Бугун янгиланиб бораётган ўзбек адабиётининг  эътиборли вакили, ҳар бир янги асари  интизорлик билан кутилган ёзувчи ва киносценарист   Назар Эшонқул 50 ёшдан ҳатлаб,  51 ёшга тўлган кун. Шу қутлуғ кун билан адибни самимий табриклаймиз, қаламиига қувват тилаб, ундан янги асарлар кутиб қоламиз.

САНЪАТ ҚАЛБ ВА РУҲНИ ҚУТҚАРАДИ
Ёзувчи Назар Эшонқул билан суҳбат
Суҳбатдош — Умид Али

Назар Эшонқул 1962 йил 15 июнда Қашқадарё вилояти Қамаши туманидаги Терсота кишлоғида туғилган. ТошДУнинг журналистика факултетини тамомлаган (1986). Дастлабки асари — «Уруш одамлари» 1988 йилида нашр этилган. Шундан сўнг ёзувчининг «Момо кўшиқ», «Маймун етаклаган одам», «Шамолни тутиб бўлмайди», «Момо қўшиқ» ва бошқа асарлари нашр этилган. «Гўрўғли» романининг журнал варианти эълн қилинган. Хуан Карлос. Онеттининг «Ҳикоялар ва қиссалар»ини, Албер Камюнинг «Эсселар»ини, Чеховнинг «Болохонали уй» ҳикоясини ва бошқа кўплаб дунё адабиёти намуналарини ўзбек тилига таржима қилган.

Ёзувчининг ижодий контсепцияси кўпроқ нималарда акс этади. Унинг қаҳрамонлари табиатидами ёхуд адибнинг тасвир усулларида? “Сариқ матбуот” эълон қилаётган сохта асарлар ҳақиқий санъат асарларини баҳолаш мезонларига таъсир кўрсатмаяптими? Бу саволлар адабиёт мухлислари билан бирга адабиётчилару адибларнинг ўзларини ҳам ўйлантириши табиий. Олий Адабиёт курси битирувчиси Эътибор Норбўтаеванинг таниқли адиб Назар Эшонқул билан суҳбати шу хусусда баҳс этади.

— Назар ака, аввало суҳбатимизни китобларингиз муқоваларида бериладиган суратлардан бошласак. Негаки, улар шунчаки қараб қўйиладиган суратлар эмас. Уларни ўзингиз танлайсизми ё рассом ихтиёрига топширасизми?

— Китобларимдаги суратларни укам — адабиётшунос Жаббор Эшонқул танлаган. Менинг китоб нашр қилиш уқувим йўқ. Кейинги учала китобдаги суратлар ҳам Салвадор Дали суратлари. Бу суратлар менинг руҳиятимга яқинроқ. Нашр ва безак ишларини укамга топширганман.

— Асарларингизда тез-тез рассом образига мурожаат қилиб турасиз. Бу нима билан боғлиқ? Умуман, ушбу санъат турига нечоғли қизиқиш, ҳурмат билан қарайсиз?

— Рассом образи — бу, менингча, амалга ошмай қолган орзуларимдан бўлса керак. Рассом бўлишни кўп орзу қилганман. Кейин ички “мени”имни рассом образи орқали бериш ўзим учун қулай ва осон. Мен рассомнинг тасаввур дунёсига яқиндайман. Шунинг учун шу йўлни танлаган бўлсам керак. Аслида, рассом бу — менинг ўзим. Умуман, мен ўзимни ҳикояларимда файласуф, олим, рассом, бастакор, қадим қўшиқни айтувчи қиёфасида тез-тез тасаввур қилиб тураман.

Агар санъат асари бўлса, мен ҳар қандай санъат турини ҳурмат қиламан ва ҳайратга тушаман. Санъат инсоният пайдо бўлганидан бери яратган миллионлаб нарса-воситалар ичида Қалбни ва Руҳни қутқариши, даволаши мумкин бўлган бирдан бир восита. Санъатсизлик — ваҳшийликдир, деган кимдир. Мен санъатдан бир қадам узоқлашиш — ёвузликка бир қадам яқинлашиш деган бўлардим. (Менинг санъат ҳақидаги фикримнинг бугун ўзларини “санъат юлдузлари” деб атаётганларга ҳеч қандай алоқаси йўқ.)

— Ҳозирча ўқувчиларга эълон қилинган тўртта қиссангиз маълум. Лекин шулардан учтаси (“Уруш одамлари”, “Қора китоб”, “Тун панжаралари”) адабий давраларда тез-тез тилга олинади. “Момоқўшиқ” эса деярли эсланмаётгандек. Бунинг сабаби нимада, деб ўйлайсиз?

— “Момоқўшиқ” журналда эълон қилинмагани учун бўлса керак… Қолаверса, мен бу қиссани қайта ишлашга ўзимда куч тополмадим. 1989 йили биринчи бор қандай нашр этилган бўлса, шу ҳолича ётди ва ҳозир ҳам шу ҳолича босилди. Аслида воқеликка бошқача ёндашмоқчи эдим. Нимадир, ўша даврдаги ҳиссиётларимми, халақит берди. Натижада шу қисса чиқди. Кейин уни ташлаб қўйдим. Менга қизиғи йўқдай эди. Жаббор уни эълон қилишга кўндирди. Қиссадаги Момо образи мени кўпроқ мафтун этганди. “Уруш одамлари”даги катта келин, бу қиссадаги Муаззам мен учун жуда яқин, бир-бирини тўлдирадигандек. Кейинчалик бу асарда топилмаган нарсани “Шамолни тутиб бўлмайди” ҳикоясида Байна момо образида топдим. Аслида, қисса ёзаман деганимда мен учун иккаласи бир образ эди. Қисса айнан “Шамолни тутиб бўлмайди”нинг муқаддимаси бўлиши керак эди.

— Ноанъанавий йўналишда ёзилган асарларингизда тинимсиз равишда тун, қора, зулмат, тобут, ўлик, хароба сифатларига мурожаат этасиз. Бу билан ўқувчини руҳан толиқтириб ё асарингиздан бездириб қўйишдан чўчимайсизми? Умуман, сизнингча ижодкор асар яратаётганда ўқувчини эътиборга олиши керакми?..

— Анъанага қайси томондан қарашга боғлиқ. Агар қуруқ баён қилиб бериш анъанавий бўлса, тўғри, мен бундан қочишга уринаман. Аслида ўта анъанавий ёзаман. Ўзим шундай ўйлайман. Навоий, Бобур, Машраб ёки достонларимизга бир қаранг. Уларни синчиклаб ўргансангиз, мен оддий анъанапараст машқ қилувчи бўлиб қоламан. Уларнинг асарларида ҳам “тун”, “қоралик”, “зулмат” ва ҳоказо сиз санаган рангу образлар (эсингизда бўлса, “Тун панжаралари” Навоийнинг “Бошимға кўрки, не тун келтурибсен…” деган байти билан бошланади) биринчи ўринда туради. Гўрда туғилган Гўрўғли, бир ўғил эр бўлиб етишадиган вақт мобайнида зиндонга маҳкум этилган Алпомиш (Ёдгор балоғатга етиши учун уни шунча вақт зиндонда сақлаш шартмиди? Ёки нега етти йил? Саккиз ёки олти йил эмас! Нимани англатади етти сони? Зиндон-чи?), сандиққа мажбуран оқизилган Тоҳир, Фарҳоду Ширин фожеаси бизга нимани англатяпти? Бу ерда сиз айтган “қора” нарсадан ташқари яна қандай ташбеҳ-ишора, рамз бўлиши мумкин? Не
га гўрда туғилди? Нега зиндон қилинди? Нега шаҳзода бўла туриб ўлим топди? Буюк халқ ва буюк аждодлар тафаккури бизга булар орқали нималар деяпти? Бу ерда қандай фалсафий калит бор? Агар саволларни давом эттирсак, яна кўплаб янги саволлар туғилади. Мен ана шу буюк саволларга иложим етганича, ақлим-идроким қабул қилганича жавоб излашга уринганман, холос. Мени воқеа эмас, унинг моҳияти қизиқтиради. Агар шу моҳиятни — ҳикматни топа олсак, сизу биз “қора” деб таърифлаётган кўпгина нарсалар инсон ақлу шуурини ёритадиган нурга айланади.

Қайси ўқувчини эътиборга олиш керак? Навоийни, Бобурни ўқийдиган, достонларимиздаги ҳикматларни кашф қиладиган ўқувчиними ёки иккита лўли бароннинг бир ўзбек қизини талашгани ёки дайди қизнинг кундалиги акс этган асарни ўқийдиган ўқувчиними?

— Асарларингизда экзистентсиализм мавжудлиги ҳақида айтилган фикрларга қандай қарайсиз?

— Агар танқидчилар шу фикрда бўлса, бу уларнинг иши. Мен Камюни ҳам, Сартрни ҳам ўқиганман ва улар мансуб оқимни ўзимга анча яқин оламан. Экзистентсиализм билан тасаввуримда яқинлик кўп. Мавжудлик фалсафаси, аввало, бу “мен”лик фалсафасидир.

— Кимдир сизнинг анъанавий усулда ёзилган асарларингизни, яна кимлардир эса фалсафий руҳ билан йўғрилган, рамз, ишоралар воситасида ифодаланганларини ёқтириб ўқийди. Ушбу ҳолатдан ўқувчиларингизнинг дидини ажратиш мумкинми, янаям аниқроғи, ақлий ва ҳиссий дидлар орасида тафовут кўпми?

— Ақл ҳиссиёт орқали пайдо бўлади, ҳисга эса ҳамиша ақл йўл кўрсатади. Фақат бу ерда ҳам ҳислар кимникилигига боғлиқ. Агар у билимдон ва маърифатли одамники бўлса, тафовут йўқ. Агар ҳали тариқатнинг бу босқичига кўтарилмаган ҳис бўлса, бор. Осмон билан ерча фарқ бор. Маърифатли одамларнинг ақли ва ҳисси бир мезонда туради. Фақат маърифатсиз ва жоҳил одамлар ёвуз, мустабид бўлишади. Маърифатли онг эса ҳамма нарсадан гўзаллик излайди ва гўзаллик яратади.

— Нима деб ўйлайсиз, илгариги замонда яшаганларга нисбатан бугуннинг одамлари ҳис-ҳаяжон, ҳайратдан кўра кўпроқ ақл-идрокка имкон бериб яшаётгандек. Бу аҳволда адабиётга қизиқиш ҳам ҳаминқадар бўлиб қолмасмикан?

— Бу хавф бор. Бу хавфни биз оломон маданияти бостириб келаётганидан ва барчани қамраб, ўз гирдобига олаётганидан кўриб турибмиз. Бугунги енгил шоу-томошалар, мусиқалару машшоқбозликка қанчалик асир бўлсак, бу хавф янаям кучаяди. Миллат зиёлисининг вазифаси эса, ўз миллатини ана шу хатардан халос эта олишда кўринади. Агар бизнинг зиёлиларимиз миллий онгимизни ва дидимизни бу хатардан халос қилолмаса, унда эртага бизни сиз айтган совуқ ақл ва моддий ўлчовлардан иборат совуқ келажак кутиб турибди. Агар халос этишолса, унда биз миллий виждон ва миллий дидимизни сақлаб қоламиз. Шунда санъат ҳам қолади, китоб ҳам.

— Бугунги танқидчиликдан кўнглингиз тўладими? Миллий адабиётимизнинг эртасини қандай тасаввур этасиз?

— Танқидчиларимиз ўқувчи дидини енгил, олди-қочди асарлари орқали заҳарлаб улгурган “сариқ матбуот” офатидан сақлаб қола олармикан? Улар бу фожеани ҳис қилишаяптими? Танқидчилик ўз ўрнини кўча чўпчаклари “магнат”ларига бўшатиб бериб қўймадими?

Эртанги адабиёт ана шу саволга жўяли жавобдан кейин маълум бўлади.

Манба: «Ўзбекистон адабиёти ва санъати » газетаси 24 август 2007 йил.

SAN’AT QALB VA RUHNI QUTQARADI
Yozuvchi Nazar Eshonqul bilan suhbat
Suhbatdosh — Umid Ali

Nazar Eshonqul 1962 yil 15 iyunda Qashqadaryo viloyati Qamashi tumanidagi Tersota kishlog’ida tug’ilgan. ToshDUning jurnalistika fakultetini tamomlagan (1986). Dastlabki asari — «Urush odamlari» 1988 yilida nashr etilgan. Shundan so’ng yozuvchining «Momo ko’shiq», «Maymun yetaklagan odam», «Shamolni tutib bo’lmaydi», «Momo qo’shiq» va boshqa asarlari nashr etilgan. «Go’ro’g’li» romanining jurnal varianti e’ln qilingan. Xuan Karlos. Onettining «Hikoyalar va qissalar»ini, Alber Kamyuning «Esselar»ini, Chexovning «Boloxonali uy» hikoyasini va boshqa ko’plab dunyo adabiyoti namunalarini o’zbek tiliga tarjima qilgan.

Yozuvchining ijodiy kontseptsiyasi ko’proq nimalarda aks etadi. Uning qahramonlari tabiatidami yoxud adibning tasvir usullarida? “Sariq matbuot” e’lon qilayotgan soxta asarlar haqiqiy san’at asarlarini baholash mezonlariga ta’sir ko’rsatmayaptimi? Bu savollar adabiyot muxlislari bilan birga adabiyotchilaru adiblarning o’zlarini ham o’ylantirishi tabiiy. Oliy Adabiyot kursi bitiruvchisi E’tibor Norbo’taevaning taniqli adib Nazar Eshonqul bilan suhbati shu xususda bahs etadi.

— Nazar aka, avvalo suhbatimizni kitoblaringiz muqovalarida beriladigan suratlardan boshlasak. Negaki, ular shunchaki qarab qo’yiladigan suratlar emas. Ularni o’zingiz tanlaysizmi yo rassom ixtiyoriga topshirasizmi?

— Kitoblarimdagi suratlarni ukam — adabiyotshunos Jabbor Eshonqul tanlagan. Mening kitob nashr qilish uquvim yo’q. Keyingi uchala kitobdagi suratlar ham Salvador Dali suratlari. Bu suratlar mening ruhiyatimga yaqinroq. Nashr va bezak ishlarini ukamga topshirganman.

— Asarlaringizda tez-tez rassom obraziga murojaat qilib turasiz. Bu nima bilan bog’liq? Umuman, ushbu san’at turiga nechog’li qiziqish, hurmat bilan qaraysiz?

— Rassom obrazi — bu, meningcha, amalga oshmay qolgan orzularimdan bo’lsa kerak. Rassom bo’lishni ko’p orzu qilganman. Keyin ichki “meni”imni rassom obrazi orqali berish o’zim uchun qulay va oson. Men rassomning tasavvur dunyosiga yaqindayman. Shuning uchun shu yo’lni tanlagan bo’lsam kerak. Aslida, rassom bu — mening o’zim. Umuman, men o’zimni hikoyalarimda faylasuf, olim, rassom, bastakor, qadim qo’shiqni aytuvchi qiyofasida tez-tez tasavvur qilib turaman.

Agar san’at asari bo’lsa, men har qanday san’at turini hurmat qilaman va hayratga tushaman. San’at insoniyat paydo bo’lganidan beri yaratgan millionlab narsa-vositalar ichida Qalbni va Ruhni qutqarishi, davolashi mumkin bo’lgan birdan bir vosita. San’atsizlik — vahshiylikdir, degan kimdir. Men san’atdan bir qadam uzoqlashish — yovuzlikka bir qadam yaqinlashish degan bo’lardim. (Mening san’at haqidagi fikrimning bugun o’zlarini “san’at yulduzlari” deb atayotganlarga hech qanday aloqasi yo’q.)

— Hozircha o’quvchilarga e’lon qilingan to’rtta qissangiz ma’lum. Lekin shulardan uchtasi (“Urush odamlari”, “Qora kitob”, “Tun panjaralari”) adabiy davralarda tez-tez tilga olinadi. “Momoqo’shiq” esa deyarli eslanmayotgandek. Buning sababi nimada, deb o’ylaysiz?

— “Momoqo’shiq” jurnalda e’lon qilinmagani uchun bo’lsa kerak… Qolaversa, men bu qissani qayta ishlashga o’zimda kuch topolmadim. 1989 yili birinchi bor qanday nashr etilgan bo’lsa, shu holicha yotdi va hozir ham shu holicha bosildi. Aslida voqelikka boshqacha yondashmoqchi edim. Nimadir, o’sha davrdagi hissiyotlarimmi, xalaqit berdi. Natijada shu qissa chiqdi. Keyin uni tashlab qo’ydim. Menga qizig’i yo’qday edi. Jabbor uni e’lon qilishga ko’ndirdi. Qissadagi Momo obrazi meni ko’proq maftun etgandi. “Urush odamlari”dagi katta kelin, bu qissadagi Muazzam men uchun juda yaqin, bir-birini to’ldiradigandek. Keyinchalik bu asarda topilmagan narsani “Shamolni tutib bo’lmaydi” hikoyasida Bayna momo obrazida topdim. Aslida, qissa yozaman deganimda men uchun ikkalasi bir obraz edi. Qissa aynan “Shamolni tutib bo’lmaydi”ning muqaddimasi bo’lishi kerak edi.

— Noan’anaviy yo’nalishda yozilgan asarlaringizda tinimsiz ravishda tun, qora, zulmat, tobut, o’lik, xaroba sifatlariga murojaat etasiz. Bu bilan o’quvchini ruhan toliqtirib yo asaringizdan bezdirib qo’yishdan cho’chimaysizmi? Umuman, sizningcha ijodkor asar yaratayotganda o’quvchini e’tiborga olishi kerakmi?..

— An’anaga qaysi tomondan qarashga bog’liq. Agar quruq bayon qilib berish an’anaviy bo’lsa, to’g’ri, men bundan qochishga urinaman. Aslida o’ta an’anaviy yozaman. O’zim shunday o’ylayman. Navoiy, Bobur, Mashrab yoki dostonlarimizga bir qarang. Ularni sinchiklab o’rgansangiz, men oddiy an’anaparast mashq qiluvchi bo’lib qolaman. Ularning asarlarida ham “tun”, “qoralik”, “zulmat” va hokazo siz sanagan rangu obrazlar (esingizda bo’lsa, “Tun panjaralari” Navoiyning “Boshimg’a ko’rki, ne tun kelturibsen…” degan bayti bilan boshlanadi) birinchi o’rinda turadi. Go’rda tug’ilgan Go’ro’g’li, bir o’g’il er bo’lib yetishadigan vaqt mobaynida zindonga mahkum etilgan Alpomish (Yodgor balog’atga yetishi uchun uni shuncha vaqt zindonda saqlash shartmidi? Yoki nega yetti yil? Sakkiz yoki olti yil emas! Nimani anglatadi yetti soni? Zindon-chi?), sandiqqa majburan oqizilgan Tohir, Farhodu Shirin fojeasi bizga nimani anglatyapti? Bu yerda siz aytgan “qora” narsadan tashqari yana qanday tashbeh-ishora, ramz bo’lishi mumkin? Nega go’rda tug’ildi? Nega zindon qilindi? Nega shahzoda bo’la turib o’lim topdi? Buyuk xalq va buyuk ajdodlar tafakkuri bizga bular orqali nimalar deyapti? Bu yerda qanday falsafiy kalit bor? Agar savollarni davom ettirsak, yana ko’plab yangi savollar tug’iladi. Men ana shu buyuk savollarga ilojim yetganicha, aqlim-idrokim qabul qilganicha javob izlashga uringanman, xolos. Meni voqea emas, uning mohiyati qiziqtiradi. Agar shu mohiyatni — hikmatni topa olsak, sizu biz “qora” deb ta’riflayotgan ko’pgina narsalar inson aqlu shuurini yoritadigan nurga aylanadi.

Qaysi o’quvchini e’tiborga olish kerak? Navoiyni, Boburni o’qiydigan, dostonlarimizdagi hikmatlarni kashf qiladigan o’quvchinimi yoki ikkita lo’li baronning bir o’zbek qizini talashgani
yoki daydi qizning kundaligi aks etgan asarni o’qiydigan o’quvchinimi?

— Asarlaringizda ekzistentsializm mavjudligi haqida aytilgan fikrlarga qanday qaraysiz?

— Agar tanqidchilar shu fikrda bo’lsa, bu ularning ishi. Men Kamyuni ham, Sartrni ham o’qiganman va ular mansub oqimni o’zimga ancha yaqin olaman. Ekzistentsializm bilan tasavvurimda yaqinlik ko’p. Mavjudlik falsafasi, avvalo, bu “men”lik falsafasidir.

— Kimdir sizning an’anaviy usulda yozilgan asarlaringizni, yana kimlardir esa falsafiy ruh bilan yo’g’rilgan, ramz, ishoralar vositasida ifodalanganlarini yoqtirib o’qiydi. Ushbu holatdan o’quvchilaringizning didini ajratish mumkinmi, yanayam aniqrog’i, aqliy va hissiy didlar orasida tafovut ko’pmi?

— Aql hissiyot orqali paydo bo’ladi, hisga esa hamisha aql yo’l ko’rsatadi. Faqat bu yerda ham hislar kimnikiligiga bog’liq. Agar u bilimdon va ma’rifatli odamniki bo’lsa, tafovut yo’q. Agar hali tariqatning bu bosqichiga ko’tarilmagan his bo’lsa, bor. Osmon bilan yercha farq bor. Ma’rifatli odamlarning aqli va hissi bir mezonda turadi. Faqat ma’rifatsiz va johil odamlar yovuz, mustabid bo’lishadi. Ma’rifatli ong esa hamma narsadan go’zallik izlaydi va go’zallik yaratadi.

— Nima deb o’ylaysiz, ilgarigi zamonda yashaganlarga nisbatan bugunning odamlari his-hayajon, hayratdan ko’ra ko’proq aql-idrokka imkon berib yashayotgandek. Bu ahvolda adabiyotga qiziqish ham haminqadar bo’lib qolmasmikan?

— Bu xavf bor. Bu xavfni biz olomon madaniyati bostirib kelayotganidan va barchani qamrab, o’z girdobiga olayotganidan ko’rib turibmiz. Bugungi yengil shou-tomoshalar, musiqalaru mashshoqbozlikka qanchalik asir bo’lsak, bu xavf yanayam kuchayadi. Millat ziyolisining vazifasi esa, o’z millatini ana shu xatardan xalos eta olishda ko’rinadi. Agar bizning ziyolilarimiz milliy ongimizni va didimizni bu xatardan xalos qilolmasa, unda ertaga bizni siz aytgan sovuq aql va moddiy o’lchovlardan iborat sovuq kelajak kutib turibdi. Agar xalos etisholsa, unda biz milliy vijdon va milliy didimizni saqlab qolamiz. Shunda san’at ham qoladi, kitob ham.

— Bugungi tanqidchilikdan ko’nglingiz to’ladimi? Milliy adabiyotimizning ertasini qanday tasavvur etasiz?

— Tanqidchilarimiz o’quvchi didini yengil, oldi-qochdi asarlari orqali zaharlab ulgurgan “sariq matbuot” ofatidan saqlab qola olarmikan? Ular bu fojeani his qilishayaptimi? Tanqidchilik o’z o’rnini ko’cha cho’pchaklari “magnat”lariga bo’shatib berib qo’ymadimi?

Ertangi adabiyot ana shu savolga jo’yali javobdan keyin ma’lum bo’ladi.

Manba: «O’zbekiston adabiyoti va san’ati » gazetasi 24 avgust 2007 yil.