va nevarasini olib do‘sti O‘rozboy qozoqnikiga to‘yga ketgan edi. “Kelinim ham xuddi o‘zimdek to‘y-tomoshaga o‘ch”, – deya kampir uni minnatdor xotirladi. “Qozoqlarning to‘yini bir ko‘rayin”, deb erining ham, qaynonasining ham hol-joniga qo‘ymagan edi. Kampir rozi bo‘ldi…

Allamahalda cholning yumushlari tugab, o‘tovga qaytdi. Ular dasturxon atrofida kamdan-kam yolg‘iz qolishar, ayniqsa, bugungi tanholik ular uchun atay uyushtirilgandek edi.

Xira chiroq yorug‘ida jimjit ovqatlanishdi. Sopol lagan yarimlaganda chol qo‘lini tortdi: “Xamiri qalin” – “bahona” shu bo‘ldi. “Ovqatdan qolipti” – kampir erining yuziga solmadi-yu, o‘zicha shu xulosaga keldi. Chol dasturxonga fotiha o‘qidi. Kampir achchiq ko‘k choy damladi. Eri piyolaga choy to‘ldirib, erinmay shopirdi, so‘ng sochiqni to‘rt buklab, choynakning ustiga yopdi. Tomoq qirib yo‘taldi, yonboshladi.

Hammasi g‘alati edi. Ammo kampirga bu holat ayon: eri toqat qilolmayapti. Uning yuragi har qancha siqilmasin, baribir, erining ra’yiga qaram: bir paytlar u shunday – yolg‘iz qolishlarini orziqib kutganida, eri kechasi ham, kunduzi ham poda ketidan ketaverardi, ketaverardi… Nega shunday, u buni haligacha tushunmaydi. Keyinchalik ko‘nikdi. Ko‘nganda ham gap-so‘zsiz, e’tirozsiz ko‘nikdi. Lekin yuragida bir xira armon, uzoq-uzoqlarda o‘rgangan, ko‘nikkan joyi – shu sirli qumliklaru tepalar, qirlar ostiga, ortiga berkinib yotgan bir o‘kinch qoldi. Kampir buni haligacha tiliga chiqargan emas.

Bir marta… faqat bir martagina… Yoshgina kelinchak, arazlab bir oy qishloqqa – onasinikiga ketdi. Qo‘ni-qo‘shni, qarindosh-urug‘ aralashib uni kelgan iziga qaytarishdi. O‘shanda u Qulmanni “Ortimdan keladi”, deb kutgan edi. Eri esa bormadi.

Oradan yillar o‘tib shu voqeani eslaganda eri: “Mening yaxshi ko‘rganim – bormaganim, sening yaxshi ko‘rganing – qaytganing”, – dedi. Er-xotin o‘rtasida izhori dil deb eslashga va aytishga arzigulik xotira shu edi. Tag‘in bir marta o‘tovga Qulman jundan to‘qilgan olaxurjunning bir ko‘ziga qizg‘aldoq, bir ko‘ziga qo‘ziqorin to‘ldirib, eshak bilan jo‘natgani…

– Gapirsang-chi, odamni qon qilding-ku! – dedi chol nihoyat yorilib.

Boyadan beri uni oppoq kiyimda – qo‘lida aso, nuroniy chol timsolida ko‘rib turgan kampirga endi oson ko‘chdi.

– Kech bo‘ldi, – dedi u. – Malikbek to‘yda yotib qoldimikan?

Bu gapdan cholning ensasi qotdi. Naridan-beri choy ichgan bo‘lib, yechinmay taxta karavotga cho‘zildi.

Bugun cholning har bir harakati, gap-so‘zi kampirning xotiralarini to‘zg‘itar, o‘ylatar, ikkisi ham har kungi chol-kampir emas, o‘zga kishilarga aylanib, bir-biridan goh uzoqlashib, goh yaqinlashib borar edilar.

U umr bo‘yi erining kulib gapirganini, yonida suhbatlashib, undan-bundan – ko‘ngilochar gaplardan gurunglashib o‘tirganini eslolmaydi. Eri biror marta urmagan, so‘kmagan, lekin doim undan hayiqar edi. Chehrasi ochilib, tishining oqi ko‘ringan paytlar kampir uchun bayram: o‘sha kuni o‘lib-tirilib ishlar – sigir sog‘ar, sut pishirar, sovutib qatiq ivitar, yetim qo‘zilarga yem berar, hatto Bo‘ribosar uchun qozonda qotir toblar edi… Bu odatiy yumushlar unga qanot bag‘ishlar, kun bo‘yi eriga aytolmagan gaplarni xayolan takrorlab-takrorlab ko‘zlariga yosh to‘lar edi. Bunga ham uzoq yillar o‘tdi. O‘g‘illik, qizlik bo‘ldi hamki, erining fe’li o‘zgarmadi…

Chol ahyon-ahyonda yonboshiga ag‘darilib, ikki oydan beri ko‘nglini alg‘ov-dalg‘ov qilib shaharga ketgan kenja o‘g‘lining taqdirini o‘ylar edi.

Kenjasi gapga kirmadi. “O‘qiyman”, deb chol ko‘nikkan umrni to‘zg‘itib, bo‘laklarga bo‘ldi-yu ketdi. Shundan beri u bir to‘xtamga kelolmas, ikki oy emas, ikki kun ham kattaning ixtiyorisiz chetga chiqmagan, so‘roqsiz qadam bosmagan Qulman bu haqda hech o‘ylamagan, har qanday hoyu havas unga begona. O‘qish ham gapmi?! O‘qib shahar olib berarmidi? Otameros cho‘ponlik tayog‘ini mahkam tutib qo‘y boqavermaydimi! E, nodon bola…

Uylanmasidan ancha ilgari pirlari Cho‘ponota nomini o‘rtaga qo‘yib uqdirishdi: “Cho‘lda xiyonat haqida o‘ylama. Birovning moliga ham, joniga ham ko‘z tikma!” Qulman bu qoidadan chetga chiqmadi. Bo‘yidan bir qarich baland, yoshidan bir kunlik kattaning gapiga quloq tutdi. Hozir Qulmanga gap uqdirganlarning ko‘pchiligi qishloqda. Yillab ularning qo‘yini sadoqat bilan asradi. Sovuqda o‘ziniki qirildi, yo‘qoldi, bo‘ri yedi, ammo ularning moli tugal chiqdi.

Yilida “Qulmanboy” deb bir-ikki yo‘qlab keluvchilar hozir ham bor. O‘zlari bilan non, tuz, choy va yana aroq olib kelishadi. Qulman aroq ichmaydi. O‘g‘illarida ularning moli bor… “O‘g‘illarim o‘g‘illarining molini boqyapti. Nevaralarim nevaralarining molini asraydi. Men ularning aytganidan chiqmadim”. Qulman uzoq yillar xiyonatni sadoqat bilan yengan bir paytda ana shu iqror eshigini qoqdi:

“Xush kelibsiz qo‘noqqa”, dedi u. Tanishdilar. Dastlab: “Mehmonman”, dedi u. So‘ng: “Do‘stingman”, dedi.

Qulman ishondi. Ko‘p o‘tmay “mehmon” uning yuragidan shukrona bo‘lib joy topdi. O‘rnashdi. Endi cholning ham o‘g‘illariga aytadigan gapi tayin: “Bolalarim, cho‘lda xiyonat haqida o‘ylamanglar. Birovning moliga ham, joniga ham ko‘z tikmanglar…” Qulman bu o‘gitni allaqachon o‘ziniki qilib olgan. Shukrona Qulmanning o‘toviga mehmon bo‘lib keldi-yu, mezbon bo‘lib qoldi.

Uning nasihatgo‘ylari ko‘p bo‘lgan.

U hozir ham gohida pinhona, gohida oshkora ustozlarini yod etadi. Shunda ovozini o‘g‘illari yoki xotini eshitsa, darhol jim bo‘lar, qaddini g‘oz tutib, ichida shivirlar, bu odati ularning darhol yonida tiz cho‘kib, duoga qo‘l ochib o‘tirishga majbur etardi. Lekin baribir uch odam: otasi, kolxoz raisi, ferma mudirining nomini baralla aytardi.

Qulmanning bekitadigan siri yo‘q. Yoshligida marhumlarning uchovi ham unga bir-bir nasihat qilishgan, taxminan mana bunday.

Otasi: “O‘g‘lim Qulman, ko‘pdan sezib yuribman, o‘qishga rag‘bating yo‘qroq. Mana, o‘n uchga kirib yigit bo‘lib qolding. Kolxozga yordamchi cho‘pon zarur deyishyapti. Raisga uchraymi?
Sukut.

Rais:
“Qulmanboy o‘g‘lim, esi joyida bola ekansan. Mollik-joylik bo‘laman, desang, shu kasbni etagidan tut… sen bizga keraksan…
Sukut.

Ferma mudiri:
– Qulmanboy, birinchi nasihatim: odamga tik qaramang. Ikkinchidan, bugundan muallimingiz men bo‘laman. O‘ksinmang, sanoqni bilsangiz bas. Mening maktabim juda sodda: urmayman, so‘kmayman, odam qilaman. Qani, ushlang buni, – deya u tayoq uzatgan va yana degan, – Xudo oyog‘izga kuch-quvvat bersin!
Sukut.

Qulman shu gaplarni har eslaganda o‘n yosh yasharardi. Eslaganida ham juda ajoyib, “Uchoviga ham o‘g‘il bo‘lgan kunim, uchoviga ham kerak bo‘lgan kunim”, deb eslaydi…

Kampirning xotiralari esa bari Qulman chol bilan bog‘liq. Choliga qaradi: ko‘zini yumgancha uyg‘oq yotibdi. O‘ziga o‘rin solib chiroqni pastlatdi. Uxlayolmay notinch xayollar ta’sirida uzoq yotdi. U hech qachon eridan oldin uxlamasdi. Erta turish, kech yotish kampirga kelinchaklik davridan odat, bu uni qariganida ham tark etmadi. O‘g‘li shaharga ketganidan beri o‘tgan ikki oylik behalovat tun-kunlar go‘yo bugun ularning bardoshini so‘nggi bor sinayotgan edi.

Kampirning fikrlari chuvalashib, choldan kenjasiga, undan qishloqqa ko‘chdi. U yerda ham uzoq qolmay, orzu-umid bilan kelinchak libosiga o‘ranib ota ostonasidan chiqdi-yu, yana Qulmanning o‘toviga qo‘ndi.

U ko‘rpani surib, yostiqdan boshini ko‘tardi. Alanglab o‘tovga ko‘z yugurtirdi.

U paytlar yosh, suluv kelinchak edi. Tushlikda eriga ovqat pishirib uzoq kutar, ba’zida kelolmay qolsa, qashqa eshagiga uzun ola xurjunni tashlab, Bo‘ribosarni hamrohlikka qo‘shib jo‘natardi. Jonivorlar – oldinda it, orqada eshak – bir karvon bo‘lib Qulmanga yosh bekadan ovqat, qatiq olib borar va shu bilan birga hol-ahvol ham yetkazardi. Kun bo‘yi er-xotin o‘rtasidagi suhbat, yuz ko‘rish aqlli jonivorlarning bir borib kelishi bilan nihoyalanar edi.

Yig‘lasa ham, kulsa ham o‘zi. O‘ylasa ham, so‘ylasa ham tanho o‘zi. Kechqurun erining qarshisiga yig‘lamagan – kulgan, so‘ylamagan – o‘ylagan bo‘lib peshvoz chiqar, “Cho‘ponning tuni qisqa, kuni uzun”, degan hikmatning rostligiga ishonib, sabrini sabrga ulab, kunni kech qilardi.

U ko‘p yaxshi kunlarni eslaydi. Bir o‘tovda yashab, bir qir olisdagi eridan xushxabar kutgan onlar – yaxshi kunlar edi. Bahorda eri xurjunning bir ko‘zida qizg‘aldoq, bir ko‘zida qo‘ziqorin yuborgan kun – unutilmas kun edi. O‘shanda dorga yoyilgan ko‘ylaklarga bittadan qizg‘aldoq taqib, chimildiqda bir-bir kiyib, kichkina oynada yasangan kelinchak aksini ko‘rgani hamon yodida. Bu o‘sha – o‘zimidi yo suratmi? Shunchalik ko‘pmidi uning liboslari? Hammasiga shu qora o‘tov, shu pokiza tani guvoh: qosh qorayib, eri charchab qaytganida tuyg‘ulari chaynalgan saqichday beta’m, besamar, bo‘laklarga bo‘linib kichrayar, ertasi, indini uni yana ilitishga sarflanar, shunda u bir kun ilgarigi kelinchak emas, uzoq yillar Qulman bilan yashayotgan xotin deb bilar edi o‘zini.

Bu kunlar ham suvdek oqdi-ketdi.

Erim dedi. Odat dedi. Qulmanga xotin, farzandlariga chinakam ona bo‘ldi. Qaridi…

– Qaytib keladi!

To‘satdan yangragan ovoz xayolini bo‘ldi. Asta yoniga burildi. Cholning ko‘zlari hali ham yumuq, lekin hozirgina aytgan gapini dona-dona qilib qayta takrorladi:

– Qaytib keladi! Sarson bo‘ladi! Bad, o‘g‘lingga cho‘ponlik hayf!

Kampir bir lahza qotib qoldi. Cholning donishona, go‘yo ilohiy so‘zlari kenjasini o‘lim changaliga sudrayotgandek a’zoyi badani qaqshab, titroq turdi. Nazarida shu tobda eri chinakam payg‘ambarga aylangan edi. U cholning uzatilgan oyoqlarini quchib, peshonasini bosdi, sig‘indi. Unsiz yig‘lab:
– Kechiring, men gunohkorman, – dedi. – Men, men…

Chol og‘riqlari bosilgan bemordek tiniqib ko‘z ochdi.

– Egam, u hali yosh, gunohidan o‘ting, qarg‘amang uni! – kampir ovoz chiqarib yig‘ladi.
– Tur o‘rningdan!

U eriga itoat etib, boshini ko‘tardi.
– Yot, uxla!

Kampir sharpasizgina o‘ringa kirdi. Kichkina ko‘rpa ostida yo‘q bo‘lib, ko‘rinmay qoldi…

* * *

Tong otarga yaqin ularni mashina “dut-dut”i, Bo‘ribosarning akillashi, otning cho‘zib kishnashi – bezovta tovushlar uyg‘otdi.

Oldin chol, keyin kampir o‘tovdan chiqdi.

Kabinadan tanish benzavozchi bilan chol-kampirning nabirasi Ikromjon tushib keldi. Kampirning yuragi bir notinchlik sezgandek ularga betoqat quloq soldi. Salom-alikdan so‘ng nabirasi nimadir aytmoqchi bo‘lib lab juftlagan edi, Tursun shafyor sezib, “tss!” deb uni bosib qo‘ydi va:

– Suyunchi cho‘zing, Qulman ota! – deb kaftlarini ishqaladi. – xushxabar olib keldim.

Chol soqolini beparvo silab:

– Qani, uyga kiringlar, – dedi. – Sassiq yog‘dan boshqa nima ham olib kelarding sen. Oyda bir ko‘rinasan, shunda ham moyga suv qo‘shib kelasanmi-yey, pat-pat yonmay odamni xit qiladi.

– Quvsiz-da, Qulman ota, quvsiz!

Cholning chehrasi ochilib, bostirma tomon yurdi. Kampir mehmonlarni o‘tovga boshlab kirdi.

– Cholingiz g‘alati odam-da, bibi! – Tursun shafyor o‘zidan gap kutgan kampirning ko‘zlariga qarab sirli jilmaydi. – Keling, sizdan foyda, o‘zingizga ayta qolay: Egamjon o‘qishga kiribdi! Suyunchini kattaroq cho‘zing, besh qo‘ydan kamini olmayman!

Kampirning quloqlari chippa bitdi.

– Tog‘amdan xat keldi, mana, – deb Ikromjon cho‘ntagidan qog‘oz chiqardi. Kampir garang, ko‘zlariga ishonmay qayta-qayta “Nima, rostmi??” deb so‘radi.

Ikromjon qayta boshdan tushuntirdi:
– Xat, tog‘amdan, o‘qishga kiribdilar. Bobong bilan buvingdan suyunchi ol, deb onam yubordilar. Sizga tog‘amdan ham, onamdan ham salom keltirdim…

– Oh! – kampir quchoq ochdi. – Norasida go‘dak tilagingdan aylanay. Rostmi shu!? – Kampir bolaning qo‘lidan xatni yulib oldi. Uni qayta-qayta o‘pib, ko‘ksiga bosdi. “O‘g‘limning xati, tumor qilib osaman”, deya u unsiz – ovozsiz yig‘lamoqda edi.

– Bobongga aytmanglar, ishonmaydi u, – kampir yolvorib so‘ray boshladi. – Bobong aldanmasin. Kuyunib yurganlari ham yetar. Besh qo‘y emas, o‘n qo‘y beray, aytmanglar. Ozroq sabr qilinglar, jon bolalarim…

Kampir mehmonlar sharafiga quvonib dasturxon hozirladi. Katta tovoqda to‘latib sirli idishdan o‘z yog‘ida qovurilgan yaxna jiz olib, qozonda toblash uchun o‘choq boshiga ketdi. Nimanidir unutgan kabi qo‘lida ikki bosh archilgan oq piyoz bilan tezda ortiga qaytdi. Kirishi bilan:

– Jon bolalarim, bobongga aytmanglar, – dedi. – Bobong ishonmaydi, u bu xabarni ko‘tarolmaydi…

– I-ya, sizga nima bo‘ldi? – Tursun shofyor ajablanib so‘radi. – Cholni g‘alati desam, siz undan ham o‘tdingiz-ku!

Kampir eshik tomonga bir qarab qo‘yib:
– Shuncha yil, shuncha zamonlardan buyon men sendan biror nima o‘tinganmidim? – dedi iltijo bilan.

Shofyor jiddiy tortib:

– Xo‘p, xo‘p bo‘ladi, onajon, siz nima desangiz shu-da, aytmayman, – dedi. – Baribir hech nimaga tushunmayapman, Ikromjon, sen-chi?

Bola bo‘ynini ikki yelkasiga tortib, qoshlarini chimirdi, gapirmadi.

Ko‘p o‘tmay eshikdan Qulman cholning yulg‘undan yo‘nilgan hassasi, so‘ng o‘zi ko‘rindi.

Unga birinchi bo‘lib kampirning ko‘zi tushdi. Chol diydirab, o‘tovga panoh izlab kirgan kichkina, yupun yo‘lovchiga o‘xshardi.

– Keling, mehmon!

Hamma o‘rnidan turdi. Kampir so‘nggi ikki oydan beri cholga zehn solib, ilk bor tik qaradi. Vo ajab, “Keling, mehmon!”, deb eriga kim aytdi? Suyunchixo‘r mehmonlarmi? Yoki unga shunday tuyuldimi?

“Keling, mehmon!”

Kampir cholni taajjub ichra kuzatdi. Hurmat yuzasidan to‘rga chorladi. Chol avvalgidek xotirjam ko‘rinsa-da, ishdan bezovtaligi sezilib turdi.

– Xush ko‘rdik, omonlikmi? – deya ular bilan so‘rashdi chol.

– Shukur, o‘zingizdan so‘rasak, Qulman ota?
– Biz endi ot bilan tuya bo‘larmidik.

Ikromjon shofyorning qulog‘iga pichirladi: “Aytmang”.

Shivir-shivir oldin cholning qulog‘iga, so‘ng yuragiga borib yetdi. U hushyor tortib oldin mehmonlarga, keyin xotiniga qaradi. Hamma jim. Nazarida o‘tovga jimlik bilan birga yana qandaydir notinch bir sir qamalgandek tuyuldi. Lahza sayin cholning shubhasi ortib, nazarida egnidagi o‘ziga yarashiqli bodomnusxa to‘ni chok-chokidan so‘kilib ketayotgandek damo-dam yenglarini sidirib-sidirib qo‘yardi.

Sirni birinchi bo‘lib kampir oshkor etdi: indamay, choldan so‘roqsiz o‘tovdan chiqdi-da, o‘tgan yili mukofotga berishgan nafis qirmizi gulli chinni laganda ustiga piyoz sochilgan qovurdoq ko‘tarib kirdi. Dimoqqa hushbo‘y hid urildi. Og‘zining tanobi qochgan Tursun shofyor:

– E, bormisiz, buvijon! – deya cho‘kkalab o‘tirdi.

Kampirning yuzida tabassum zohir, quvonchdan yashargan chehrasida nur, sevinch alangalandi. U hamon cholni zimdan kuzatishda davom etdi. Chol xuddi begonadek miq etmay turar, yillar davomida chehrasida akslangan ulug‘vorlik, jahl qayoqqadir g‘oyib bo‘ldi. Nazarida choli kichkina odam edi.

U shu kulbaga sig‘ardi.

1. Qayish – xamir ovqat: kulchatoy, beshbarmoq nomlari bilan mashhur tansiq taom.
2. “Dvijok” ma’nosida

Manba: “Kitob dunyosi” gazetasi, 2017 yil 21-son