Қадарнинг оғир зарбалариға биз анчағина совуқ қонлиқ ила чидашга ўрганишиб қолғон бўлмали эдик. Ватанимиз қизил жаллодларнинг қонли диктатураси остида!… Туркистонда бугун Мўсқува диктатурасина қурбон тушган бир ва ё бир неча яқини ичин қалбинда, руҳинда мотам тутмағон бир оила йўқдир. Асаблар ҳам ҳиссизлашиб қолғон ва умумий миллий фожеамизнинг сўнгсиз теранлиги ичинда. Ҳатто энг яқин одамларимизнинг-да зиёи сезилмай ўтиб кетатурғон бўлуб қолғон эди. Фақат баъзи зиёилар-да бордир, ки бундай оғир умумий фожеалар чинда-да инсоннинг юрагини оловландириб даҳшатли яралар очадир… инсон бу зиёилар ҳаққинда хабар олғони замон асаблари янгидан аввалги ҳассослиғини касб этадир ва бутун фожеаларни янгидан яшамоққа бошлайдир…
МУНАВВАР ҚОРИ, САЛИМХОН ТИЛЛАХОН
ВА ТЎЛАГАН ДОМЛАЛАРНИНГ
ЎЛДИРИЛИШИ МУНОСАБАТИ БИЛАН
ЁЗИЛГАН МАҚОЛА*
Қадарнинг оғир зарбалариға биз анчағина совуқ қонлиқ ила чидашга ўрганишиб қолғон бўлмали эдик. Ватанимиз қизил жаллодларнинг қонли диктатураси остида!… Туркистонда бугун Мўсқува диктатурасина қурбон тушган бир ва ё бир неча яқини ичин қалбинда, руҳинда мотам тутмағон бир оила йўқдир. Асаблар ҳам ҳиссизлашиб қолғон ва умумий миллий фожеамизнинг сўнгсиз теранлиги ичинда. Ҳатто энг яқин одамларимизнинг-да зиёи сезилмай ўтиб кетатурғон бўлуб қолғон эди. Фақат баъзи зиёилар-да бордир, ки бундай оғир умумий фожеалар чинда-да инсоннинг юрагини оловландириб даҳшатли яралар очадир… инсон бу зиёилар ҳаққинда хабар олғони замон асаблари янгидан аввалги ҳассослиғини касб этадир ва бутун фожеаларни янгидан яшамоққа бошлайдир…
Мана шундай бир ҳолни биз ҳозир яшаб турубмиз. Хусусий мухобиримиз узоқ Ҳиндистондан бизга Мунаввар Қорининг Совет ҳукумати томонидан отиб ўлдирилганлиги ҳаққинда қисқача бир хабар йўлламишдир. Бу хабар бизга декабр ойининг бошларида келиб етушган эдиса-да, шояд тўғру чиқмас деб кўнглимизда сақладиғимиз умид ила қўшумча маълумот кутуб турғон эдик. Биз Совет ҳукуматининг умуман миллий руҳиқа, хусусан туркчиликка қарши курашинда ҳеч бир жиноятдан тортинмай турғонлиғини жуда яхши биламиз. Бунингла баробар биз Мунаввардан хаёлан-да айрилабилмадик. Фақат, бир неча хабарни тасдиқлайтурғон иккинчи бир мактуб-да келиб чиқди…
Мунаввар Қори Совет ҳукумати томонидан иъдом этилган!
Мунавварни бўлшавиклар ничин иъдом этдилар, деб сўрғу бериб ўтурмаймиз. Бўлшавиклар уни ўлдирдилар, чунки у мунаввар эди. Чунки у, туркчилик мафкурасининг, Туркистонда турк миллий давлатчилиги ғоясининг энг матонатли, саботли ва онг номуслу тарқатувчиси эди.
Мунаввар ҳар замон Туркистонда яшаб турар эди. У очиқ суратда яшамиш ва Туркистондан қай ерга бўлса бўлсун чиқиб кетишдан бош тортмиш эди.
Мунаввар руҳан теран бир културга эга бўлуб, сўнг даражада фаол бир инсон эди. У жонли эш ошиқи эди; кутулган натижаларга ёлғиз халқ ила тўғрудан тўғру тамасда бўлублигина эришмак мумкин эканлигина инанар эди. Мунаввар Ватанимизни ва халқимизни кўп яхши танир эди. У Туркистон шароитинда кундалик яратилатурғон ҳар қандай оз бир жонли ишнинг, ташқаридан бўлатурғон энг даҳшатли инқилоби ташвиқотдан қат-қат ортиқ қоидали ва самарали эканлигини билир эди. Бизнинг ўз бўйунтуруғи остиға олғон душманларимизға қарши амалий суратда қуролли кураш юрутушга ҳозирлиқсизлиғимизни Мунаввар бизнинг бошқа жамоат ходимларимизнинг барчасиндан даҳа яхши билир эди. Бунгчун-да у халқни исёнға ташвиқ этмади.
Мунаввар кўп яхши билмишди, ки бизнинг зафаримизнинг энг биринчи зарур шарти ва асоси – билим ва текнингдир (техникадир). Бу сабабдан у Туркистон ёшлиғини билимга тарғиб этар эди.
Мунаввар юзларча ёш туркистонликларнинг муаалими эди. У Туркистон ёшлариға ёлғиз ўқуб-ёзувнигина эмас, даҳа кўп даражада ўнларға ўз Ватанини ва ўз халқини севишни ўргатди. Туркчилик ва Туркистон турк миллий давлатчилиги ғояларининг зафар топиши йўлиндағи курашга фаол суратда қатнашқон ва ҳали ҳам қатнашаётқан Туркистон ёшлиғининг – кўпчилиги бўлмағон тақдирда-да – буюк бир қисмини Мунавварнинг мактабинда чиққанлар ташкил этадир.
Мунаввар сўзнинг ном маъноси ила Туркистондағи инқилобчи ва тараққийпарвар миллатчиликнинг мужассам тимсоли эди. Унинг тарафиндан даҳа Чорлиқ идораси вақтинда вужудга кетирилган мактаблар, ёш Туркистон инқилоби миллатчилигининг ҳақиқий бешиги эди. Русларнинг “ерлилар учун” очқан эски яри мисёнар, яри пўлис мактабларини маънан ўлдирган мана шу Мунаввар Қорининг мактаблари бўлған эди.
Туркистон ёш наслининг муаллими, руҳан руслаштиручилиқнинг баришмас душмани, туркчилик мафкурачиси ва оташли ватанпарвар бўлған Мунаввар, ўзининг садеча сиймо бўлуви ила-да, руслаштириш ишида эски Чорлиқ русяси амалдорларини неча қат кейинда қўйуб кеткан Мўсқува бўлшавикларини роҳатсизландирмайа билмади…
Бўлшавиклар Мунавварни бир неча қат қамоққа олдилар. Унинг уйини ақтардилар. Ундан аробалар ила китоблар ва ҳар турлу коғазлар олуб кетдилар… уни бир қанча вақт қамоқда сақлағандан сўнг яна чиқариб турдилар. Чунки Мунавварнинг забт этилган коғазлари ичинда Совет ҳукуматига унинг устиндан очиқ муҳокама қилиш учун баҳона бўлурлиқ бир нарса тополмадилар. Мунаввар ўзининг ҳар бир одимини таъқиб этаётқанлиқларини, ҳар сўзини яширин суратда эшитиб турғонлиқларини кўп яхши билир эди. Унингчун-да у ҳар бир хусусда-да сўнг даража эҳтиётли эди. Локин ўзининг бутун миллий-инқилобий фаолиятининг тухумлариндан, мевалариндан воз кеча олмади ва воз кечмак истамади-да. У қўммунист фирқаси сафлариндан-да Туркистоннинг миллий қуртулиши йўлинда мужодала давом этдирган ёш туркистонликлардан кўпининг муаллими эди. Мунавварнинг синирбаст тафаккур тарзи, ахлоқи матонати ва миллий ташвиқларнинг тозалиги уни таниғонларнинг барчасининг қалбини мақнатис (мағинит) каби ўзига тортар эди.
Мана шунингчун-да Совет ҳукумати уни иъдом этишга қарор бермишдир. Бўлшавиклар Мунавварни муҳокамасиз ўлдирдилар. Ҳамда Мунавварни ўнлар ҳеч қандай Совет алайҳиндаги муъин бир ҳаракати йузиндан ўлдирмадилар. Махс(ус) турк миллий мафкурасини ташиғани бизнинг миллий уйғонишимизнинг мужассам тимсоли ва руслаштиручилиқнинг ҳар бир шаклининг баришмас душмани бўлғани учун ўлдурдилар.
Мунаввар ўлдурулмишдир… биз ортиқ унинг ўрта ва тўлғуниғна қоматини, жонли ва қоп-қора кўзларини кўрмаяжакмиз. Унинг товушини бир даҳа эшита олмаяжақмиз…
Бундан юз йил қадар ул (1841 йилда) машҳур олмон олими Фридрих Лист ёзмишди: “Айрим инсон ва инсоният орасинда ўзининг айрим тили ва адабиёти ила, хусусий нишасти ва тарихи ила, махсус ахлоқ ва одати ила, қонун ва муассасалари ила, мавжудият, истиқлолият, тараққий, абадий туроқли ҳақлари ила, эгаллаган ери ила бир миллат турадир… башариятнинг маданийлашмаси ёлғиз миллатнинг маданийлашмаси ва инкишофи йўли илагина мумкиндир ва тушунилабилир…”
Бу ҳозирғи куннинг ҳақиқатиға ўхшамайдими? Бу абадий ҳақиқат эмасми? Мунаввар бу абадий ҳақиқат учун, хусусий турк тили ва турк адабиёти учун, турк тарихи учун, ўз хусусий тарихи еримизда мустақил ҳаёт учун, турк аталмоқ ҳаққимиз учун, турк миллатининг маданийлашмаси ва инкишофи учун ўлмишдир. Мўсқува бўлшавиклари Мунавварни мана бунинг учун ўлдирмишлардир.
Юрагинда ўз Ватанинда ўзи оға, ўзи эга бўлу ҳаққи учун кураш ўти ёнғон туркистонликлар, айниқса Туркистон ёшлиғи, барчамиз қалбларимизда Мунавварнинг юксак маънавий шаклини ташималидирмиз. Мунавварнинг бўлшавиклар томонидан ўлдирилишини бир Мўсқува ҳокимларининг бизнинг миллий руҳимизни ўлдурмак қасдини тамсил этатурғон бир ҳаракат деб қабул этмалимиз. Бунга биз миллий мужодаламизни кучайтмак ва теранлаштирмак ила жавоб беришимиз керак. Биз ёлғиз бу усул ила буюк ватанпарварнинг Туркистонда турклик ғоялари учун курашган азиз Мунавваримизнинг хотирини лоиқ даражада табжил эта оламиз ва этмалимиз.
Мухобиримиз айни мактубинда бўлшавиклар томонидан Салимхон Тиллахон ила Тўлаган домланинг-да иъдом этилганликларини билдирадир. Бунларнинг иккиси-да кўп кўзга кўрунган ва миллий ҳаракатимизда аҳамиятли рўллар ўйнағон сиймолардир. Мунавварнинг ўнг қўли бўлғон Салимхон ёш наслимизнинг аҳоли орасинда энг севилган ва миллий ғоямизға чин кўнгилдан берилган муаллимлариндан бири эди. Совет ҳукумати қачон Мунавварни ҳибс этдирса, Салимхонни-да унингла баробар ҳибс этдирар эди. Энди, Мунаввар ила бирликда уни-да ўлдурдилар.
Шайховандитоҳур мадрасасининг бош мударриси бўлғон Тўлаган домла, инқилобнинг биринчи кунларидаёқ ҳаракатимизнинг бошқа жабҳасинда майдонға отилди. У вақтила “Уламо жамияти” деб аталғон миллиқлариқол (яъни давлат идора ишларинда руҳонийларнинг айрича рўли бўлуви тарафдори) жараёнининг энг бош мумассиллариндан бири эди. “Уламо жамияти”нинг, Туркистоннинг миллий уйғониши бобинда ўзига махсус ва “жадидчилик”ни қабул этмайтурғон бир пару ғирромлари бор эди. Лакин умумий миллий таҳлика қаршисинда орадағи бу фарқлар йўқолмишдир ва “Уламо жамияти”да айнийла “Жадид”лар каби Туркистоннинг миллий қуртулиши учун мужодала этмишдир. “Уламолар” ила “Жадидлар” орасиндағи бу жанжал ўзаро бир оилавий жанжалдан иборат эди ва рус бўлшавикларига бу ишга қаришмоқ ҳаққи берилмаган эди. Тўлаган домла ғурубпочилиқ чегаралирининг ва тортишувларининг бир он аввал ва ба ҳама ҳол йўқ қилиниши лозим эканлигини ва миллий душманға қарши умумий курашда Туркистоннинг бутун миллий кўчларини бирлаштирмак зарур эканлигини бир неча галда англағонларнинг бири эди. Совет ҳукумати уни ўқтубир инқилобининг башланғичиндаёқ қомоққа олғон эди. У замон иъдом этилишига ҳам ҳукм қилинғон эди. Лакин Мунаввар бир йўлини топуб уни бўлшавикларнинг панжасиндан қутқаруб олғон ва Тўлаган домла ички Русияга сурилган эди.
Мунаввар, Салимхон, Тўлаган домла – Туркистондағи рус парулетар, яъни диктатурасининг сўнгинчи қурбонлари эмасдир. Йиллардан бери Совет турмаларинда, сургунларда азоб чекаётган кўп-кўп маъруф одамларимиз ҳаққинда ҳеч бир маълумотимиз йўқдир. Унлардан қанчаси йўқолди? Тирик қолғонлари борми, йўқми? Бу тўғруда ҳеч бир нарса билмаймиз… балки, қадар бизга янги қайғули хабарлар ҳозирламоқдадир…
Бизнинг Туркистонда ва бошқа турк ўлкаларинда Совет ҳукумати бутун миллий турк мафкурасини ташучиларни мунтазам бир суратда йўқ қилмоқдадир? Мана энди, Мунаввар ҳам ўлдурулмишдир. Бошқа қанча одамларимиз бир ёқда турсин. Аҳмад Бойтурсун қайдадир? Мир Ёқуб Давлат қайдадир? Алихон Букайхон, Убайдуллоҳ хўжа қайдадирлар? Биз матбуотимизда Совет ваҳшати қурбонларининг манқабаларини ёзамиз. Бўлшавиклар тарафиндан туркчиликнинг энг қимматли мумассилларининг, миллий култур соҳасинда энг дегарли сиймоларимизнинг мутамодийан ўлдурулуб турғонлиқлари ҳаққинда ёзуб турамиз. Фақат, бўлшавикларнинг бизга қарши қилиб турғон бу ваҳшийликларига қарши бизга қардош ва дўст санадиғимиз миллатлар тарафиндан ҳеч бир парутаст товуши, биргина-да бўлса қайғумизға иштирок сўзи эшитмимиз… Бизнинг турк миллий фожеамиз мана шу ўлук киби товушсизлиқ ва сўнг даражада парвосизлиқ юзиндан қат-қат ортмоқдадир.
* Мақола матни аслича кирилчага ўгирилди.
«Ёш Туркистон» мажмуаси, 1934 йил 50-сон
Мажмуанинг Бош мақоласи 2-9-бетлар.
Араб ёзувидан кирилга ўгирувчи Файзуллахон Отахонов
Qadarning ogʻir zarbalarigʻa biz anchagʻina sovuq qonliq ila chidashga oʻrganishib qolgʻon boʻlmali edik. Vatanimiz qizil jallodlarning qonli diktaturasi ostida!… Turkistonda bugun Moʻsquva diktaturasina qurbon tushgan bir va yo bir necha yaqini ichin qalbinda, ruhinda motam tutmagʻon bir oila yoʻqdir. Asablar ham hissizlashib qolgʻon va umumiy milliy fojeamizning soʻngsiz teranligi ichinda. Hatto eng yaqin odamlarimizning-da ziyoi sezilmay oʻtib ketaturgʻon boʻlub qolgʻon edi. Faqat baʼzi ziyoilar-da bordir, ki bunday ogʻir umumiy fojealar chinda-da insonning yuragini olovlandirib dahshatli yaralar ochadir… inson bu ziyoilar haqqinda xabar olgʻoni zamon asablari yangidan avvalgi hassosligʻini kasb etadir va butun fojealarni yangidan yashamoqqa boshlaydir…
MUNAVVAR QORI, SALIMXON TILLAXON
VA TOʻLAGAN DOMLALARNING
OʻLDIRILISHI MUNOSABATI BILAN
YOZILGAN MAQOLA*
Qadarning ogʻir zarbalarigʻa biz anchagʻina sovuq qonliq ila chidashga oʻrganishib qolgʻon boʻlmali edik. Vatanimiz qizil jallodlarning qonli diktaturasi ostida!… Turkistonda bugun Moʻsquva diktaturasina qurbon tushgan bir va yo bir necha yaqini ichin qalbinda, ruhinda motam tutmagʻon bir oila yoʻqdir. Asablar ham hissizlashib qolgʻon va umumiy milliy fojeamizning soʻngsiz teranligi ichinda. Hatto eng yaqin odamlarimizning-da ziyoi sezilmay oʻtib ketaturgʻon boʻlub qolgʻon edi. Faqat baʼzi ziyoilar-da bordir, ki bunday ogʻir umumiy fojealar chinda-da insonning yuragini olovlandirib dahshatli yaralar ochadir… inson bu ziyoilar haqqinda xabar olgʻoni zamon asablari yangidan avvalgi hassosligʻini kasb etadir va butun fojealarni yangidan yashamoqqa boshlaydir…
Mana shunday bir holni biz hozir yashab turubmiz. Xususiy muxobirimiz uzoq Hindistondan bizga Munavvar Qorining Sovet hukumati tomonidan otib oʻldirilganligi haqqinda qisqacha bir xabar yoʻllamishdir. Bu xabar bizga dekabr oyining boshlarida kelib yetushgan edisa-da, shoyad toʻgʻru chiqmas deb koʻnglimizda saqladigʻimiz umid ila qoʻshumcha maʼlumot kutub turgʻon edik. Biz Sovet hukumatining umuman milliy ruhiqa, xususan turkchilikka qarshi kurashinda hech bir jinoyatdan tortinmay turgʻonligʻini juda yaxshi bilamiz. Buningla barobar biz Munavvardan xayolan-da ayrilabilmadik. Faqat, bir necha xabarni tasdiqlayturgʻon ikkinchi bir maktub-da kelib chiqdi…
Munavvar Qori Sovet hukumati tomonidan iʼdom etilgan!
Munavvarni boʻlshaviklar nichin iʼdom etdilar, deb soʻrgʻu berib oʻturmaymiz. Boʻlshaviklar uni oʻldirdilar, chunki u munavvar edi. Chunki u, turkchilik mafkurasining, Turkistonda turk milliy davlatchiligi gʻoyasining eng matonatli, sabotli va ong nomuslu tarqatuvchisi edi.
Munavvar har zamon Turkistonda yashab turar edi. U ochiq suratda yashamish va Turkistondan qay yerga boʻlsa boʻlsun chiqib ketishdan bosh tortmish edi.
Munavvar ruhan teran bir kulturga ega boʻlub, soʻng darajada faol bir inson edi. U jonli esh oshiqi edi; kutulgan natijalarga yolgʻiz xalq ila toʻgʻrudan toʻgʻru tamasda boʻlubligina erishmak mumkin ekanligina inanar edi. Munavvar Vatanimizni va xalqimizni koʻp yaxshi tanir edi. U Turkiston sharoitinda kundalik yaratilaturgʻon har qanday oz bir jonli ishning, tashqaridan boʻlaturgʻon eng dahshatli inqilobi tashviqotdan qat-qat ortiq qoidali va samarali ekanligini bilir edi. Bizning oʻz boʻyunturugʻi ostigʻa olgʻon dushmanlarimizgʻa qarshi amaliy suratda qurolli kurash yurutushga hozirliqsizligʻimizni Munavvar bizning boshqa jamoat xodimlarimizning barchasindan daha yaxshi bilir edi. Bungchun-da u xalqni isyongʻa tashviq etmadi.
Munavvar koʻp yaxshi bilmishdi, ki bizning zafarimizning eng birinchi zarur sharti va asosi – bilim va tekningdir (texnikadir). Bu sababdan u Turkiston yoshligʻini bilimga targʻib etar edi.
Munavvar yuzlarcha yosh turkistonliklarning muaalimi edi. U Turkiston yoshlarigʻa yolgʻiz oʻqub-yozuvnigina emas, daha koʻp darajada oʻnlargʻa oʻz Vatanini va oʻz xalqini sevishni oʻrgatdi. Turkchilik va Turkiston turk milliy davlatchiligi gʻoyalarining zafar topishi yoʻlindagʻi kurashga faol suratda qatnashqon va hali ham qatnashayotqan Turkiston yoshligʻining – koʻpchiligi boʻlmagʻon taqdirda-da – buyuk bir qismini Munavvarning maktabinda chiqqanlar tashkil etadir.
Munavvar soʻzning nom maʼnosi ila Turkistondagʻi inqilobchi va taraqqiyparvar millatchilikning mujassam timsoli edi. Uning tarafindan daha Chorliq idorasi vaqtinda vujudga ketirilgan maktablar, yosh Turkiston inqilobi millatchiligining haqiqiy beshigi edi. Ruslarning “yerlilar uchun” ochqan eski yari misyonar, yari poʻlis maktablarini maʼnan oʻldirgan mana shu Munavvar Qorining maktablari boʻlgʻan edi.
Turkiston yosh naslining muallimi, ruhan ruslashtiruchiliqning barishmas dushmani, turkchilik mafkurachisi va otashli vatanparvar boʻlgʻan Munavvar, oʻzining sadecha siymo boʻluvi ila-da, ruslashtirish ishida eski Chorliq rusyasi amaldorlarini necha qat keyinda qoʻyub ketkan Moʻsquva boʻlshaviklarini rohatsizlandirmaya bilmadi…
Boʻlshaviklar Munavvarni bir necha qat qamoqqa oldilar. Uning uyini aqtardilar. Undan arobalar ila kitoblar va har turlu kogʻazlar olub ketdilar… uni bir qancha vaqt qamoqda saqlagʻandan soʻng yana chiqarib turdilar. Chunki Munavvarning zabt etilgan kogʻazlari ichinda Sovet hukumatiga uning ustindan ochiq muhokama qilish uchun bahona boʻlurliq bir narsa topolmadilar. Munavvar oʻzining har bir odimini taʼqib etayotqanliqlarini, har soʻzini yashirin suratda eshitib turgʻonliqlarini koʻp yaxshi bilir edi. Uningchun-da u har bir xususda-da soʻng daraja ehtiyotli edi. Lokin oʻzining butun milliy-inqilobiy faoliyatining tuxumlarindan, mevalarindan voz kecha olmadi va voz kechmak istamadi-da. U qoʻmmunist firqasi saflarindan-da Turkistonning milliy qurtulishi yoʻlinda mujodala davom etdirgan yosh turkistonliklardan koʻpining muallimi edi. Munavvarning sinirbast tafakkur tarzi, axloqi matonati va milliy tashviqlarning tozaligi uni tanigʻonlarning barchasining qalbini maqnatis (magʻinit) kabi oʻziga tortar edi.
Mana shuningchun-da Sovet hukumati uni iʼdom etishga qaror bermishdir. Boʻlshaviklar Munavvarni muhokamasiz oʻldirdilar. Hamda Munavvarni oʻnlar hech qanday Sovet alayhindagi muʼin bir harakati yuzindan oʻldirmadilar. Maxs(us) turk milliy mafkurasini tashigʻani bizning milliy uygʻonishimizning mujassam timsoli va ruslashtiruchiliqning har bir shaklining barishmas dushmani boʻlgʻani uchun oʻldurdilar.
Munavvar oʻldurulmishdir… biz ortiq uning oʻrta va toʻlgʻunigʻna qomatini, jonli va qop-qora koʻzlarini koʻrmayajakmiz. Uning tovushini bir daha eshita olmayajaqmiz…
Bundan yuz yil qadar ul (1841 yilda) mashhur olmon olimi Fridrix List yozmishdi: “Ayrim inson va insoniyat orasinda oʻzining ayrim tili va adabiyoti ila, xususiy nishasti va tarixi ila, maxsus axloq va odati ila, qonun va muassasalari ila, mavjudiyat, istiqloliyat, taraqqiy, abadiy turoqli haqlari ila, egallagan yeri ila bir millat turadir… bashariyatning madaniylashmasi yolgʻiz millatning madaniylashmasi va inkishofi yoʻli ilagina mumkindir va tushunilabilir…”
Bu hozirgʻi kunning haqiqatigʻa oʻxshamaydimi? Bu abadiy haqiqat emasmi? Munavvar bu abadiy haqiqat uchun, xususiy turk tili va turk adabiyoti uchun, turk tarixi uchun, oʻz xususiy tarixi yerimizda mustaqil hayot uchun, turk atalmoq haqqimiz uchun, turk millatining madaniylashmasi va inkishofi uchun oʻlmishdir. Moʻsquva boʻlshaviklari Munavvarni mana buning uchun oʻldirmishlardir.
Yuraginda oʻz Vataninda oʻzi ogʻa, oʻzi ega boʻlu haqqi uchun kurash oʻti yongʻon turkistonliklar, ayniqsa Turkiston yoshligʻi, barchamiz qalblarimizda Munavvarning yuksak maʼnaviy shaklini tashimalidirmiz. Munavvarning boʻlshaviklar tomonidan oʻldirilishini bir Moʻsquva hokimlarining bizning milliy ruhimizni oʻldurmak qasdini tamsil etaturgʻon bir harakat deb qabul etmalimiz. Bunga biz milliy mujodalamizni kuchaytmak va teranlashtirmak ila javob berishimiz kerak. Biz yolgʻiz bu usul ila buyuk vatanparvarning Turkistonda turklik gʻoyalari uchun kurashgan aziz Munavvarimizning xotirini loiq darajada tabjil eta olamiz va etmalimiz.
Muxobirimiz ayni maktubinda boʻlshaviklar tomonidan Salimxon Tillaxon ila Toʻlagan domlaning-da iʼdom etilganliklarini bildiradir. Bunlarning ikkisi-da koʻp koʻzga koʻrungan va milliy harakatimizda ahamiyatli roʻllar oʻynagʻon siymolardir. Munavvarning oʻng qoʻli boʻlgʻon Salimxon yosh naslimizning aholi orasinda eng sevilgan va milliy gʻoyamizgʻa chin koʻngildan berilgan muallimlarindan biri edi. Sovet hukumati qachon Munavvarni hibs etdirsa, Salimxonni-da uningla barobar hibs etdirar edi. Endi, Munavvar ila birlikda uni-da oʻldurdilar.
Shayxovanditohur madrasasining bosh mudarrisi boʻlgʻon Toʻlagan domla, inqilobning birinchi kunlaridayoq harakatimizning boshqa jabhasinda maydongʻa otildi. U vaqtila “Ulamo jamiyati” deb atalgʻon milliqlariqol (yaʼni davlat idora ishlarinda ruhoniylarning ayricha roʻli boʻluvi tarafdori) jarayonining eng bosh mumassillarindan biri edi. “Ulamo jamiyati”ning, Turkistonning milliy uygʻonishi bobinda oʻziga maxsus va “jadidchilik”ni qabul etmayturgʻon bir paru gʻirromlari bor edi. Lakin umumiy milliy tahlika qarshisinda oradagʻi bu farqlar yoʻqolmishdir va “Ulamo jamiyati”da ayniyla “Jadid”lar kabi Turkistonning milliy qurtulishi uchun mujodala etmishdir. “Ulamolar” ila “Jadidlar” orasindagʻi bu janjal oʻzaro bir oilaviy janjaldan iborat edi va rus boʻlshaviklariga bu ishga qarishmoq haqqi berilmagan edi. Toʻlagan domla gʻurubpochiliq chegaralirining va tortishuvlarining bir on avval va ba hama hol yoʻq qilinishi lozim ekanligini va milliy dushmangʻa qarshi umumiy kurashda Turkistonning butun milliy koʻchlarini birlashtirmak zarur ekanligini bir necha galda anglagʻonlarning biri edi. Sovet hukumati uni oʻqtubir inqilobining bashlangʻichindayoq qomoqqa olgʻon edi. U zamon iʼdom etilishiga ham hukm qilingʻon edi. Lakin Munavvar bir yoʻlini topub uni boʻlshaviklarning panjasindan qutqarub olgʻon va Toʻlagan domla ichki Rusiyaga surilgan edi.
Munavvar, Salimxon, Toʻlagan domla – Turkistondagʻi rus paruletar, yaʼni diktaturasining soʻnginchi qurbonlari emasdir. Yillardan beri Sovet turmalarinda, surgunlarda azob chekayotgan koʻp-koʻp maʼruf odamlarimiz haqqinda hech bir maʼlumotimiz yoʻqdir. Unlardan qanchasi yoʻqoldi? Tirik qolgʻonlari bormi, yoʻqmi? Bu toʻgʻruda hech bir narsa bilmaymiz… balki, qadar bizga yangi qaygʻuli xabarlar hozirlamoqdadir…
Bizning Turkistonda va boshqa turk oʻlkalarinda Sovet hukumati butun milliy turk mafkurasini tashuchilarni muntazam bir suratda yoʻq qilmoqdadir? Mana endi, Munavvar ham oʻldurulmishdir. Boshqa qancha odamlarimiz bir yoqda tursin. Ahmad Boytursun qaydadir? Mir Yoqub Davlat qaydadir? Alixon Bukayxon, Ubaydulloh xoʻja qaydadirlar? Biz matbuotimizda Sovet vahshati qurbonlarining manqabalarini yozamiz. Boʻlshaviklar tarafindan turkchilikning eng qimmatli mumassillarining, milliy kultur sohasinda eng degarli siymolarimizning mutamodiyan oʻldurulub turgʻonliqlari haqqinda yozub turamiz. Faqat, boʻlshaviklarning bizga qarshi qilib turgʻon bu vahshiyliklariga qarshi bizga qardosh va doʻst sanadigʻimiz millatlar tarafindan hech bir parutast tovushi, birgina-da boʻlsa qaygʻumizgʻa ishtirok soʻzi eshitmimiz… Bizning turk milliy fojeamiz mana shu oʻluk kibi tovushsizliq va soʻng darajada parvosizliq yuzindan qat-qat ortmoqdadir.
* Maqola matni aslicha kirilchaga oʻgirildi.
“Yosh Turkiston” majmuasi, 1934 yil 50-son
Majmuaning Bosh maqolasi 2-9-betlar.
Arab yozuvidan kirilga oʻgiruvchi Fayzullaxon Otaxonov
