Муҳаммад Ризо Огаҳий таваллудининг 205 йиллиги олдидан
Аллома шоир Матназар Абдулҳакимнинг буюк мутафаккир,шоир, жавонмардлик тариқатининг йирик намояндаси Паҳлавон Маҳмуд (1247-1326) меросини идрок этиш, рубоийларини таржима қилиш жараёнида мутафаккир қарашларини англашга бағишланган мақола,эссе ва суҳбатлардан ташкил топган «Тафаккур чорраҳаларида.Таржимон талқинлари» номли салмоқли китобини тақдим этган эдик. Бугун сизнинг назарингизга Ҳазрати Паҳлавон Маҳмуд ҳамда Муҳаммад Ризо Эрниёзбек ўғли Огаҳий рубоиётининг қиёсий ҳамоҳангликларига бағишланган ихчам тадқиқоти билан таништирамиз.
МАТНАЗАР АБДУЛҲАКИМ
СИЙМОДА АКС ЭТГАН СИЙМО
Шеърият уммонидаги жавоҳирлар ҳайратланарли даражада бетакрор. Мана шу бетакрорликнинг замиридаги қутлуғ ҳамоҳангликлар, ажабтовур бир тасодифлар, ундан-да ғаройиб қонуниятлар ақлни ҳайратлантиради.
Ҳазрат Хожа Баҳовуддин Нақшбандийда “Сиймолар саймоларда такрорланадилар” деган мазмундаги гўзал бир фикр бор. Ана шу нуқтаи назардан Паҳлавон Маҳмуд ҳазратлари рубоиётининг Муҳаммад Ризо Эрниёзбек ўғли Огаҳий ижодига, хусусан, унинг рубоийларига таъсирини кузатганимизда ўз қаламини, ўз ақлини Муҳаммад Ризо Огаҳий устозларнинг мумтоз асарлари билан нақадар ўткир қилиб чархлаб туришларини англаймиз.
Мумтоз адабиётимизда, хусусан, Паҳлавон Маҳмуд ижодида ҳам ўқтин-ўқтин такрорланиб турадиган фикр кучлиларнинг ожизларга мадад кўрсатиши (масалан, рубоий:
Нафсингни енгиб, сен унга шоҳ бўл, мардсан,
Кимсаси йўқларга паноҳ бўл, мардсан.
Номард оёқости қилар мискинларни,
Мискин ва ғарибга пойигоҳ бўл, мардсан.
салафлар меросида, шу жумладан, Огаҳий ижодида ҳам муайян маънода формула тарзида, яъни бир қадар мавҳум ифода этилган. Биз Муҳаммад Ризо Эрниёзбек ўғли Огаҳий қаламига мансуб мисраларни кўздан кечирар эканмиз, шогирдлар томонидан устозлар фикрига бир қадар аниқлик киритилишини кўрамиз, рубоий:
Эй келди фунуну илм таслим санго,
Қилмоқ манго лозим ўлди таъзим санго.
Гарчи йўқ эди қувват оёғимда вале,
Келдим бош ила олғали таълим санго.
Бу – ибодатнинг тасвири, қудрат манбаидан эътиқод илмини бахш этишни тилаб илтижо қилишдир. Бу мисралардан келиб чиқадиган хулоса – инсоннинг эътиқоди мустаҳкам ва шу мустаҳкам эътиқод билан боғлиқ равишда руҳ қуввати устувор бўлса, бундай одам бемисл салоҳият соҳиби бўладики, бу ҳолда у банданинг мададига муҳтож бўлмайди.
Бу илтижо Паҳлавон Маҳмуд ҳазратларининг ибодат ҳақидаги тағин бир рубоийси билан чамбарчас боғлиқдир. Мана ўшал рубоий:
Дард тилдию кўксимни, дили чок бўлдим,
Ерга тўшаб қон-гиламим, пок бўлдим.
Кўзёшима тўлди ҳовучим лиммо-лим,
Айб айламангиз, начора, шўрҳок бўлдим.
Жиҳодда яраланган вужуддан оқаётган қоннинг жойнамоз қилиб тўшалиши ва дуога очилган қўлнинг кўз ёш билан лиммо-лим тўлиши – булар инсон эътиқодининг теран ботиний сувратларидир-ки, бу тасвирдан Огаҳий ҳазратлари ўз лирик қаҳрамонининг ибодат чоғида тиз чўкиб бошини ерга қўйишни оёғида қувват қолмаганлик сабабли деб кўрсатиб, уни Паҳлавон Маҳмуд ҳазратлари тасвирлаган обид билан ҳам дардлаштиради.
Огаҳий ҳазратлари Паҳлавон Маҳмуд билан маслакдошлик оҳангларида рубоийлар битар экан, устози қайси иллатларни қаламга олган бўлса, аксар, ўзини ана шу иллатларга гирифтор бўлган одам сифатида кўрсатиб камтарлик қилади. Паҳлавон Маҳмуд ҳазратлари ўз рубоийларидан бирида зиёли киши, ориф инсон руҳан мустақил бўлиши нақадар зарурлигини алоҳида таъкидлайди. Бундай одамнинг ҳукмдорлар таъзимида бўлишини қоралайди. Паҳлавон Маҳмуд рубоийлардан бирида “Дарвеш ила шоҳ бўлса агар улфат, бу – Шоҳ бахти эрур, дарвеш учун кулфат бу” – деб ақл аҳлининг, маърифат аҳлининг бош вазифаси ҳамма билан баравар муносабатда бўлиб, одамларни ўзаро тенглик асосида бир-бирлари билан муносабатда бўлишга, бу дунёнинг манфаатларига муте бўлиб, бир-бирларининг дилларига озор етказмасликка даъват қилади. Яна бошқа бир рубоийсида Паҳлавон Маҳмуд ёзади:
Ё раб, мени сен зору адо айламағил,
Шоҳларга куним қўйма. гадо айламарғил.
Лутфинг ила соч-соқолим оппоқ бўлди,
Қўй, энди мени юзи қаро айламағил.
Огаҳий ҳазратлари Паҳлавон Маҳмуд пийримизнинг маърифат аҳли зиммасига юклаб кетган мана шу руҳан боқимсиз бўлиши, фақат Оллоҳ олдидагина ўзни жавобгар билмак масъулиятини теран ҳис қилиб қалам тебратгани яққол кўзга ташланиб туради, ўзини ҳамиша олдида имтиҳон топшираётгандек тутади, унинг талабларига гўё жавоб бера олмаётгандан ўкинади. Ўзининг Паҳлавон Пийримиз рубоийси билан ҳамоҳанг бир асарида Огаҳий ёзади, рубоий:
Умрим ўтибон, қилиб гадолиғ, ё раб,
Комимга етушмади раволиғ, ё раб.
Мақсадга ҳамма етти, вале қолди манго,
Оқ саққол ила юзи қаролиғ, ё раб!
Бу мисралар Огаҳийнинг аввало Оллоҳи таоло олдида тазарруси, қолаверса, Паҳлавон Маҳмуд ҳазратлари олдидаги узрхоҳлигидир-ки, ўзининг бу руҳий ҳолатини шоир қуйидаги мисралар билан тўлдиради:
Неча умрлар қилдинг аҳли шоҳга хизмат,
Тарк этиб они эмди фақр аҳлига хизмат қил.
Огаҳий рубоийларини мутолаа қила борганимиз сайин унинг ижодига Паҳлавон Маҳмуд меросининг таъсири нақадар баракали ва изчил эканлигига гувоҳлигимиз тобора теранлаша боради. Бу таъсирнинг кўп қирралилиги, Паҳлавон Маҳмуднинг оташин рубоиёти таъсиридагина қолиб кетмаганлиги бизни қаноатлантиради.
Бу баракали таъсирнинг муҳим жиҳатларидан бири Огаҳийнинг Паҳлавон Маҳмуд поэтик жиҳатдан таҳлил ва тадқиқ, тарғиб ва ташвиқ қилган инсон маънавий фазилатлари ҳақида битган рубоийлари билан ҳамоҳангликда ижод этган мисраларида намоён бўлади. Масалан, Паҳлавон Маҳмуднинг инсоннинг ўз феъл-атворининг табиий моҳиятидан келиб чиқиб хатти-ҳаракатлар қилишини, ҳар бир кишининг ўз табиатига хилоф фаолият кўрсатиши амри маҳол эканлигини таъкидлаб ёзган рубоийлари билан Огаҳийнинг ҳудди шу оҳангдаги рубоийлари ўртасидаги муштараклик ҳамда тафовутлар шу жиҳатдан ниҳоятда ибратлидир. Паҳлавон Маҳмуд ҳазратлари ёзади, рубоий:
Ҳеч қора тош дур каби маьдан бўлмас,
Мурч ила занжабил ширин таъм бўлмас.
Тинглаки, Пурёрвали айтади сўз,
Аслида номард сира одам бўлмас.
Огаҳий қаламида бу фикр яна ҳам муросасизлашади, яна ҳам кескин тус олади. Рубоий:
Зарра учубон наййири аъзам бўлмас,
Ер болиш этиб, авжи фалак хам бўлмас.
Инсон аро нодонни билинг ҳайвондур,
Ҳайвон неча зўр айласа одам бўлмас.
Халқимизда “беайб – парвардигор”, деган матал бор. Паҳлавон Маҳмуд инсонларнинг ҳамиша ҳам нуқсонли бўлишини, мулки борлиқнинг, коинотнинг қусурли эканлиги билан боғлайди. Фалакнинг ўзида-ки нуқсонлар бор экан, демак, ана шу фалакнинг таркибий бир қисми бўлган замин ҳамда ушбу заминда ҳаёт кечираётган инсонлар жамиятида, уларнинг ҳозирги истилоҳ билан ифода этадиган бўлсак, ижтимоий ҳаётларидаги номукаммаллик олдиндан инсоният тақдирига ёзуқ қилинган, фақатгина илоҳиётга талпиниб қилинадиган саъй-ҳаракатлар, чекиладиган ранжу машаққатлар туфайлигина бир қадар халос бўлиш мумкин бўлган қисматдир. Рубоий:
Ҳақни ҳақ эт, ноҳақни малъун қил сен,
Яхшини шод, ёмонни дилхун қил сен.
Доно оёқ остинда-ю, нодон бошда,
Ё раб, бу фалакни остин-устин қил сен.
Огаҳийнинг рубоиётида бу мавзу бир қадар маишийроқ нуқтаи назардан келиб чиқилиб ёритилгандир. Рубоий:
То кажлик ила кирди фалак давронға,
Доно ҳама нон гадосидир нодонга.
Тузлиқ била айланса эди гар гардун,
Нодоннинг юзи тушмас эди бир нонга.
Паҳлавон Маҳмуд рубоийлари билан Огаҳий рубоийларидаги бу хил ҳамоҳангликларнинг яна бир жиҳати фалакнинг оқибатсизлиги билан инсонлар ўртасидаги бевафоликнинг муштараклиги мавзусидир. Паҳлавон Маҳмуд, рубоий:
Чарх урфи ситамдирки яралган дамдин,
Сидқ аҳли халос бўлмади дард-мотамдин.
Ит бўлайин вафоси бор одамга,
Ит афзал эрур вафоси йўқ одамдин.
Огаҳий, рубоий:
Ваҳким яна зулмини аён этти фалак,
Бағримни ғами ҳажр аро қон этти фалак.
Кўз йўлидин ул қонни равон этти фалак,
Оҳ менга кўринг, не қасди жон этти фалак.
Шуниси диққатга сазовар-ки, мазкур ҳамоҳангликларда ҳамиша ҳам фикр муштараклиги учрайвермайди. Масалан, биз юқорида қайд этиб ўтган инсон ўз табиатидан келиб чиқиб ҳатти-ҳаракатлар қилиши тўғрисидаги фикр Паҳлавон Маҳмуд ижодида мутлақлик касб этмайди, яъни бу синоатни буюк бобокалонимиз ўзгармас бир ҳолат деб тушунмайди. Юқорида қайд этиб ўтганимиздек, ўз рубоийларидан бирида Паҳлавон Маҳмуд “Аслида номард сира одам бўлмас” деб ёзса, бошқа бир жойда “Жой олса чумоли гар бизим сафлардан, Давлатимиз туфайли арслон бўлғай” деб, инсоннинг тарбия воситасида қудрат касб этиши мумкинлигини, чумоли арслонга айланиши эҳтимолдан холи эмаслигини таъкидлайди. Муҳаммад Ризо Огаҳий бу жиҳатдан бирмунча собитфикрдир. У ўзининг “Инсон аро нодонни билинг ҳайвондир. Ҳайвон неча зўр айласа, одам бўлмас” фикрини бошқа бир мисраларда “Бад тийнат улус бум каби шумдурур, Тарбият анго ким этса, мазмумдурур”, яъни феъли ёмон одам бойқуш каби айёр ва совуқ, уни тарбия қиламан деганлар ҳақоратга қолади” деб, яна ҳам қуюқлаштиради.
Бу ўринда, албатта, Паҳлавон Маҳмуд билан Огаҳий ҳазратларининг тарбия масалаларидаги қарашларида тафовут борлигини айтар эканмиз, бу тафовутлар, моҳиятан, шоирлар яшаган турли-турли даврларнинг ўзига хослиги билан изоҳланишини ҳам таъкидлаб ўтмасдан бўлмайди. Дейлик, Паҳлавон Маҳмуд ҳазратлари “Жой олса чумоли гар бизим сафлардан, Давлатимиз туфайли арслон бўлғай” деб ёзар экан, ташқи ҳодисотлар, яъни турли тажовузу истилолардан руҳан чўккан ватандошларининг бир кун келиб яна аввалгидек баҳодир хоразмийларга айланишига ишонч билдирса, инсоннинг тарбия топиб, ўз атворини ўзгартиришига умид боғласа, Огаҳий ўз лирик қаҳрамонининг аҳволи руҳиясини унинг мўътадил бир шароитлардаги одам эканлигидан келиб чиқиб шарҳлайди. Ўзининг инсон табиатининг ўзгармаслиги ҳақидаги қарашларини:
Қилмоқ ила парвариш тикан гул бўлмас,
Ҳам тарбият ила зоғ булбул бўлмас.
Гар асли ёмонға яхшилик минг қилсанг,
Яхшилик анинг нияти билкулл бўлмас,
рубоийси билан мустаҳкамлайди.
Паҳлавон Маҳмуд рубоиётининг Огаҳий ижодига таъсири бу жиҳатлар билангина чекланмайди. Ҳар иккала шоирнинг тафаккур чақинидан таралган ёғду инсон ҳаётининг, унинг зоҳирий ва ботиний жиҳатларининг турли қирраларини ёритиб туради. Масалан: Паҳлавон Маҳмуд ҳазратлари:
Шароб ичиб, майли, гўзал айб этгил,
Боғ сайрига чиқ, ғамнинг ишин ҳайф этгил,
Тонгдан то саҳар суриб юриб айшингни,
Шомдан то қуёш ботгунича кайф этгил,
дея ҳаётсеварлик, завқпарварлик мисраларини битган бўлса, Огаҳий:
Эй мутриби гулчеҳра, тузиб созингни,
Созингга ҳамоҳанг айла овозингни,
Лутфингни бугун базм аҳлига вофир эт,
То субҳгача кам айлагил нозингни,
дея асрлар оша унга жўр бўлади.
Паҳлавон Маҳмуд ва Огаҳий меросини теранроқ мутолаа қила борганимиз сайин, икки шоир қаламлари ўзаро туташиб чақнатган учқунлардан таралган ёғдуларнинг миқёси кенглигига амин бўламиз. Айтиш мумкинки, Паҳлавон Маҳмуд қайси мавзуда қалам сурган бўлса, худди шу мавзуда Огаҳий ҳам ижод қилган ва икки буюк мутафаккиримизнинг фикрлаш муштараклиги шеъриятнинг бош мавзуси бўлмиш муҳаббат оҳангларида айниқса самаралидир.
Дилбарга дедимки, сўзларинг чил-чилдир,
Бунга сира борми сабаб, айт, билдир.
Айтдики: “Сўзлаганда оғзим тор деб,
Қимтинаман ҳаёда, боис шулдир”.
Мана шу Паҳлавон Маҳмуд ҳазратлари сувратини чизиб бериб кетган соҳибжамолнинг лаълларидан Огаҳий ҳазратларининг лирик қаҳрамони жон топади, ўзининг заволига барҳам беради, ўзини йўқликдан халос қилади. Рубоий:
Бир сўз дегали гар очса жонон ики лаб,
Беҳадду адад бўлур дурафшон ики лаб.
Юз қатла, ғами ишқдан ўлсам айб эмас,
Ким бергусидир бир сўз ила жон ики лаб.
Огаҳий битган рубоийларда Паҳлавон Маҳмуд меросидаги ишқи инсоний мавзусининг маҳбубага узоқ умр тилаш оҳанглари ҳам алоҳида диққатга молик. Паҳлавон Маҳмуд ҳазратлари бу мавзудаги рубоийларда бирмунча илоҳийроқ тафаккур қилиб, инсоний маҳбубани илоҳий маҳбуба билан муайян маънода муштараклаштириб юборади. Паҳлавон Маҳмуд ҳазратларининг оташин мисраларидаги маҳбубанинг умри завол билмасдир. Шунинг учун ҳам у ошиқнинг умри ўткинчилигига шафқат билан қарайди, раҳмдилликлар қилади. Рубоий:
Тушди-ю жаҳлидан, келиб қошимға,
Раҳм этди, не бахт, менинг шаҳид лошимға.
Бир лаҳза туриб очиқ мозорим узра,
Хокимни сочиб кетди у ўз бошимға.
Кўриб турганимиздек, Паҳлавон Маҳмуд ҳазратлари тасвирдаги лирик қаҳрамоннинг маҳбубаси учун инсон вафотидан кейинги, унинг тани хокка айлангунча кетадиган вақт бу – “бир лаҳза”. Огаҳий устозининг тасвиридаги маҳбуба ана шундай асрларга лаҳзаларни жо қилиб яшайдиган ҳикмат эгаси, тилсимлар, соҳибаси, мангуликка дахлдор зотдир.
Паҳлавон Маҳмуд ҳамда Муҳаммад Ризо Огаҳийнинг шеърияти доноларнинг юзи тушиб турадиган нондир. Ҳар иккала буюк шоиримиз ҳам инсон фаолияти билан фалак ҳукмининг бир-бири билан боғлиқлигини ҳар қанча таъкид этмасинлар, шуни яхши уққанлар ва уқтирганларки, инсон ўзининг барча хатти-ҳаракатларини тафтиш қилиб, муттасил камолатга интилса, саодатга эришади. Бунинг учун у ўз фазилатларини мустаҳкамлаб, гуноҳларидан истиғфор қилмоғи лозим. Паҳлавон Маҳмуд, рубоий:
Ё раб, не ажаб қилса мени қон тавба,
Айладим излаб сени, паймон, тавба.
Этдимки пушаймон, бу пушаймонимдан,
Қилдирди яна бошқа пушаймон тавба.
Бу рубоийда ваҳдат оҳанглари, лирик қаҳрамони тасаввуф аҳлидан бўлмиш инсоннинг Оллоҳ васлига интилиши ва бу йўлда камолотга эришув ғояси устуворлик қилади. Муҳаммад Ризо Эрниёзбек ўғли Огаҳий эса ўз рубоийларидаги сингари, ушбу мавзудаги мисраларида ҳам тирикчиликка, инсоннинг заминий ҳаётидаги аъмолларига бирмунча яқинроқ. Рубоий:
Бордур манго кўп журму фаровон тавба,
Журм асру қавий жумлаи вайрон тавба.
Ё раб, караминг бирла онингдекки нусуҳ,
Бу журм ила тавбадин қил эҳсон товба.
Бу ўрнида шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, тавба мавзусидаги иккала буюк шоиримизнинг руҳий кечинмалари тафовутларига қарамасдан, уларда бир муштараклик мавжуд, бу ҳам бўлса истиғфор риёзати, ўз қилмишларидан пушаймон қилишнинг инсон учун руҳий жиҳатдан осон кечмаслиги, бироқ, қанча душвор бўлмасин, ушбу риёзатни кечув эвазига маънавий покликка эришмак саодатининг заруратини таъкидлашдир.
Ҳазрати Паҳлавон Маҳмуд ҳамда Муҳаммад Ризо Эрниёзбек ўғли Огаҳий рубоиётининг қиёсий ҳамоҳангликларига бағишланган ушбу ихчам тадқиқотимиздан ойдинлашадики ҳар иккала буюк шоирнинг бадиий ижоддан мақсади одамларга уларнинг ўз-ўзларини англаш бахтини уқтиришдан, бу бахтга эришув туфайли инсоний камолотга ва бу камолотнинг мантиқий натижаси ўлароқ, Ҳақ дийдорига етишмак йўсинларни тарғиб қилмоқдан иборатдир. Агар инсон ана шундай даражага эриша олса, Паҳлавон Маҳмуд ҳазратларининг, Муҳаммад Ризо Эрниёзбек ўғли Огаҳийларнинг асрлар оша устоз-шогирдлик мақомидаги жўравозлик билан битган рубоийларидан кўзлаган муродлари ҳосил бўлади.
Ушбу жаҳонга қош сену, кўз ҳам сен,
Ёр чеҳрасини очгувчи наврўз ҳам сен,
– деб ёзган эди Паҳлавон Маҳмуд бундай комил инсон ҳақида.
Эй ёр, санго тангри таборак бўлсин,
Наврўз ила тоза йил муборак бўлсин.
Аҳбоб сарафроз бўлубон лутфингдан,
Аъдо боши манкуби болорак бўлсин,
– деб тилак билдирганди ёри тимсолидаги бундай инсонга Огаҳий ҳазратлари.
Ҳар бир инсонга мана шундай маънавий наврўзлик бахти муяссар бўлсин.
MATNAZAR ABDULHAKIM
SIYMODA AKS ETGAN SIYMO
She’riyat ummonidagi javohirlar hayratlanarli darajada betakror. Mana shu betakrorlikning zamiridagi qutlug’ hamohangliklar, ajabtovur bir tasodiflar, undan-da g’aroyib qonuniyatlar aqlni hayratlantiradi.
Hazrat Xoja Bahovuddin Naqshbandiyda “Siymolar saymolarda takrorlanadilar” degan mazmundagi go’zal bir fikr bor. Ana shu nuqtai nazardan Pahlavon Mahmud hazratlari ruboiyotining Muhammad Rizo Erniyozbek o’g’li Ogahiy ijodiga, xususan, uning ruboiylariga ta’sirini kuzatganimizda o’z qalamini, o’z aqlini Muhammad Rizo Ogahiy ustozlarning mumtoz asarlari bilan naqadar o’tkir qilib charxlab turishlarini anglaymiz.
Mumtoz adabiyotimizda, xususan, Pahlavon Mahmud ijodida ham o’qtin-o’qtin takrorlanib turadigan fikr kuchlilarning ojizlarga madad ko’rsatishi (masalan, ruboiy:
Nafsingni yengib, sen unga shoh bo’l, mardsan,
Kimsasi yo’qlarga panoh bo’l, mardsan.
Nomard oyoqosti qilar miskinlarni,
Miskin va g’aribga poyigoh bo’l, mardsan.
salaflar merosida, shu jumladan, Ogahiy ijodida ham muayyan ma’noda formula tarzida, ya’ni bir qadar mavhum ifoda etilgan. Biz Muhammad Rizo Erniyozbek o’g’li Ogahiy qalamiga mansub misralarni ko’zdan kechirar ekanmiz, shogirdlar tomonidan ustozlar fikriga bir qadar aniqlik kiritilishini ko’ramiz, ruboiy:
Ey keldi fununu ilm taslim sango,
Qilmoq mango lozim o’ldi ta’zim sango.
Garchi yo’q edi quvvat oyog’imda vale,
Keldim bosh ila olg’ali ta’lim sango.
Bu – ibodatning tasviri, qudrat manbaidan e’tiqod ilmini baxsh etishni tilab iltijo qilishdir. Bu misralardan kelib chiqadigan xulosa – insonning e’tiqodi mustahkam va shu mustahkam e’tiqod bilan bog’liq ravishda ruh quvvati ustuvor bo’lsa, bunday odam bemisl salohiyat sohibi bo’ladiki, bu holda u bandaning madadiga muhtoj bo’lmaydi.
Bu iltijo Pahlavon Mahmud hazratlarining ibodat haqidagi tag’in bir ruboiysi bilan chambarchas bog’liqdir. Mana o’shal ruboiy:
Dard tildiyu ko’ksimni, dili chok bo’ldim,
Yerga to’shab qon-gilamim, pok bo’ldim.
Ko’zyoshima to’ldi hovuchim limmo-lim,
Ayb aylamangiz, nachora, sho’rhok bo’ldim.
Jihodda yaralangan vujuddan oqayotgan qonning joynamoz qilib to’shalishi va duoga ochilgan qo’lning ko’z yosh bilan limmo-lim to’lishi – bular inson e’tiqodining teran botiniy suvratlaridir-ki, bu tasvirdan Ogahiy hazratlari o’z lirik qahramonining ibodat chog’ida tiz cho’kib boshini yerga qo’yishni oyog’ida quvvat qolmaganlik sababli deb ko’rsatib, uni Pahlavon Mahmud hazratlari tasvirlagan obid bilan ham dardlashtiradi.
Ogahiy hazratlari Pahlavon Mahmud bilan maslakdoshlik ohanglarida ruboiylar bitar ekan, ustozi qaysi illatlarni qalamga olgan bo’lsa, aksar, o’zini ana shu illatlarga giriftor bo’lgan odam sifatida ko’rsatib kamtarlik qiladi. Pahlavon Mahmud hazratlari o’z ruboiylaridan birida ziyoli kishi, orif inson ruhan mustaqil bo’lishi naqadar zarurligini alohida ta’kidlaydi. Bunday odamning hukmdorlar ta’zimida bo’lishini qoralaydi. Pahlavon Mahmud ruboiylardan birida “Darvesh ila shoh bo’lsa agar ulfat, bu – Shoh baxti erur, darvesh uchun kulfat bu” – deb aql ahlining, ma’rifat ahlining bosh vazifasi hamma bilan baravar munosabatda bo’lib, odamlarni o’zaro tenglik asosida bir-birlari bilan munosabatda bo’lishga, bu dunyoning manfaatlariga mute bo’lib, bir-birlarining dillariga ozor yetkazmaslikka da’vat qiladi. Yana boshqa bir ruboiysida Pahlavon Mahmud yozadi:
YO rab, meni sen zoru ado aylamag’il,
Shohlarga kunim qo’yma. gado aylamarg’il.
Lutfing ila soch-soqolim oppoq bo’ldi,
Qo’y, endi meni yuzi qaro aylamag’il.
Ogahiy hazratlari Pahlavon Mahmud piyrimizning ma’rifat ahli zimmasiga yuklab ketgan mana shu ruhan boqimsiz bo’lishi, faqat Olloh oldidagina o’zni javobgar bilmak mas’uliyatini teran his qilib qalam tebratgani yaqqol ko’zga tashlanib turadi, o’zini hamisha oldida imtihon topshirayotgandek tutadi, uning talablariga go’yo javob bera olmayotgandan o’kinadi. O’zining Pahlavon Piyrimiz ruboiysi bilan hamohang bir asarida Ogahiy yozadi, ruboiy:
Umrim o’tibon, qilib gadolig’, yo rab,
Komimga yetushmadi ravolig’, yo rab.
Maqsadga hamma yetti, vale qoldi mango,
Oq saqqol ila yuzi qarolig’, yo rab!
Bu misralar Ogahiyning avvalo Ollohi taolo oldida tazarrusi, qolaversa, Pahlavon Mahmud hazratlari oldidagi uzrxohligidir-ki, o’zining bu ruhiy holatini shoir quyidagi misralar bilan to’ldiradi:
Necha umrlar qilding ahli shohga xizmat,
Tark etib oni emdi faqr ahliga xizmat qil.
Ogahiy ruboiylarini mutolaa qila borganimiz sayin uning ijodiga Pahlavon Mahmud merosining ta’siri naqadar barakali va izchil ekanligiga guvohligimiz tobora teranlasha boradi. Bu ta’sirning ko’p qirraliligi, Pahlavon Mahmudning otashin ruboiyoti ta’siridagina qolib ketmaganligi bizni qanoatlantiradi.
Bu barakali ta’sirning muhim jihatlaridan biri Ogahiyning Pahlavon Mahmud poetik jihatdan tahlil va tadqiq, targ’ib va tashviq qilgan inson ma’naviy fazilatlari haqida bitgan ruboiylari bilan hamohanglikda ijod etgan misralarida namoyon bo’ladi. Masalan, Pahlavon Mahmudning insonning o’z fe’l-atvorining tabiiy mohiyatidan kelib chiqib xatti-harakatlar qilishini, har bir kishining o’z tabiatiga xilof faoliyat ko’rsatishi amri mahol ekanligini ta’kidlab yozgan ruboiylari bilan Ogahiyning huddi shu ohangdagi ruboiylari o’rtasidagi mushtaraklik hamda tafovutlar shu jihatdan nihoyatda ibratlidir. Pahlavon Mahmud hazratlari yozadi, ruboiy:
Hech qora tosh dur kabi ma`dan bo’lmas,
Murch ila zanjabil shirin ta’m bo’lmas.
Tinglaki, Puryorvali aytadi so’z,
Aslida nomard sira odam bo’lmas.
Ogahiy qalamida bu fikr yana ham murosasizlashadi, yana ham keskin tus oladi. Ruboiy:
Zarra uchubon nayyiri a’zam bo’lmas,
Yer bolish etib, avji falak xam bo’lmas.
Inson aro nodonni biling hayvondur,
Hayvon necha zo’r aylasa odam bo’lmas.
Xalqimizda “beayb – parvardigor”, degan matal bor. Pahlavon Mahmud insonlarning hamisha ham nuqsonli bo’lishini, mulki borliqning, koinotning qusurli ekanligi bilan bog’laydi. Falakning o’zida-ki nuqsonlar bor ekan, demak, ana shu falakning tarkibiy bir qismi bo’lgan zamin hamda ushbu zaminda hayot kechirayotgan insonlar jamiyatida, ularning hozirgi istiloh bilan ifoda etadigan bo’lsak, ijtimoiy hayotlaridagi nomukammallik oldindan insoniyat taqdiriga yozuq qilingan, faqatgina ilohiyotga talpinib qilinadigan sa’y-harakatlar, chekiladigan ranju mashaqqatlar tufayligina bir qadar xalos bo’lish mumkin bo’lgan qismatdir. Ruboiy:
Haqni haq et, nohaqni mal’un qil sen,
Yaxshini shod, yomonni dilxun qil sen.
Dono oyoq ostinda-yu, nodon boshda,
YO rab, bu falakni ostin-ustin qil sen.
Ogahiyning ruboiyotida bu mavzu bir qadar maishiyroq nuqtai nazardan kelib chiqilib yoritilgandir.
Ruboiy:
To kajlik ila kirdi falak davrong’a,
Dono hama non gadosidir nodonga.
Tuzliq bila aylansa edi gar gardun,
Nodonning yuzi tushmas edi bir nonga.
Pahlavon Mahmud ruboiylari bilan Ogahiy ruboiylaridagi bu xil hamohangliklarning yana bir jihati falakning oqibatsizligi bilan insonlar o’rtasidagi bevafolikning mushtarakligi mavzusidir. Pahlavon Mahmud, ruboiy:
Charx urfi sitamdirki yaralgan damdin,
Sidq ahli xalos bo’lmadi dard-motamdin.
It bo’layin vafosi bor odamga,
It afzal erur vafosi yo’q odamdin.
Ogahiy, ruboiy:
Vahkim yana zulmini ayon etti falak,
Bag’rimni g’ami hajr aro qon etti falak.
Ko’z yo’lidin ul qonni ravon etti falak,
Oh menga ko’ring, ne qasdi jon etti falak.
Shunisi diqqatga sazovar-ki, mazkur hamohangliklarda hamisha ham fikr mushtarakligi uchrayvermaydi. Masalan, biz yuqorida qayd etib o’tgan inson o’z tabiatidan kelib chiqib hatti-harakatlar qilishi to’g’risidagi fikr Pahlavon Mahmud ijodida mutlaqlik kasb etmaydi, ya’ni bu sinoatni buyuk bobokalonimiz o’zgarmas bir holat deb tushunmaydi. Yuqorida qayd etib o’tganimizdek, o’z ruboiylaridan birida Pahlavon Mahmud “Aslida nomard sira odam bo’lmas” deb yozsa, boshqa bir joyda “Joy olsa chumoli gar bizim saflardan, Davlatimiz tufayli arslon bo’lg’ay” deb, insonning tarbiya vositasida qudrat kasb etishi mumkinligini, chumoli arslonga aylanishi ehtimoldan xoli emasligini ta’kidlaydi. Muhammad Rizo Ogahiy bu jihatdan birmuncha sobitfikrdir. U o’zining “Inson aro nodonni biling hayvondir. Hayvon necha zo’r aylasa, odam bo’lmas” fikrini boshqa bir misralarda “Bad tiynat ulus bum kabi shumdurur, Tarbiyat ango kim etsa, mazmumdurur”, ya’ni fe’li yomon odam boyqush kabi ayyor va sovuq, uni tarbiya qilaman deganlar haqoratga qoladi” deb, yana ham quyuqlashtiradi.
Bu o’rinda, albatta, Pahlavon Mahmud bilan Ogahiy hazratlarining tarbiya masalalaridagi qarashlarida tafovut borligini aytar ekanmiz, bu tafovutlar, mohiyatan, shoirlar yashagan turli-turli davrlarning o’ziga xosligi bilan izohlanishini ham ta’kidlab o’tmasdan bo’lmaydi. Deylik, Pahlavon Mahmud hazratlari “Joy olsa chumoli gar bizim saflardan, Davlatimiz tufayli arslon bo’lg’ay” deb yozar ekan, tashqi hodisotlar, ya’ni turli tajovuzu istilolardan ruhan cho’kkan vatandoshlarining bir kun kelib yana avvalgidek bahodir xorazmiylarga aylanishiga ishonch bildirsa, insonning tarbiya topib, o’z atvorini o’zgartirishiga umid bog’lasa, Ogahiy o’z lirik qahramonining ahvoli ruhiyasini uning mo»tadil bir sharoitlardagi odam ekanligidan kelib chiqib sharhlaydi. O’zining inson tabiatining o’zgarmasligi haqidagi qarashlarini:
Qilmoq ila parvarish tikan gul bo’lmas,
Ham tarbiyat ila zog’ bulbul bo’lmas.
Gar asli yomong’a yaxshilik ming qilsang,
Yaxshilik aning niyati bilkull bo’lmas,
ruboiysi bilan mustahkamlaydi.
Pahlavon Mahmud ruboiyotining Ogahiy ijodiga ta’siri bu jihatlar bilangina cheklanmaydi. Har ikkala shoirning tafakkur chaqinidan taralgan yog’du inson hayotining, uning zohiriy va botiniy jihatlarining turli qirralarini yoritib turadi. Masalan: Pahlavon Mahmud hazratlari:
Sharob ichib, mayli, go’zal ayb etgil,
Bog’ sayriga chiq, g’amning ishin hayf etgil,
Tongdan to sahar surib yurib ayshingni,
Shomdan to quyosh botgunicha kayf etgil,
deya hayotsevarlik, zavqparvarlik misralarini bitgan bo’lsa, Ogahiy:
Ey mutribi gulchehra, tuzib sozingni,
Sozingga hamohang ayla ovozingni,
Lutfingni bugun bazm ahliga vofir et,
To subhgacha kam aylagil nozingni,
deya asrlar osha unga jo’r bo’ladi.
Pahlavon Mahmud va Ogahiy merosini teranroq mutolaa qila borganimiz sayin, ikki shoir qalamlari o’zaro tutashib chaqnatgan uchqunlardan taralgan yog’dularning miqyosi kengligiga amin bo’lamiz. Aytish mumkinki, Pahlavon Mahmud qaysi mavzuda qalam surgan bo’lsa, xuddi shu mavzuda Ogahiy ham ijod qilgan va ikki buyuk mutafakkirimizning fikrlash mushtarakligi she’riyatning bosh mavzusi bo’lmish muhabbat ohanglarida ayniqsa samaralidir.
Dilbarga dedimki, so’zlaring chil-childir,
Bunga sira bormi sabab, ayt, bildir.
Aytdiki: “So’zlaganda og’zim tor deb,
Qimtinaman hayoda, bois shuldir”.
Mana shu Pahlavon Mahmud hazratlari suvratini chizib berib ketgan sohibjamolning la’llaridan Ogahiy hazratlarining lirik qahramoni jon topadi, o’zining zavoliga barham beradi, o’zini yo’qlikdan xalos qiladi. Ruboiy:
Bir so’z degali gar ochsa jonon iki lab,
Behaddu adad bo’lur durafshon iki lab.
Yuz qatla, g’ami ishqdan o’lsam ayb emas,
Kim bergusidir bir so’z ila jon iki lab.
Ogahiy bitgan ruboiylarda Pahlavon Mahmud merosidagi ishqi insoniy mavzusining mahbubaga uzoq umr tilash ohanglari ham alohida diqqatga molik. Pahlavon Mahmud hazratlari bu mavzudagi ruboiylarda birmuncha ilohiyroq tafakkur qilib, insoniy mahbubani ilohiy mahbuba bilan muayyan ma’noda mushtaraklashtirib yuboradi. Pahlavon Mahmud hazratlarining otashin misralaridagi mahbubaning umri zavol bilmasdir. Shuning uchun ham u oshiqning umri o’tkinchiligiga shafqat bilan qaraydi, rahmdilliklar qiladi. Ruboiy:
Tushdi-yu jahlidan, kelib qoshimg’a,
Rahm etdi, ne baxt, mening shahid loshimg’a.
Bir lahza turib ochiq mozorim uzra,
Xokimni sochib ketdi u o’z boshimg’a.
Ko’rib turganimizdek, Pahlavon Mahmud hazratlari tasvirdagi lirik qahramonning mahbubasi uchun inson vafotidan keyingi, uning tani xokka aylanguncha ketadigan vaqt bu – “bir lahza”. Ogahiy ustozining tasviridagi mahbuba ana shunday asrlarga lahzalarni jo qilib yashaydigan hikmat egasi, tilsimlar, sohibasi, mangulikka daxldor zotdir.
Pahlavon Mahmud hamda Muhammad Rizo Ogahiyning she’riyati donolarning yuzi tushib turadigan nondir. Har ikkala buyuk shoirimiz ham inson faoliyati bilan falak hukmining bir-biri bilan bog’liqligini har qancha ta’kid etmasinlar, shuni yaxshi uqqanlar va uqtirganlarki, inson o’zining barcha xatti-harakatlarini taftish qilib, muttasil kamolatga intilsa, saodatga erishadi. Buning uchun u o’z fazilatlarini mustahkamlab, gunohlaridan istig’for qilmog’i lozim. Pahlavon Mahmud, ruboiy:
YO rab, ne ajab qilsa meni qon tavba,
Ayladim izlab seni, paymon, tavba.
Etdimki pushaymon, bu pushaymonimdan,
Qildirdi yana boshqa pushaymon tavba.
Bu ruboiyda vahdat ohanglari, lirik qahramoni tasavvuf ahlidan bo’lmish insonning Olloh vasliga intilishi va bu yo’lda kamolotga erishuv g’oyasi ustuvorlik qiladi. Muhammad Rizo Erniyozbek o’g’li Ogahiy esa o’z ruboiylaridagi singari, ushbu mavzudagi misralarida ham tirikchilikka, insonning zaminiy hayotidagi a’mollariga birmuncha yaqinroq. Ruboiy:
Bordur mango ko’p jurmu farovon tavba,
Jurm asru qaviy jumlai vayron tavba.
YO rab, karaming birla oningdekki nusuh,
Bu jurm ila tavbadin qil ehson tovba.
Bu o’rnida shuni alohida ta’kidlash lozimki, tavba mavzusidagi ikkala buyuk shoirimizning ruhiy kechinmalari tafovutlariga qaramasdan, ularda bir mushtaraklik mavjud, bu ham bo’lsa istig’for riyozati, o’z qilmishlaridan pushaymon qilishning inson uchun ruhiy jihatdan oson kechmasligi, biroq, qancha dushvor bo’lmasin, ushbu riyozatni kechuv evaziga ma’naviy poklikka erishmak saodatining zaruratini ta’kidlashdir.
Hazrati Pahlavon Mahmud hamda Muhammad Rizo Erniyozbek o’g’li Ogahiy ruboiyotining qiyosiy hamohangliklariga bag’ishlangan ushbu ixcham tadqiqotimizdan oydinlashadiki har ikkala buyuk shoirning badiiy ijoddan maqsadi odamlarga ularning o’z-o’zlarini anglash baxtini uqtirishdan, bu baxtga erishuv tufayli insoniy kamolotga va bu kamolotning mantiqiy natijasi o’laroq, Haq diydoriga yetishmak yo’sinlarni targ’ib qilmoqdan iboratdir. Agar inson ana shunday darajaga erisha olsa, Pahlavon Mahmud hazratlarining, Muhammad Rizo Erniyozbek o’g’li Ogahiylarning asrlar osha ustoz-shogirdlik maqomidagi jo’ravozlik bilan bitgan ruboiylaridan ko’zlagan murodlari hosil bo’ladi.
Ushbu jahonga qosh senu, ko’z ham sen,
Yor chehrasini ochguvchi navro’z ham sen,
– deb yozgan edi Pahlavon Mahmud bunday komil inson haqida.
Ey yor, sango tangri taborak bo’lsin,
Navro’z ila toza yil muborak bo’lsin.
Ahbob sarafroz bo’lubon lutfingdan,
A’do boshi mankubi bolorak bo’lsin,
– deb tilak bildirgandi yori timsolidagi bunday insonga Ogahiy hazratlari.
Har bir insonga mana shunday ma’naviy navro’zlik baxti muyassar bo’lsin.
