Гулмат ким ўзи? Гарчи у ижод гаштидан ис олиб, назм бўстонида ўралаша бошлаганидан кейин ўртамиёна исмининг ортига Шоший деган дабдабали тахаллусни тиркаб қўйган бўлса-да, аммо унинг Фарғона водийсидан келиб, Тошкентда турғунлашиб қолган кимса эканини эндиликда биз яхши биламиз. Бу фикрни айтиш учун шоирнинг рақам 1 ва рақам 49 ғазалларидаги «Олтиариқ», «Фарғона»2 деган сўзларига таяниш билангина чегараланиб қолсак, даъвомиз пучроқ чиққан бўларди. Жавонимизда Гулматга анча йил қондошлик қилган бир шахснинг эсдаликлари сақланмоқдаки, ана буни далил дейдилар.
САРТАРОШЛИКДАН – ГАПТАРОШЛИККА
ёки олимликка ишқибоз, ашаддий
Гулматшунос Бурундор Тусмолийнинг
ҳали тасдиқланмаган илмий иши
Ҳаммомда лунгисиз юрган сўтакни кўрганмисиз? Кам бўлмасинлар! Чинданам кўрган бўлсангиз, демак мушкулимиз анча осонлашибди, яъни одамизод ибтидоий даврда қўшнилар ёнидан қай аҳволда ўтиб борганлигини изоҳлаб ўтиришга ҳожат қолмабди.
Хўш, одам боласи ўшандай беҳаё шаклу шамойилдан қутулиш учун белдан пастроқ жойни барг билан тўсмоқлик кифоялигига қатъий ишонган пайтда, даставвал, гаплашишга интилганми ёки хатлашишга? Биламан, сиз ер юзидаги манаман деган олимларнинг тап-тайёр фикрларига таяниб, оғзаки муносабатлар ёзма алоқалардан бир неча юз йиллар олдин пайдо бўлган демоқликдан нарига ўтолмайсиз. Мен эсам, дунёда биринчи бўлиб, бу фикрнинг аксини айтмоқчиман. Талвасага тушманг, далил-исботларим етарли.
Масалан, ҳали сўзлашиш уёқда турсин, ҳатто «мў» дейишни ҳам билмаган ибтидоий одам тирикчилик тақозоси билан чакалакзорларда изғишга, шох-шаббаларни синдириб, ўт-ўланларни тепалаб ўтишга мажбур бўлгани аниқ. Пайҳон қилинган жойлар эса ўз навбатида бошқа бир нафс бандаси учун: «Тўхта! Бу ер ўзга гўштхўрнинг томорқаси!» – деган огоҳлантирувчи шиор вазифасини ўтаган. Бу – гаплашувми? Йўқ, хатлашув! Ишоравий, нопўчтавий хатлашув!
Ёки бошқа бир мисолни олайлик: маймунларча худбинликдан халос бўла бориб1, одамийликка хос кенгбағирлилик хислатларини ўзида анча мужассамлаштиришга улгурган бир овчи нотаниш дарада кийиклар тўдасига дуч келиб қолади. Маймунсимонлар бу тўғрида бошқаларга гуллаб ўтирмай, катта миқдордаги ана шу асранғилардан узоқ муддатга мўлжалланган шахсий манфаати йўлида фойдаланган бўларди. Аммо, ҳали ўзига кўп жафолар келтиргувчи одамийлик ва виждонлилик жараёнини бошдан кечираётган овчимиз жониворлардан бирини апил-тапил хомталаш қилиб бўлгач, кутилмаганда ўзгаларнинг қорни масаласини ҳам ўйлади: қимматли вақтини аяб ўтирмай, баҳайбат тошлардан бирига кийикнинг суратини ўйиб чиза бошлади. Овчидан бир неча кун кейин бу дарага инқиллаб-синқиллаб кириб келган санғилар галаси эса, кийикнинг тошдаги тасқара суратига боқиб эстетик завқ олмадилар, балки: «Оч-яланғоч қондошларим, шу атрофда мириқиб кийикхўрлик қилинг!» – деган мазмундадаги тилсимланган мактубни ўқиб, қувончдан бир-бирининг тишини синдиришга тушдилар.
Айни чоғда, шу дамгача ибтидоий санъат асари сифатида нотўғри талқин этиб келинган ўша сирли мактубни:
Шу атрофда кийик бордур,
Интилганга толе ёрдур!..
шаклидаги шеърга айлантириб идрок этишимиз ва унинг аҳамиятини оддий хабардан нафис бадиий ифода даражасига кўтаришимиз ҳам мумкин.
Кўриниб турибдики, «оғзаки нутқ ёзувдан илгарироқ пайдо бўлган», деб кўкрак керишга ҳеч кимнинг ҳақи йўқ. Буни дунёда биринчи бўлиб мен айтяпман!
Тошга чизилган кийик расми оддий ёзувгина эмас, балки маълум даражада бадиий тўқима ҳам экан, унинг қайси жанрга тааллуқли эканини билсак бўладими, дея ёввойиларча луқма ташланиши эҳтимолдан ҳоли эмас. Марҳамат, истасангиз, жанриниям белгилаб берақоламиз.
Эсингизда бўлса, кийикнинг шакли тасқара кўринишда чизилганини юқорида писанда қилиб ўтгандик. Кийикдек хушбичим ҳайвонни тасқаралаштиришга мойиллик сезилган экан, шак-шубҳа йўқки, бу сатиранинг ўзгинасидир. Демакким, бугунги кунда назаримизга кирмай, чапроқдаги бурчакка қисиб қўйганимиз сатира – аслида бадиий адабиётимизнинг жабрдийда бобокалони экан…
Мана энди асосий мавзуда йўрғалаш, яъни сатира ҳақидаги суҳбатимизни бошлаш учун қулай вазият юзага келди.
Эрамиздан илгарироқ бандалик қилган юнон қаламкаши Аристофан ўзининг ачитқироқ асарларини «сатирик драмалар» деб атаганидан сўнг ушбу атама олам бўйлаб тарқалган бўлса-да, аммо бундан ўзбеклар кулишни юнонлардан ўрганибди, деган хулоса келиб чиқмайди. Чунончи, ўзбекона аския гулхан атрофида давра қуриб, мамонт гўштининг жизғанак бўлишини кутганларича қий-чувлашиб ўтирувчи ибтидоий одамлар маросимига жуда мос тушади. Аскиялар латифаларга, латифалар эртакларга, эртаклар достонларга айлана боргани сари оғзаки ижоднинг инқирози тобора кучайиб, яна ибтидоий даврнинг бошланғич нуқтасига қайтиш – ёзувга мурожаат этиш эҳтиёжи туғила бошлади…
Ёзувдаги соф ўзбек сатирасининг илдизи жуда чуқур. Биз уни ортиқча кавлаштириб ўтирмайлик…
* * *
Гулмат ким ўзи?
Гарчи у ижод гаштидан ис олиб, назм бўстонида ўралаша бошлаганидан кейин ўртамиёна исмининг ортига Шоший деган дабдабали тахаллусни тиркаб қўйган бўлса-да, аммо унинг Фарғона водийсидан келиб, Тошкентда турғунлашиб қолган кимса эканини эндиликда биз яхши биламиз. Бу фикрни айтиш учун шоирнинг рақам 1 ва рақам 49 ғазалларидаги «Олтиариқ», «Фарғона»2 деган сўзларига таяниш билангина чегараланиб қолсак, даъвомиз пучроқ чиққан бўларди. Жавонимизда Гулматга анча йил қондошлик қилган бир шахснинг эсдаликлари сақланмоқдаки, ана буни далил дейдилар.
«Бепарҳез Гулмат туруп пулламоқ иштиёқинда водийдан Тошканга келиб, пойгакдаги ҳужрамизни ижарага олиб эрди, — деб ёзади шоирнинг собиқ қайиноғаси мулла Акобир ўз эсдаликларида. – Бул орада тўнғич опам онинг кўзига иссиқ кўринибдурми, бозорчи улфатлари воситасинда совчи қўюрға ботинибдур. Адамизнинг адаси асли қишлоқроқдин бўлғони боис шўрлик мусофирға ён босуб, они ичкуёв қилиб оладурғон бўлдилар».
Мулла Акобирнинг ёзувларига асосланиб, яна шуларни айтиш мумкинки, ота касбига кўра Бешёғочда сартарошлик қилиб кун кечира бошлаган Гулмат ора-сира ерлик деҳқонларга туруп уруғини пуллаш билан ҳам шуғулланиб турган (тошкентлик томорқачилар ўз турупларини ҳануз олтиариқники деб сотишлари шундан қолган бўлса керак). Ҳамёни оғирлашиб, алоҳида ҳовли сотиб олгандан сўнг, унинг эски дарди қайтовланиб, яна қаламбозликка ружу қўяди.
«Гулмат хумбошнинг димоғи қўлёзмалар қаппайишиға монанд шишиб борурди, – деб ёзади мулла Акобир. – 1881 йилга келиб манманлиги он қадар газакладиким, назм нафосатларини илғай билмасликда айблаб, покдамон опамизни қуққус талоқ қилди».
Аммо, аёлпарвар шоиримиз учун бу бор-йўғи биринчи «айрилиқ» эди холос. Кейинчалик у яна уч бор никоҳ маросимларида бош қаҳрамон бўлишдек азобни тортди, чидади.
* * *
Уста Гулмат тирикчилик ташвишлари, хотин-халажлар иштирокидаги оилавий машмашалардан холи пайтларидагина ижод қилгани туфайли ундан бизга кўп нарса қолгани йўқ: мана, панжамизда унинг ихчамгина тўплами турибди – «Безгакшамол!»
Гарчи шоир бу мажмуанинг илк саҳифасига «девон» дея бағбақали ном қўйган бўлса-да, биз уни барибир «тўплам» деяверамиз. Чунки, унинг девонлигини исботлаш учун бизда на маънавий асос бор, на мантиқий далил. Биринчидан, тўпламдаги ғазаллар араб имлоларининг луғатдаги тартиби бўйича жойлаштирилмаган. Иккинчидан, мабодо, тартиб беришни зиммага олган тақдиримизда ҳам, луғатдаги барча ҳарфлар билан тугалланувчи ғазалларнинг ўзи йўқ. Масалан, сатрининг охири «а», «р», «и» ҳарфлари билан якунланган ғазаллар бир уюмлигига қарамай, «д», «п», «ж» сингари шўрпешана ҳарфларга биронтаям шеър бағишланмаган.
Бундан шундай хулоса келиб чиқадики, уста Гулмат арузнинг нозик қонун-қоидаларини яхши билмаган, фақат ташқи кўр-кўрона тақлидчилик, ички ёввойи сезги оҳангларига таяниб, маддоҳларча сўзамоллик билан ёзаверган. Ҳатто, унинг ўзи ҳам бир ғазалида арузда дурустгина саводсиз эканини мардона тан олиб, бизнинг бу масалада жанжалли баҳсларга шўнғиб кетмаганлигимизни таъминлаган:
Бу нечук шоир деманг, асли ман носоғроқ,
Ёзғоним шаклан ғазал, лек ўзи бармоғроқ…
Ҳа, шилдир-шошқалоқ Гулматнинг ашъори шаклан ғазал холос. У, ҳаттоки, Бобур, Машраб, Фурқат, Муқимий сингари донгдор устозларга битган назираларида ҳам на «рамал баҳри»га амал қилган, на «ҳазаж баҳри»га. Яъни «фо-и-ло-тўн фо-и-ло-тўн фо-и-ло-тўн фо-и-лон» ёки «ма-фо-и-лўн ма-фо-и-лўн фа-у-лўн» каби мусиқадор вазнлар мавжудлигини тасаввур ҳам қила олмаган ҳолда, халқ оғзаки ижодидан мерос бўлиб қолган «алёр-астак-густак-пистак» қабилидаги чапани айтишувлар оҳангида осонгина ёзаверган.
Қўлёзманинг аҳволига келсак, жуда ташвишли: соқол совуни билан хамир қоришмасидан тайёрланган елимлар кўчиб, саҳифалар жуда чалкашиб кетган. Кўпгина варақларга мусаллас ёки қимиз тўкилган бўлса керакким, ҳарфлар сувашиб ётибди. Айрим сўзларни ўқиб тушунишнинг буткул имкони бўлмади. Бундай ҳолларда ҳозирча сирли кўп нуқталардан фойдаланмоқни лозим топдик.
* * *
Гулмат Шошийнинг бир қадар саводсизлигига панжа орасида қараган ҳолда тўпламини шунчаки қизиқувимиз ҳурмати тузукроқ кузатиб чиқайлик.
Шоирнинг ишқий шеърлари анчагина. Улар кўп ҳолларда бачкана изтироб, сохта фироқ, майда-чуйда кўнгилхушликларга ташналик ҳисси билан қоришиб кетган. Айниқса, ташқи қиёфасидаги бадшакллик унинг ишқий режаларига катта путур етказганини шоир асло ҳазм қилолмайди:
Худо урғон эса бизни ки ёшликдин бужур айлаб,
Бу икковни ясаб силлиқ эгам ҳам қўллағон эрди…
дейди у, «улкан шоир»га парво қилмай кетиб бораётган икки сулув ортидан армонли боқиб.
Лекин, девонаваш Гулмат, айни пайтда, сал нарсага буткул руҳи тушиб кетадиган анойилардан ҳам эмас. Зеро, у ҳушини йиғиб олгач, «Буюк ишдир магар чархда мани шоир топилғоним» янглиғ мисралар ҳовуридан қадди ғозланиб, энди ҳаётга умид ва ишонч билан қарай бошлайди:
Фақат оз-моз чўтирдирман, шол эмасман, букирмасман,
Сақол оппоқ, кангул ёшдир, висолдин юз ўгирмасман…
Қизиқ, шу топда у қай висолни назарда тутяпти экан? Аниқроғи, нечанчи хотинга совчи қўйиш арафасида турган экан?
Йўқ, биз бу саволга ҳеч қачон жавоб ололмаймиз. Шоир ҳам атайлаб бу тўғрида бизга маълумот бермаган. Агар у очиғини айтиб қўйса, унда ушбу мисралар фақат биргина аёлга тааллуқли бўлиб, ўзга шеърхон ожизаларга заррача қизиғи қолмасди.
«Никоҳхўр Гулмат ҳар тўкисда «ўлдим-куйдим» деб айюҳаннос солса-да, бул дил изҳори онинг бирламчи хотиниға, яъни покдамон опамизға тегишлимидур ёйинки кейинги уч ожизасидин бировиға аталғонми – бул ҳақда лом-мим демайдир, – деб зардаланади мулла Акобир. – Чамаси, ул туллак бир ўқ ила тўрт қуённи баравар урмоқни пилонлайдур».
Гулмат Шошийнинг ўқи аслида тўрт ҳам эмас, ўн ҳам эмас, юзлаб қуёнларга қаратилганини соддадил мулла Акобир қаёқдан билсин!
Уста Гулматнинг фалсафада думбуллиги, панд-насиҳат бобида галдирлиги ҳақида ортиқча тўхталиб ўтирмайлик, бу унинг кўпгина шеърларида «аҳмоққа тўқмоқ»дек яққол кўриниб туради. Бу хусусда тамоман бошқа нарсани айтиб ўтмоқчиман: Гулматнинг овсарлиги шу даражада бўлганки, биз бугун ҳажв ва ҳазил-мутойиба деб қабул қилаётган бу шеърларни аслида у оламшумул дардларига даво излаб, ўта жиддий кайфиятда, ёниб-куйиб ёзган. Агар уларни ҳозир биз шунчаки эрмак сифатида ўқиётганимизни кўрганида эди, бир қайнови кам муаллиф бундан юраги ёрилиб ўлган бўларди.
* * *
Уста Гулмат ижодидаги баъзи муҳим йўналишларга алоҳида зукколик билан назар ташлашимизга тўғри келади. Энг зарури, шоирнинг позициясини – унинг кимларга жон тортишиб яшаганини узил-кесил белгилаб олишимиз шарт. Акс ҳолда, назмчи сартарошимизнинг эски мухолифлари бўлган Ғишмат, Макриддин Маставо кабиларнинг ғайрли шогирдлари пистирмадан писпислаб чиқиб келса, унинг айрим сатрларига бир ёқлама қараш йўлидан бориб, мендек бик одамнинг илмий ишини чиппакка чиқариши ҳеч гап эмас. Чапақай-чапани Гулматнинг ошнолари ҳар бир замонда бисёр, ғанимлари ҳам ҳамиша таппа тайёрдир.
Шоирнинг эговларидан бири уни хотин-халажни хуш кўрмасликда, бири майпарастлик ёки бангироқликда, бошқаси эътиқоди сустроқликда айблашга тиришади. Очиғи, каллам ниҳоятда зўр ишлашига қарамай, бу борада ўзимда ҳам айрим иккиланишлар мавжуд эди. Аммо, ақлни аҳмоқдан ўрган, деганларидек, Гулматнинг баъзи ғазалларини ўзича лапарга айлантириб, майда-чуйда чалпакбазмларда мушукмиёвлаш тарзида хиргойилаб юргувчи Бағамшо ғижжакчи учирмалаган бир гапдан сўнг, тўсатдан кўзим ярқираб, фикримга қозиқ қоқдим.
— Пичоқни ўзингга ур, оғримаса – бировга, деб қўйибди ўзбек,- деганича ғижжагини созлай бошлаганди ўшанда Бағамшо.- Гулмат бўлса, олдин ўзингни эрмакла, чидай олсанг – бировни, дейдиган жўмардлар тоифасидан.
Тузукроқ одам қуриб кетгандек, келиб-келиб, шу топда Бағамшо ғижжакчига ҳасадим қўзиди, қаёқдаги кигизқалпоқ яллачи билган гап нечун мендек бахмалдўппининг эсига келмабди, деб ғижиндим. Биламиз, кўриб юрганмиз – туғма босиқфеъл кимсалар бор, даврада ўтирган бирон-бир кишининг камчилигини айтиб қўйиш зарур бўлса, менда анамундоқ-манамундоқ айблар мавжуд, улардан тезроқ қутулай дейман-у, яна чатоқ иш қилиб қўйганимни билмай қолавераман, деб қусурларни ўзиники қилиб гапиради. Бировнинг кўнглини оғритмасдан тарбиялаш дейдилар буни. Гулмат ҳам айнан шу усулни танлаб, кимларнидир шапатилашга қўли бормаса, ўзини дўппослайверганмикан? Дарвоқе, мундоқ қараганда, “Туним ўтғай эзиб ёстиқ, тошар икки кўзимдин ёш, бири – Анҳор, бири – Бўзсув, келинг, қизлар, чўмилмакка” дея бабоқланган шоирнинг аёлларга беписандлигига Ғишматваччалардан бўлак ким ишонсин? Ёки “Ич яна, Гулмат, тугал одам сафиндин ўчгали” деб безанглаган банда майхўрлик қилишдан ўзини ҳуркитмоқчими, бизними? Гулматнинг чиндан ҳам шундоқ йўлдан боришга эси етган бўлса, отангга балли, деб қўйишга мажбурмиз.
Мулла Акобирнинг эсдаликларида қайд этилишича, аҳли донишмандга мавҳум туюлувчи бир сўзни Гулмат кўп қайтариқлаб юргучи экан – яхши одам яхши мусулмондир, деб. Бу эътиқодни тарозига солмоқ вазифаси ҳозирча зиммангизда турсин. Фикр баҳсдан бўғозланиб, ҳақиқат туғилади.
Ёзганларини ўқиб, Гулматни тўпори ва даллироққа йўйишимиз табиий. Бироқ, инсоф юзасидан айтиш лозимки, уни ғирт аҳмоқ дейишга-да тил бормайди. Атрофда юз бераётган воқеалар моҳиятини шоир баҳоли қудрат идрок эта олган, уларга қўлдан келганича муносабат билдириб, ёзармонлик бурчини оқлаб келган.
Бу ўринда, энг аввало, оддий турупфуруш деҳқон ва кўчманчи сартарош, кейинчалик майда савдогар ва ҳардамхаёл носкаш бир кимсанинг эзувчи ким-у, эзилувчи кимлигини илғаб олиб, уларни синфларга бўлишда янглишмаганига қойил қолмоқ керак. Қолаверса, бу бадиий меросни бугунги кунда бизга истарали қилган омил шуки, уста Гулмат доимо эзилувчи меҳнат аҳли тарафда туриб сўз айтади. «Азимбойнинг уйи, ҳай-ҳай, қасри султонни эслатғай», деб бошланувчи ғазалининг охирги байтини олайлик:
Йиғиб қиммат матоҳларни давр сургинг келур, Гулмат,
Вале киссангдаги аҳвол санга арзонни эслатғай.
Кўриниб турибдики, топганини рўзғорга учма-уч етказиб, ночоргина кун кечираётган ўн минглаб оддий меҳнатчиларга шоиримиз дарддош ва фикрдош. Чунки, унинг ўзи асли шулар орасидан келиб чиққан, эндиликда унинг ҳақиқий шеърхонлари ҳам ўшалар.
Мулла Акобир бу ҳолни шундай изоҳлаган эди: «Бизларга маълум ва машҳур шоири калонлар кўпроқ гул ила булбул ҳақинда роҳатланиб ёзар эрдилар. Гулмат баччағарни кўрингки, у бедаво ҳар икки гапнинг бирисида носкашликни пеш қиладир. Ушбу ҳолат онинг паст табақа оросидин чиққан анди эконини тасдиқламайдурми?»
Бизга маълум сабабларга кўра, андак ғаразгўйлик билан айтилган бўлса-да, мулла Акобирнинг бу сўзларига қўшилмасдан иложимиз йўқ. Гулмат Шоший она қорнидан йўқсилпарвар бўлиб туғилган. Ушбу омил уни жайдарфеъл қилди, чапанилар галасига қўшди, очиқюзларнинг даврадошига, адолатталабларнинг қайроқсўз бахшисига айлантирди.
* * *
Гулмат Шоший ижодининг авж пардаси эл-юртда икки ёқлама зулм тобора кучайиб бораётган даврларга тўғри келди. Вазиятни бехато баҳолаган шоир ўз ғазалларидан бирида дейди:
Қўш елкада қўш хоқон, мани жоним биттадур,
Қай бириға берай нон,мани жоним биттадур.
Қаранг, ҳам миллий буржуазия, ҳам чоризм халқни икки ёқлама талаётганини биргина «қўш хоқон» сўзини ишлатиш орқали қандай қисқа ва равшан таърифлаб берган. Сўнг, зўрловни шарҳлашда давом қилиб айтади:
Сероб ҳар хил амалдор: миршабу шайх, пристав,
Танобчию солиқбон… мани жоним биттадур.
Чамаси, маҳаллий амалдорлар, чор ҳукумати айғоқчилари бир ҳангомачи шоир билан ўчакишишни ўзларига эп кўрмай, унинг олди-қочди хархашаларига тамоман бефарқ қараганлар. Бундан фойдаланган Гулмат пайт пойлаб туриб, ҳатто, оқпошшога ҳам гап отишга журъат этган. У, айниқса, Биринчи жаҳон урушида фронт ортини мустаҳкамлаш учун Туркистондан мардикор олиш ҳақидаги фармондан қаттиқ норизо эди:
Мақтағон оқпошшоси лол қилди мани,
Фармони ул қаддимни дол қилди мани…
Нега энди норизо бўлмасин? Ахир, мардикорликка фақат ночор камбағалларгина сафарбар этилиб, амалдор бойлар ва уларнинг арзанда фарзандлари ҳануз айш-ишрат билан машғул экани кишига алам қилмайдими?
Бундай тенгсизликдан жиддий ранжиган шоир яна бир ғазалида ўз қаҳру ғазабини шундай изҳор этади:
Чимилдиқдин туриб бойлар сани ҳайдар юмушларға,
Бу зўрлашнинг тузук номи гаҳи ишдир, гаҳи хизмат…
Энди савол туғилади: хўш, Гулмат ўзи мардикорликка борганми? Гапни чўзиб ўтирмай, яна мулла Акобирнинг эсдаликларига мурожаат этайлик: «Ҳўкиз шохида амонат турғон бухудуд заминнинг тўрт нафар бузрук ҳукмдорларидан бириси, бешак-бешубҳа, Николай пошшодир. Онингдек ҳазратнинг мардикорлик борасиндаги фармони такаббурлари уёндин эълон қилинибдурки, пихи қайрилғон Гулмат буёндин сафар ҳозирлигини кўриб, бир неча қанор туршакни поюзға босқонча мусулмониядин ғойиб бўлибдур. Локигин, сафарға айвондор шапка остинда жўнағон ул бетавфиқ Тошкан, Жиззах ҳам Марғилон музофотлариндағи қирғинбарот жанжаллар тийилғоч, эмди бошга пўлатшойи салла чандиб яна Бешёғочга кириб келди».
Бундан шуни сезиш мумкинки, оддий сартарошни эмас, балки «катта зўр шоир»ни келажак авлод учун асраб қолишга қатъий аҳд қилган Гулмат юртда то мардикорлик ғалвалари сепсилгунга қадар четроқда чакана савдо ишлари билан шуғулланиб туришга мажбур бўлган.
Гарчи шоир бу олатасир даврда «фақир киши – панада» шиорига кўпроқ амал қилган эса-да, лекин юртдаги улкан воқеликлардан бутунлай узилиб, бефарқликка ғарқ бўлган, дейишга ҳаққимиз йўқ. Масалан, тахтапуллик Қоравой подачининг Россияга мардикорликка боргандаги ишқий ҳангомаси, бозор қимматчилигидан озор чекаётган авом турмуши ифодаланган мухаммас, бир қатор ғазал, рубоий, фард кабилардаги кесди-чопди мисралар орасига яширилган ғалаёнчаларни искаб топиш учун каминаники даражасидаги эсга эга бўлмоқлик кифоядир. Бир қарашда, барчаси шунчаки эрмак учун ёзилгандек кўринади. Аммо, ўша қалтис даврлар руҳидан келиб чиқиб, сезгирлик, билимдонлик, ҳалоллик ила ёндошадиган бўлсак, кўп ҳазиллар замирида катта довюраклик ётганини зиппа пайқаб қоламиз. Гулмат миллатлар чамбараги ўртасида зўравонсизликка, гурунгдошларча меҳрга асосланган кўприк қурилишига асло қарши бўлмаган, бироқ дошқозоннинг бошида туриб олганларнинг садақасини меҳр деб билишни, уларнинг йўриғи ила гурунгдош танлашни ўз инсоний обрўсига ярашиқли кўрмаган. Бу билан муғамбир зўравонлар-у, ғирромчи сиёсатдонлар башарасига нос аралаш тупуришга, сал бўлса-да, ҳаракат қилган.
Кўп ҳолларда гоҳ қандайдир сирли рамзга эга бўлган саёқ тўнғиз полиздаги қовунларни пачоқлаб, палакларни пайҳон қилиб кетгани, гоҳ қайсидир киссавур ундан йўл сўраган бўлиб, ҳамёнини ўмариб қочгани каби аҳамиятсиз кўрингучи дардларни айтишдан нарига ўта олмаган Гулмат, айрим вақтларда, ХIХ аср чор эксплуататорлари ҳамда уларнинг таянчи бўлган маҳаллий арбоб-уламоларнинг найрангларини, эл-юрт ташвишидан паққос бегоналигини, сохта художўйлигини, дўзахиларча иккиюзламачилигини фош этиш, улар билан гап талашиш, ХХ аср бошидаги янгича мўлтониликларни писмиқона мазахлаш даражасига бориб етганлиги кишини ҳайратга солади. Бундай пайтда камбағалбоп шоирнинг елкасига дўстона қоқиб, «оббо, Гулмат хумпар-ей», дегинг келади. Шоир эса: «Ҳа, аканг қарағай Гулмат ана шунақа ажабтовур кимарса эди», дея олис-олис йиллар қаъридан пўмпайиб жавоб қилаётгандек туюлади.
Изоҳлар
1 Бу билан мен Дарвин укамизнинг одам маймундан тарқаган деган гапига қўшилмоқчи эмасман.
2 Қаралсин: Гулмат. “Безгакшамол” девони.
УСТА ГУЛМАТ-ШОШИЙ-ФАРҒОНИЙ-
ОЛТИАРИҚИЙ-ПОЛОСОНИЙ ЭЖОДИДАН НАМУНАЛАР
ҒАЗАЛ, РАҚАМ 2
Аёғинг тортмоғон ерга айланиб бормоғон яхши,
Дилинг тортса, балодин ҳам бенасиб қолмоғон яхши.
Чиқимға дуч келар эрсанг эртани тез рўкач қилғил,
Бугунги ул текин ошни кейинга сурмоғон яхши.
Зиёфатлар эса хил-хил, иштаҳангким эса карнай,
Ўзинг ялғон сипо айлаб, тортиниб турмоғон яхши.
Кўп ўйланма бу неъматлар ҳалолданму ҳаромдан деб,
Узумни жимгина кавшаб, боғини сўрмоғон яхши.
Вале як бор бериб авқот, сани ду бор талар бўлса,
Онингдек сулланинг афтин умрбод кўрмоғон яхши.
Фикр бирла яшаб Гулмат ўта ноёб ўгит айтмиш:
Бировдин олғонинг мақбул, бировға бермоғон яхши.
1979 йилда тикланди.
ҒАЗАЛ, РАҚАМ 3
Бешяғоч бозорида юрғон эдим тинглаб ғовур,
Бир мусофир сўрдиким қайда деб Шайхонтовур.
Ман дедим: шундин юриб, шунғо бориб, шундоғ бурил,
Учрағай бир тўп бақа булбул бўлиб турғон зовур.
Кўфригин таслим этиб ўтғоч зовурдин нарига,
Тўғри юр ҳуштакфуруш аттори бор жойга довур.
Сўнг бурил чапроқ яна сертошу туфроғ кўчадин,
Тўхтама келгунча дуч лағмон чўзиб турғон повур.
Сан онинг лағмонидин уч-тўрт қулоч ютқон бўл-у,
Аста йўл сўрсанг кейин сўйлайди ростин, ҳайтовур…
Кетди ул қуллуқ ила, боқсамки – чўнтак қуп-қуруқ,
Вайсатиб Гулматни, ваҳ, картмонни урди киссавур.
1981 йилда тикланди.
ҒАЗАЛ, РАҚАМ 5
Фақат оз-моз чўтирдурман, шол эмасман, букирмасман,
Сақол оппоқ, кангул ёшдир, висолдин юз ўгирмасман.
Кечиб гоҳо саждалардан, ичиб обдастадан майни,
Санғигум ёр уйин излаб ки меҳробга югурмасман.
Азал мағрур туғилғонман, мани шердек саботим бор,
Жафо кўрсам урурман оҳ вале молдек бўкирмасман.
Фалак посангиси – танда: бу ёнда дард, у ёнда шавқ,
Бул тарафга қўшмағайман, ул тарафдин ўпирмасман.
Бўлойин мард, келиб жоно мани ўлдирса ўлдирсун,
Севгидан чанг юқибдир, бас, они дилдан супурмасман.
Буюк ишқингга, э Гулмат, у танноз туфлади кетди,
Оғизда – пулга келғон нос, шу боис ман тупурмасман.
1984 йилда тикланди.
ҒАЗАЛ, РАҚАМ 7
Қоқ пешин чоғида ман саллона келдим Ўрдага,
Забт этиб ошхонани, ёлчай дедим мошхўрдага.
Нозланиб, авқот ичиб ўлтирур бир сарвиноз,
Ёнида ўйноши ҳам турғонди ўхшаб мурдага.
Бордиму одоб ила дамаға бердим салом,
Турткилаб ўйношини, жуссамни суқдим ўртага.
Чарх урур икки қошуқ, ўртада ёғлуқ патир,
Таклифи бўлмай туриб қўлни узотдим бурдага.
Иккови боққон эди ҳайратни жамлаб афтиға,
Ўзни ман телба-тезик аҳволға солдим жўрттага.
Кулчадин меъдам қонуб, ақчани айлаб тежам,
Гулмато кетдим жадал фотиҳа тортиб сурпага.
1981 йилда тикланди.
ҒАЗАЛ, РАҚАМ 12
Келур икки сулув, аҳ-аҳ, нозлари мўллағон эрди,
Бири ғунча эди паққос, бири сал гуллағон эрди.
Худо урғон эса бизни ки ёшликдин бужур айлаб,
Бу икковни ясаб силлиқ эгам ҳам қўллағон эрди.
Ҳайит айёмида адрас аларни зап очибдурки,
Кўзим ўйнаб, ёниб ўпкам, тамоғим чўллағон эрди.
Табассум қилса деб зора ҳайитлик берсам олмайлар,
Алар балки табассумин тонгдаёқ пуллағон эрди.
Кетлариға тикилсам лол деди ақлим қидир иймон,
Бузуқ ўйларни лек шайтон бошимға дўллағон эрди.
Алар юлдуз ахир, Гулмат, на қўл етғай, на пул етғай,
Сани тақдир тамошшога шунчаки йўллағон эрди.
1984 йилда тикланди.
ҒАЗАЛ, РАҚАМ 13
Э сабо, айт бориб арзим ўша қози калонимға,
Жавоб қайтармаса ……………………………………….1
Сафарбар айлабон бизға юборсин зўр табибларни,
Баччағар ишқ босиб келмиш човут солғонча жонимға.
Кўзим тунлар – очиқ дарча, юрак – ёнғиндаги ҳужра,
Азоб мундин эди камроқ пучак чиққанда сонимға.
Туртиниб от-эшакларга гаҳи йўлда гаранг юрдим,
Мани извош эзиб кетса уволим ул жувонимға.
Келмади ёр кеча кутдим, қолиб бир коса ош фойда,
Бор-е, мардлик қилай, майли, бу кун келсун зиёнимға.
Аёл зотин азал, Гулмат, жиним суймас эди, аммо –
Алар гоҳи қилиб сурлик кириб олғай девонимға.
1983 йилда тикланди.
1 Кўпнуқталар ўрнидаги сатрлар асл нусхада ўчиб кетгани учун ҳозирча тиклай олмадик.
ҒАЗАЛ, РАҚАМ 14
Бу нечук шоир деманг, асли ман носоғроқ,
Ёзғоним шаклан ғазал, лек ўзи бармоғроқ.
Ҳарқалай шеъримда бор маъни-ю, оз-моз фикр,
Кўп ахир аҳли қалам мандинам маймоғроқ.
Кимса дер: “Қилсанг ҳажв, бекнимас пастроқни ур,
Тинчгина авқот еюр бўлса ким қўрқоғроқ”.
Асли чин ашъорнавис ёзмағай оддий баён,
Барчани ўйлантирур гап отиб илмоғроқ.
Дард чекиб битсам ғазал босмағай туркий газет,
Ўлтирур унда биров фаҳми сал тарқоғроқ.
Ул деди: “Гулмат, жўна, пайтава қилмам шеъринг”,
Лек ўзин ёзғонлари бундинам пайпоғроқ.
1979 йилда тикланди.
ҒАЗАЛ, РАҚАМ 15
Аё шоир, ёзувни бас қилмағонингга қарсаклар,
Даҳолардин ўзингни паст билмағонингга қарсаклар.
Бировлар тўрт қилиб кўзни висол оқшомини кутғай,
Аёл зотин назарға кўп илмағонингга қарсаклар.
Текин майлар симирдинг гоҳ ўқиб майхонада ашъор,
Кўп ўқиб, кўп ичиб қўйғоч ўлмағонингга қарсаклар.
Боқиб оламга сўнг сархуш билмадинг тўйми бу, аза,
Офаринким тўкмадинг ёш, кулмағонингга қарсаклар.
Элинг сандин кўрмади наф, зиён ҳам етмағай асло,
Экмағонингга афсус, лек юлмағонингга қарсаклар.
Замонсозлиғ демай, Гулмат, амалдорларни ҳажв этдинг,
Авомдин жирканиб бағрин тилмағонингга қарсаклар.
1980 йилда тикланди.
Барча ғазаллар муаллиф Уста Гулматнинг вафодор котиби Анвар Обиджон рухсати билан Ориф Толибнинг сайтидан олинди.
Gulmat kim o‘zi? Garchi u ijod gashtidan is olib, nazm bo‘stonida o‘ralasha boshlaganidan keyin o‘rtamiyona ismining ortiga Shoshiy degan dabdabali taxallusni tirkab qo‘ygan bo‘lsa-da, ammo uning Farg‘ona vodiysidan kelib, Toshkentda turg‘unlashib qolgan kimsa ekanini endilikda biz yaxshi bilamiz. Bu fikrni aytish uchun shoirning raqam 1 va raqam 49 g‘azallaridagi «Oltiariq», «Farg‘ona»2 degan so‘zlariga tayanish bilangina chegaralanib qolsak, da’vomiz puchroq chiqqan bo‘lardi. Javonimizda Gulmatga ancha yil qondoshlik qilgan bir shaxsning esdaliklari saqlanmoqdaki, ana buni dalil deydilar.
SARTAROSHLIKDAN – GAPTAROSHLIKKA
yoki olimlikka ishqiboz, ashaddiy
Gulmatshunos Burundor Tusmoliyning
hali tasdiqlanmagan ilmiy ishi
Hammomda lungisiz yurgan so‘takni ko‘rganmisiz? Kam bo‘lmasinlar! Chindanam ko‘rgan bo‘lsangiz, demak mushkulimiz ancha osonlashibdi, ya’ni odamizod ibtidoiy davrda qo‘shnilar yonidan qayahvolda o‘tib borganligini izohlab o‘tirishga hojat qolmabdi.
Xo‘sh, odam bolasi o‘shanday behayo shaklu shamoyildan qutulish uchun beldan pastroq joyni barg bilan to‘smoqlik kifoyaligiga qat’iy ishongan paytda, dastavval, gaplashishga intilganmi yoki xatlashishga? Bilaman, siz yer yuzidagi manaman degan olimlarning tap-tayyor fikrlariga tayanib, og‘zaki munosabatlar yozma aloqalardan bir necha yuz yillar oldin paydo bo‘lgan demoqlikdan nariga o‘tolmaysiz. Men esam, dunyoda birinchi bo‘lib, bu fikrning aksini aytmoqchiman. Talvasaga tushmang, dalil-isbotlarim yetarli.
Masalan, hali so‘zlashish uyoqda tursin, hatto «mo‘» deyishni ham bilmagan ibtidoiy odam tirikchilik taqozosi bilan chakalakzorlarda izg‘ishga, shox-shabbalarni sindirib, o‘t-o‘lanlarni tepalab o‘tishga majbur bo‘lgani aniq. Payhon qilingan joylar esa o‘z navbatida boshqa bir nafs bandasi uchun: «To‘xta! Bu yer o‘zga go‘shtxo‘rning tomorqasi!» – degan ogohlantiruvchi shior vazifasini o‘tagan. Bu – gaplashuvmi? Yo‘q, xatlashuv! Ishoraviy, nopo‘chtaviy xatlashuv!
Yoki boshqa bir misolni olaylik: maymunlarcha xudbinlikdan xalos bo‘la borib1, odamiylikka xos kengbag‘irlilik xislatlarini o‘zida ancha mujassamlashtirishga ulgurgan bir ovchi notanish darada kiyiklar to‘dasiga duch kelib qoladi. Maymunsimonlar bu to‘g‘rida boshqalarga gullab o‘tirmay, katta miqdordagi ana shu asrang‘ilardan uzoq muddatga mo‘ljallangan shaxsiy manfaati yo‘lida foydalangan bo‘lardi. Ammo, hali o‘ziga ko‘p jafolar keltirguvchi odamiylik va vijdonlilik jarayonini boshdan kechirayotgan ovchimiz jonivorlardan birini apil-tapil xomtalash qilib bo‘lgach, kutilmaganda o‘zgalarning qorni masalasini ham o‘yladi: qimmatli vaqtini ayab o‘tirmay, bahaybat toshlardan biriga kiyikning suratini o‘yib chiza boshladi. Ovchidan bir necha kun keyin bu daraga inqillab-sinqillab kirib kelgan sang‘ilar galasi esa, kiyikning toshdagi tasqara suratiga boqib estetik zavq olmadilar, balki: «Och-yalang‘och qondoshlarim, shu atrofda miriqib kiyikxo‘rlik qiling!» – degan mazmundadagi tilsimlangan maktubni o‘qib, quvonchdan bir-birining tishini sindirishga tushdilar.
Ayni chog‘da, shu damgacha ibtidoiy san’at asari sifatida noto‘g‘ri talqin etib kelingan o‘sha sirli maktubni:
Shu atrofda kiyik bordur,
Intilganga tole yordur!..
shaklidagi she’rga aylantirib idrok etishimiz va uning ahamiyatini oddiy xabardan nafis badiiy ifoda darajasiga ko‘tarishimiz ham mumkin.
Ko‘rinib turibdiki, «og‘zaki nutq yozuvdan ilgariroq paydo bo‘lgan», deb ko‘krak kerishga hech kimning haqi yo‘q. Buni dunyoda birinchi bo‘lib men aytyapman!
Toshga chizilgan kiyik rasmi oddiy yozuvgina emas, balki ma’lum darajada badiiy to‘qima ham ekan, uning qaysi janrga taalluqli ekanini bilsak bo‘ladimi, deya yovvoyilarcha luqma tashlanishi ehtimoldan holi emas. Marhamat, istasangiz, janriniyam belgilab beraqolamiz.
Esingizda bo‘lsa, kiyikning shakli tasqara ko‘rinishda chizilganini yuqorida pisanda qilib o‘tgandik. Kiyikdek xushbichim hayvonni tasqaralashtirishga moyillik sezilgan ekan, shak-shubha yo‘qki, bu satiraning o‘zginasidir. Demakkim, bugungi kunda nazarimizga kirmay, chaproqdagi burchakka qisib qo‘yganimiz satira – aslida badiiy adabiyotimizning jabrdiyda bobokaloni ekan…
Mana endi asosiy mavzuda yo‘rg‘alash, ya’ni satira haqidagi suhbatimizni boshlash uchun qulay vaziyat yuzaga keldi.
Eramizdan ilgariroq bandalik qilgan yunon qalamkashi Aristofan o‘zining achitqiroq asarlarini «satirik dramalar» deb ataganidan so‘ng ushbu atama olam bo‘ylab tarqalgan bo‘lsa-da, ammo bundan o‘zbeklar kulishni yunonlardan o‘rganibdi, degan xulosa kelib chiqmaydi. Chunonchi, o‘zbekona askiya gulxan atrofida davra qurib, mamont go‘shtining jizg‘anak bo‘lishini kutganlaricha qiy-chuvlashib o‘tiruvchi ibtidoiy odamlar marosimiga juda mos tushadi. Askiyalar latifalarga, latifalar ertaklarga, ertaklar dostonlarga aylana borgani sari og‘zaki ijodning inqirozi tobora kuchayib, yana ibtidoiy davrning boshlang‘ich nuqtasiga qaytish – yozuvga murojaat etish ehtiyoji tug‘ila boshladi…
Yozuvdagi sof o‘zbek satirasining ildizi juda chuqur. Biz uni ortiqcha kavlashtirib o‘tirmaylik…
* * *
Gulmat kim o‘zi?
Garchi u ijod gashtidan is olib, nazm bo‘stonida o‘ralasha boshlaganidan keyin o‘rtamiyona ismining ortiga Shoshiy degan dabdabali taxallusni tirkab qo‘ygan bo‘lsa-da, ammo uning Farg‘ona vodiysidan kelib, Toshkentda turg‘unlashib qolgan kimsa ekanini endilikda biz yaxshi bilamiz. Bu fikrni aytish uchun shoirning raqam 1 va raqam 49 g‘azallaridagi «Oltiariq», «Farg‘ona»2 degan so‘zlariga tayanish bilangina chegaralanib qolsak, da’vomiz puchroq chiqqan bo‘lardi. Javonimizda Gulmatga ancha yil qondoshlik qilgan bir shaxsning esdaliklari saqlanmoqdaki, ana buni dalil deydilar.
«Beparhez Gulmat turup pullamoq ishtiyoqinda vodiydan Toshkanga kelib, poygakdagi hujramizni ijaraga olib erdi, — deb yozadi shoirning sobiq qayinog‘asi mulla Akobir o‘z esdaliklarida. – Bul orada to‘ng‘ich opam oning ko‘ziga issiq ko‘rinibdurmi, bozorchi ulfatlari vositasinda sovchi qo‘yurg‘a botinibdur. Adamizning adasi asli qishloqroqdin bo‘lg‘oni bois sho‘rlik musofirg‘a yon bosub, oni ichkuyov qilib oladurg‘on bo‘ldilar».
Mulla Akobirning yozuvlariga asoslanib, yana shularni aytish mumkinki, ota kasbiga ko‘ra Beshyog‘ochda sartaroshlik qilib kun kechira boshlagan Gulmat ora-sira yerlik dehqonlarga turup urug‘ini pullash bilan ham shug‘ullanib turgan (toshkentlik tomorqachilar o‘z turuplarini hanuz oltiariqniki deb sotishlari shundan qolgan bo‘lsa kerak). Hamyoni og‘irlashib, alohida hovli sotib olgandan so‘ng, uning eski dardi qaytovlanib, yana qalambozlikka ruju qo‘yadi.
«Gulmat xumboshning dimog‘i qo‘lyozmalar qappayishig‘a monand shishib borurdi, – deb yozadi mulla Akobir. – 1881 yilga kelib manmanligi on qadar gazakladikim, nazm nafosatlarini ilg‘ay bilmaslikda ayblab, pokdamon opamizni quqqus taloq qildi».
Ammo, ayolparvar shoirimiz uchun bu bor-yo‘g‘i birinchi «ayriliq» edi xolos. Keyinchalik u yana uch bor nikoh marosimlarida bosh qahramon bo‘lishdek azobni tortdi, chidadi.
* * *
Usta Gulmat tirikchilik tashvishlari, xotin-xalajlar ishtirokidagi oilaviy mashmashalardan xoli paytlaridagina ijod qilgani tufayli undan bizga ko‘p narsa qolgani yo‘q: mana, panjamizda uning ixchamgina to‘plami turibdi – «Bezgakshamol!»
Garchi shoir bu majmuaning ilk sahifasiga «devon» deya bag‘baqali nom qo‘ygan bo‘lsa-da, biz uni baribir «to‘plam» deyaveramiz. Chunki, uning devonligini isbotlash uchun bizda na ma’naviy asos bor, na mantiqiy dalil. Birinchidan, to‘plamdagi g‘azallar arab imlolarining lug‘atdagi tartibi bo‘yicha joylashtirilmagan. Ikkinchidan, mabodo, tartib berishni zimmaga olgan taqdirimizda ham, lug‘atdagi barcha harflar bilan tugallanuvchi g‘azallarning o‘zi yo‘q. Masalan, satrining oxiri «a», «r», «i» harflari bilan yakunlangan g‘azallar bir uyumligiga qaramay, «d», «p», «j» singari sho‘rpeshana harflarga birontayam she’r bag‘ishlanmagan.
Bundan shunday xulosa kelib chiqadiki, usta Gulmat aruzning nozik qonun-qoidalarini yaxshi bilmagan, faqat tashqi ko‘r-ko‘rona taqlidchilik, ichki yovvoyi sezgi ohanglariga tayanib, maddohlarcha so‘zamollik bilan yozavergan. Hatto, uning o‘zi ham bir g‘azalida aruzda durustgina savodsiz ekanini mardona tan olib, bizning bu masalada janjalli bahslarga sho‘ng‘ib ketmaganligimizni ta’minlagan:
Bu nechuk shoir demang, asli man nosog‘roq,
Yozg‘onim shaklan g‘azal, lek o‘zi barmog‘roq…
Ha, shildir-shoshqaloq Gulmatning ash’ori shaklan g‘azal xolos. U, hattoki, Bobur, Mashrab, Furqat, Muqimiy singari dongdor ustozlarga bitgan naziralarida ham na «ramal bahri»ga amal qilgan, na «hazaj bahri»ga. Ya’ni «fo-i-lo-to‘n fo-i-lo-to‘n fo-i-lo-to‘n fo-i-lon» yoki «ma-fo-i-lo‘n ma-fo-i-lo‘n fa-u-lo‘n» kabi musiqador vaznlar mavjudligini tasavvur ham qila olmagan holda, xalq og‘zaki ijodidan meros bo‘lib qolgan «alyor-astak-gustak-pistak» qabilidagi chapani aytishuvlar ohangida osongina yozavergan.
Qo‘lyozmaning ahvoliga kelsak, juda tashvishli: soqol sovuni bilan xamir qorishmasidan tayyorlangan yelimlar ko‘chib, sahifalar juda chalkashib ketgan. Ko‘pgina varaqlarga musallas yoki qimiz to‘kilgan bo‘lsa kerakkim, harflar suvashib yotibdi. Ayrim so‘zlarni o‘qib tushunishning butkul imkoni bo‘lmadi. Bunday hollarda hozircha sirli ko‘p nuqtalardan foydalanmoqni lozim topdik.
* * *
Gulmat Shoshiyning bir qadar savodsizligiga panja orasida qaragan holda to‘plamini shunchaki qiziquvimiz hurmati tuzukroq kuzatib chiqaylik.
Shoirning ishqiy she’rlari anchagina. Ular ko‘p hollarda bachkana iztirob, soxta firoq, mayda-chuyda ko‘ngilxushliklarga tashnalik hissi bilan qorishib ketgan. Ayniqsa, tashqi qiyofasidagi badshakllik uning ishqiy rejalariga katta putur yetkazganini shoir aslo hazm qilolmaydi:
Xudo urg‘on esa bizni ki yoshlikdin bujur aylab,
Bu ikkovni yasab silliq egam ham qo‘llag‘on erdi…
deydi u, «ulkan shoir»ga parvo qilmay ketib borayotgan ikki suluv ortidan armonli boqib.
Lekin, devonavash Gulmat, ayni paytda, sal narsaga butkul ruhi tushib ketadigan anoyilardan ham emas. Zero, u hushini yig‘ib olgach, «Buyuk ishdir magar charxda mani shoir topilg‘onim» yanglig‘ misralar hovuridan qaddi g‘ozlanib, endi hayotga umid va ishonch bilan qaray boshlaydi:
Faqat oz-moz cho‘tirdirman, shol emasman, bukirmasman,
Saqol oppoq, kangul yoshdir, visoldin yuz o‘girmasman…
Qiziq, shu topda u qay visolni nazarda tutyapti ekan? Aniqrog‘i, nechanchi xotinga sovchi qo‘yish arafasida turgan ekan?
Yo‘q, biz bu savolga hech qachon javob ololmaymiz. Shoir ham ataylab bu to‘g‘rida bizga ma’lumot bermagan. Agar u ochig‘ini aytib qo‘ysa, unda ushbu misralar faqat birgina ayolga taalluqli bo‘lib, o‘zga she’rxon ojizalarga zarracha qizig‘i qolmasdi.
«Nikohxo‘r Gulmat har to‘kisda «o‘ldim-kuydim» deb ayyuhannos solsa-da, bul dil izhori oning birlamchi xotinig‘a, ya’ni pokdamon opamizg‘a tegishlimidur yoyinki keyingi uch ojizasidin birovig‘a atalg‘onmi – bul haqda lom-mim demaydir, – deb zardalanadi mulla Akobir. – Chamasi, ul tullak bir o‘q ila to‘rt quyonni baravar urmoqni pilonlaydur».
Gulmat Shoshiyning o‘qi aslida to‘rt ham emas, o‘n ham emas, yuzlab quyonlarga qaratilganini soddadil mulla Akobir qayoqdan bilsin!
Usta Gulmatning falsafada dumbulligi, pand-nasihat bobida galdirligi haqida ortiqcha to‘xtalib o‘tirmaylik, bu uning ko‘pgina she’rlarida «ahmoqqa to‘qmoq»dek yaqqol ko‘rinib turadi. Bu xususda tamoman boshqa narsani aytib o‘tmoqchiman: Gulmatning ovsarligi shu darajada bo‘lganki, biz bugun hajv va hazil-mutoyiba deb qabul qilayotgan bu she’rlarni aslida u olamshumul dardlariga davo izlab, o‘ta jiddiy kayfiyatda, yonib-kuyib yozgan. Agar ularni hozir biz shunchaki ermak sifatida o‘qiyotganimizni ko‘rganida edi, bir qaynovi kam muallif bundan yuragi yorilib o‘lgan bo‘lardi.
* * *
Usta Gulmat ijodidagi ba’zi muhim yo‘nalishlarga alohida zukkolik bilan nazar tashlashimizga to‘g‘ri keladi. Eng zaruri, shoirning pozitsiyasini – uning kimlarga jon tortishib yashaganini uzil-kesil belgilab olishimiz shart. Aks holda, nazmchi sartaroshimizning eski muxoliflari bo‘lgan G‘ishmat, Makriddin Mastavo kabilarning g‘ayrli shogirdlari pistirmadan pispislab chiqib kelsa, uning ayrim satrlariga bir yoqlama qarash yo‘lidan borib, mendek bik odamning ilmiy ishini chippakka chiqarishi hech gap emas. Chapaqay-chapani Gulmatning oshnolari har bir zamonda bisyor, g‘animlari ham hamisha tappa tayyordir.
Shoirning egovlaridan biri uni xotin-xalajni xush ko‘rmaslikda, biri mayparastlik yoki bangiroqlikda, boshqasi e’tiqodi sustroqlikda ayblashga tirishadi. Ochig‘i, kallam nihoyatda zo‘r ishlashiga qaramay, bu borada o‘zimda ham ayrim ikkilanishlar mavjud edi. Ammo, aqlni ahmoqdan o‘rgan, deganlaridek, Gulmatning ba’zi g‘azallarini o‘zicha laparga aylantirib, mayda-chuyda chalpakbazmlarda mushukmiyovlash tarzida xirgoyilab yurguvchi Bag‘amsho g‘ijjakchi uchirmalagan bir gapdan so‘ng, to‘satdan ko‘zim yarqirab, fikrimga qoziq qoqdim.
— Pichoqni o‘zingga ur, og‘rimasa – birovga, deb qo‘yibdi o‘zbek,- deganicha g‘ijjagini sozlay boshlagandi o‘shanda Bag‘amsho.- Gulmat bo‘lsa, oldin o‘zingni ermakla, chiday olsang – birovni, deydigan jo‘mardlar toifasidan.
Tuzukroq odam qurib ketgandek, kelib-kelib, shu topda Bag‘amsho g‘ijjakchiga hasadim qo‘zidi, qayoqdagi kigizqalpoq yallachi bilgan gap nechun mendek baxmaldo‘ppining esiga kelmabdi, deb g‘ijindim. Bilamiz, ko‘rib yurganmiz – tug‘ma bosiqfe’l kimsalar bor, davrada o‘tirgan biron-bir kishining kamchiligini aytib qo‘yish zarur bo‘lsa, menda anamundoq-manamundoq ayblar mavjud, ulardan tezroq qutulay deyman-u, yana chatoq ish qilib qo‘yganimni bilmay qolaveraman, deb qusurlarni o‘ziniki qilib gapiradi. Birovning ko‘nglini og‘ritmasdan tarbiyalash deydilar buni. Gulmat ham aynan shu usulni tanlab, kimlarnidir shapatilashga qo‘li bormasa, o‘zini do‘pposlayverganmikan? Darvoqe, mundoq qaraganda, “Tunim o‘tg‘ay ezib yostiq, toshar ikki ko‘zimdin yosh, biri – Anhor, biri – Bo‘zsuv, keling, qizlar, cho‘milmakka” deya baboqlangan shoirning ayollarga bepisandligiga G‘ishmatvachchalardan bo‘lak kim ishonsin? Yoki “Ich yana, Gulmat, tugal odam safindin o‘chgali” deb bezanglagan banda mayxo‘rlik qilishdan o‘zini hurkitmoqchimi, biznimi? Gulmatning chindan ham shundoq yo‘ldan borishga esi yetgan bo‘lsa, otangga balli, deb qo‘yishga majburmiz.
Mulla Akobirning esdaliklarida qayd etilishicha, ahli donishmandga mavhum tuyuluvchi bir so‘zni Gulmat ko‘p qaytariqlab yurguchi ekan – yaxshi odam yaxshi musulmondir, deb. Bu e’tiqodni taroziga solmoq vazifasi hozircha zimmangizda tursin. Fikr bahsdan bo‘g‘ozlanib, haqiqat tug‘iladi.
Yozganlarini o‘qib, Gulmatni to‘pori va dalliroqqa yo‘yishimiz tabiiy. Biroq, insof yuzasidan aytish lozimki, uni g‘irt ahmoq deyishga-da til bormaydi. Atrofda yuz berayotgan voqealar mohiyatini shoir baholi qudrat idrok eta olgan, ularga qo‘ldan kelganicha munosabat bildirib, yozarmonlik burchini oqlab kelgan.
Bu o‘rinda, eng avvalo, oddiy turupfurush dehqon va ko‘chmanchi sartarosh, keyinchalik mayda savdogar va hardamxayol noskash bir kimsaning ezuvchi kim-u, eziluvchi kimligini ilg‘ab olib, ularni sinflarga bo‘lishda yanglishmaganiga qoyil qolmoq kerak. Qolaversa, bu badiiy merosni bugungi kunda bizga istarali qilgan omil shuki, usta Gulmat doimo eziluvchi mehnat ahli tarafda turib so‘z aytadi. «Azimboyning uyi, hay-hay, qasri sultonni eslatg‘ay», deb boshlanuvchi g‘azalining oxirgi baytini olaylik:
Yig‘ib qimmat matohlarni davr surging kelur, Gulmat,
Vale kissangdagi ahvol sanga arzonni eslatg‘ay.
Ko‘rinib turibdiki, topganini ro‘zg‘orga uchma-uch yetkazib, nochorgina kun kechirayotgan o‘n minglab oddiy mehnatchilarga shoirimiz darddosh va fikrdosh. Chunki, uning o‘zi asli shular orasidan kelib chiqqan, endilikda uning haqiqiy she’rxonlari ham o‘shalar.
Mulla Akobir bu holni shunday izohlagan edi: «Bizlarga ma’lum va mashhur shoiri kalonlar ko‘proq gul ila bulbul haqinda rohatlanib yozar erdilar. Gulmat bachchag‘arni ko‘ringki, u bedavo har ikki gapning birisida noskashlikni pesh qiladir. Ushbu holat oning past tabaqa orosidin chiqqan andi ekonini tasdiqlamaydurmi?»
Bizga ma’lum sabablarga ko‘ra, andak g‘arazgo‘ylik bilan aytilgan bo‘lsa-da, mulla Akobirning bu so‘zlariga qo‘shilmasdan ilojimiz yo‘q. Gulmat Shoshiy ona qornidan yo‘qsilparvar bo‘lib tug‘ilgan. Ushbu omil uni jaydarfe’l qildi, chapanilar galasiga qo‘shdi, ochiqyuzlarning davradoshiga, adolattalablarning qayroqso‘z baxshisiga aylantirdi.
* * *
Gulmat Shoshiy ijodining avj pardasi el-yurtda ikki yoqlama zulm tobora kuchayib borayotgan davrlarga to‘g‘ri keldi. Vaziyatni bexato baholagan shoir o‘z g‘azallaridan birida deydi:
Qo‘sh yelkada qo‘sh xoqon, mani jonim bittadur,
Qay birig‘a beray non,mani jonim bittadur.
Qarang, ham milliy burjuaziya, ham chorizm xalqni ikki yoqlama talayotganini birgina «qo‘sh xoqon» so‘zini ishlatish orqali qanday qisqa va ravshan ta’riflab bergan. So‘ng, zo‘rlovni sharhlashda davom qilib aytadi:
Serob har xil amaldor: mirshabu shayx, pristav,
Tanobchiyu soliqbon… mani jonim bittadur.
Chamasi, mahalliy amaldorlar, chor hukumati ayg‘oqchilari bir hangomachi shoir bilan o‘chakishishni o‘zlariga ep ko‘rmay, uning oldi-qochdi xarxashalariga tamoman befarq qaraganlar. Bundan foydalangan Gulmat payt poylab turib, hatto, oqposhshoga ham gap otishga jur’at etgan. U, ayniqsa, Birinchi jahon urushida front ortini mustahkamlash uchun Turkistondan mardikor olish haqidagi farmondan qattiq norizo edi:
Maqtag‘on oqposhshosi lol qildi mani,
Farmoni ul qaddimni dol qildi mani…
Nega endi norizo bo‘lmasin? Axir, mardikorlikka faqat nochor kambag‘allargina safarbar etilib, amaldor boylar va ularning arzanda farzandlari hanuz aysh-ishrat bilan mashg‘ul ekani kishiga alam qilmaydimi?
Bunday tengsizlikdan jiddiy ranjigan shoir yana bir g‘azalida o‘z qahru g‘azabini shunday izhor etadi:
Chimildiqdin turib boylar sani haydar yumushlarg‘a,
Bu zo‘rlashning tuzuk nomi gahi ishdir, gahi xizmat…
Endi savol tug‘iladi: xo‘sh, Gulmat o‘zi mardikorlikka borganmi? Gapni cho‘zib o‘tirmay, yana mulla Akobirning esdaliklariga murojaat etaylik: «Ho‘kiz shoxida amonat turg‘on buxudud zaminning to‘rt nafar buzruk hukmdorlaridan birisi, beshak-beshubha, Nikolay poshshodir. Oningdek hazratning mardikorlik borasindagi farmoni takabburlari uyondin e’lon qilinibdurki, pixi qayrilg‘on Gulmat buyondin safar hozirligini ko‘rib, bir necha qanor turshakni poyuzg‘a bosqoncha musulmoniyadin g‘oyib bo‘libdur. Lokigin, safarg‘a ayvondor shapka ostinda jo‘nag‘on ul betavfiq Toshkan, Jizzax ham Marg‘ilon muzofotlarindag‘i qirg‘inbarot janjallar tiyilg‘och, emdi boshga po‘latshoyi salla chandib yana Beshyog‘ochga kirib keldi».
Bundan shuni sezish mumkinki, oddiy sartaroshni emas, balki «katta zo‘r shoir»ni kelajak avlod uchun asrab qolishga qat’iy ahd qilgan Gulmat yurtda to mardikorlik g‘alvalari sepsilgunga qadar chetroqda chakana savdo ishlari bilan shug‘ullanib turishga majbur bo‘lgan.
Garchi shoir bu olatasir davrda «faqir kishi – panada» shioriga ko‘proq amal qilgan esa-da, lekin yurtdagi ulkan voqeliklardan butunlay uzilib, befarqlikka g‘arq bo‘lgan, deyishga haqqimiz yo‘q. Masalan, taxtapullik Qoravoy podachining Rossiyaga mardikorlikka borgandagi ishqiy hangomasi, bozor qimmatchiligidan ozor chekayotgan avom turmushi ifodalangan muxammas, bir qator g‘azal, ruboiy, fard kabilardagi kesdi-chopdi misralar orasiga yashirilgan g‘alayonchalarni iskab topish uchun kaminaniki darajasidagi esga ega bo‘lmoqlik kifoyadir. Bir qarashda, barchasi shunchaki ermak uchun yozilgandek ko‘rinadi. Ammo, o‘sha qaltis davrlar ruhidan kelib chiqib, sezgirlik, bilimdonlik, halollik ila yondoshadigan bo‘lsak, ko‘p hazillar zamirida katta dovyuraklik yotganini zippa payqab qolamiz. Gulmat millatlar chambaragi o‘rtasida zo‘ravonsizlikka, gurungdoshlarcha mehrga asoslangan ko‘prik qurilishiga aslo qarshi bo‘lmagan, biroq doshqozonning boshida turib olganlarning sadaqasini mehr deb bilishni, ularning yo‘rig‘i ila gurungdosh tanlashni o‘z insoniy obro‘siga yarashiqli ko‘rmagan. Bu bilan mug‘ambir zo‘ravonlar-u, g‘irromchi siyosatdonlar basharasiga nos aralash tupurishga, sal bo‘lsa-da, harakat qilgan.
Ko‘p hollarda goh qandaydir sirli ramzga ega bo‘lgan sayoq to‘ng‘iz polizdagi qovunlarni pachoqlab, palaklarni payhon qilib ketgani, goh qaysidir kissavur undan yo‘l so‘ragan bo‘lib, hamyonini o‘marib qochgani kabi ahamiyatsiz ko‘ringuchi dardlarni aytishdan nariga o‘ta olmagan Gulmat, ayrim vaqtlarda, XIX asr chor ekspluatatorlari hamda ularning tayanchi bo‘lgan mahalliy arbob-ulamolarning nayranglarini, el-yurt tashvishidan paqqos begonaligini, soxta xudojo‘yligini, do‘zaxilarcha ikkiyuzlamachiligini fosh etish, ular bilan gap talashish, XX asr boshidagi yangicha mo‘ltoniliklarni pismiqona mazaxlash darajasiga borib yetganligi kishini hayratga soladi. Bunday paytda kambag‘albop shoirning yelkasiga do‘stona qoqib, «obbo, Gulmat xumpar-yey», deging keladi. Shoir esa: «Ha, akang qarag‘ay Gulmat ana shunaqa ajabtovur kimarsa edi», deya olis-olis yillar qa’ridan po‘mpayib javob qilayotgandek tuyuladi.
Izohlar
1 Bu bilan men Darvin ukamizning odam maymundan tarqagan degan gapiga qo‘shilmoqchi emasman.
2 Qaralsin: Gulmat. “Bezgakshamol” devoni.
USTA GULMAT-SHOSHIY-FARG‘ONIY-
OLTIARIQIY-POLOSONIY EJODIDAN NAMUNALAR
G‘AZAL, RAQAM 2
Ayog‘ing tortmog‘on yerga aylanib bormog‘on yaxshi,
Diling tortsa, balodin ham benasib qolmog‘on yaxshi.
Chiqimg‘a duch kelar ersang ertani tez ro‘kach qilg‘il,
Bugungi ul tekin oshni keyinga surmog‘on yaxshi.
Ziyofatlar esa xil-xil, ishtahangkim esa karnay,
O‘zing yalg‘on sipo aylab, tortinib turmog‘on yaxshi.
Ko‘p o‘ylanma bu ne’matlar haloldanmu haromdan deb,
Uzumni jimgina kavshab, bog‘ini so‘rmog‘on yaxshi.
Vale yak bor berib avqot, sani du bor talar bo‘lsa,
Oningdek sullaning aftin umrbod ko‘rmog‘on yaxshi.
Fikr birla yashab Gulmat o‘ta noyob o‘git aytmish:
Birovdin olg‘oning maqbul, birovg‘a bermog‘on yaxshi.
1979 yilda tiklandi.
G‘AZAL, RAQAM 3
Beshyag‘och bozorida yurg‘on edim tinglab g‘ovur,
Bir musofir so‘rdikim qayda deb Shayxontovur.
Man dedim: shundin yurib, shung‘o borib, shundog‘ buril,
Uchrag‘ay bir to‘p baqa bulbul bo‘lib turg‘on zovur.
Ko‘frigin taslim etib o‘tg‘och zovurdin nariga,
To‘g‘ri yur hushtakfurush attori bor joyga dovur.
So‘ng buril chaproq yana sertoshu tufrog‘ ko‘chadin,
To‘xtama kelguncha duch lag‘mon cho‘zib turg‘on povur.
San oning lag‘monidin uch-to‘rt quloch yutqon bo‘l-u,
Asta yo‘l so‘rsang keyin so‘ylaydi rostin, haytovur…
Ketdi ul qulluq ila, boqsamki – cho‘ntak qup-quruq,
Vaysatib Gulmatni, vah, kartmonni urdi kissavur.
1981 yilda tiklandi.
G‘AZAL, RAQAM 5
Faqat oz-moz cho‘tirdurman, shol emasman, bukirmasman,
Saqol oppoq, kangul yoshdir, visoldin yuz o‘girmasman.
Kechib goho sajdalardan, ichib obdastadan mayni,
Sang‘igum yor uyin izlab ki mehrobga yugurmasman.
Azal mag‘rur tug‘ilg‘onman, mani sherdek sabotim bor,
Jafo ko‘rsam ururman oh vale moldek bo‘kirmasman.
Falak posangisi – tanda: bu yonda dard, u yonda shavq,
Bul tarafga qo‘shmag‘ayman, ul tarafdin o‘pirmasman.
Bo‘loyin mard, kelib jono mani o‘ldirsa o‘ldirsun,
Sevgidan chang yuqibdir, bas, oni dildan supurmasman.
Buyuk ishqingga, e Gulmat, u tannoz tufladi ketdi,
Og‘izda – pulga kelg‘on nos, shu bois man tupurmasman.
1984 yilda tiklandi.
G‘AZAL, RAQAM 7
Qoq peshin chog‘ida man sallona keldim O‘rdaga,
Zabt etib oshxonani, yolchay dedim moshxo‘rdaga.
Nozlanib, avqot ichib o‘ltirur bir sarvinoz,
Yonida o‘ynoshi ham turg‘ondi o‘xshab murdaga.
Bordimu odob ila damag‘a berdim salom,
Turtkilab o‘ynoshini, jussamni suqdim o‘rtaga.
Charx urur ikki qoshuq, o‘rtada yog‘luq patir,
Taklifi bo‘lmay turib qo‘lni uzotdim burdaga.
Ikkovi boqqon edi hayratni jamlab aftig‘a,
O‘zni man telba-tezik ahvolg‘a soldim jo‘rttaga.
Kulchadin me’dam qonub, aqchani aylab tejam,
Gulmato ketdim jadal fotiha tortib surpaga.
1981 yilda tiklandi.
G‘AZAL, RAQAM 12
Kelur ikki suluv, ah-ah, nozlari mo‘llag‘on erdi,
Biri g‘uncha edi paqqos, biri sal gullag‘on erdi.
Xudo urg‘on esa bizni ki yoshlikdin bujur aylab,
Bu ikkovni yasab silliq egam ham qo‘llag‘on erdi.
Hayit ayyomida adras alarni zap ochibdurki,
Ko‘zim o‘ynab, yonib o‘pkam, tamog‘im cho‘llag‘on erdi.
Tabassum qilsa deb zora hayitlik bersam olmaylar,
Alar balki tabassumin tongdayoq pullag‘on erdi.
Ketlarig‘a tikilsam lol dedi aqlim qidir iymon,
Buzuq o‘ylarni lek shayton boshimg‘a do‘llag‘on erdi.
Alar yulduz axir, Gulmat, na qo‘l yetg‘ay, na pul yetg‘ay,
Sani taqdir tamoshshoga shunchaki yo‘llag‘on erdi.
1984 yilda tiklandi.
G‘AZAL, RAQAM 13
E sabo, ayt borib arzim o‘sha qozi kalonimg‘a,
Javob qaytarmasa ……………………………………….1
Safarbar aylabon bizg‘a yuborsin zo‘r tabiblarni,
Bachchag‘ar ishq bosib kelmish chovut solg‘oncha jonimg‘a.
Ko‘zim tunlar – ochiq darcha, yurak – yong‘indagi hujra,
Azob mundin edi kamroq puchak chiqqanda sonimg‘a.
Turtinib ot-eshaklarga gahi yo‘lda garang yurdim,
Mani izvosh ezib ketsa uvolim ul juvonimg‘a.
Kelmadi yor kecha kutdim, qolib bir kosa osh foyda,
Bor-ye, mardlik qilay, mayli, bu kun kelsun ziyonimg‘a.
Ayol zotin azal, Gulmat, jinim suymas edi, ammo –
Alar gohi qilib surlik kirib olg‘ay devonimg‘a.
1983 yilda tiklandi.
1 Ko‘pnuqtalar o‘rnidagi satrlar asl nusxada o‘chib ketgani uchun hozircha tiklay olmadik.
G‘AZAL, RAQAM 14
Bu nechuk shoir demang, asli man nosog‘roq,
Yozg‘onim shaklan g‘azal, lek o‘zi barmog‘roq.
Harqalay she’rimda bor ma’ni-yu, oz-moz fikr,
Ko‘p axir ahli qalam mandinam maymog‘roq.
Kimsa der: “Qilsang hajv, beknimas pastroqni ur,
Tinchgina avqot yeyur bo‘lsa kim qo‘rqog‘roq”.
Asli chin ash’ornavis yozmag‘ay oddiy bayon,
Barchani o‘ylantirur gap otib ilmog‘roq.
Dard chekib bitsam g‘azal bosmag‘ay turkiy gazet,
O‘ltirur unda birov fahmi sal tarqog‘roq.
Ul dedi: “Gulmat, jo‘na, paytava qilmam she’ring”,
Lek o‘zin yozg‘onlari bundinam paypog‘roq.
1979 yilda tiklandi.
G‘AZAL, RAQAM 15
Ayo shoir, yozuvni bas qilmag‘oningga qarsaklar,
Daholardin o‘zingni past bilmag‘oningga qarsaklar.
Birovlar to‘rt qilib ko‘zni visol oqshomini kutg‘ay,
Ayol zotin nazarg‘a ko‘p ilmag‘oningga qarsaklar.
Tekin maylar simirding goh o‘qib mayxonada ash’or,
Ko‘p o‘qib, ko‘p ichib qo‘yg‘och o‘lmag‘oningga qarsaklar.
Boqib olamga so‘ng sarxush bilmading to‘ymi bu, aza,
Ofarinkim to‘kmading yosh, kulmag‘oningga qarsaklar.
Eling sandin ko‘rmadi naf, ziyon ham yetmag‘ay aslo,
Ekmag‘oningga afsus, lek yulmag‘oningga qarsaklar.
Zamonsozlig‘ demay, Gulmat, amaldorlarni hajv etding,
Avomdin jirkanib bag‘rin tilmag‘oningga qarsaklar.
1980 yilda tiklandi.
Barcha g‘azallar muallif Usta Gulmatning vafodor kotibi Anvar Obidjon ruxsati bilan Orif Tolibning saytidan olindi.
