Густав Яноух (1903-1968) — чех мусиқачиси ва ёзувчиси, 2-жаҳон уруши қатнашчиси. Асосан «Кафка билан суҳбатлар» асари билан танилган. Мазкур асар асл манбаларга асосланмай, эркин тарзда ёзилган бўлса-да, Франс Кафка шахсиятини ва ижодий оламини тушунишга хизмат қиладиган манба сифатида баҳоланади.

Густав Яноух
«КАФКА БИЛАН СУҲБАТЛАР»ДАН
Русчадан Аҳмад Отабоев таржимаси

ХХ аср адабиёти тараққиётини янги йўналишга солиб юборган, инсон ва унинг умрига ўзгача муносабатни қарор топтирган Франс Кафка дунёдаги энг ғаройиб ва тушунарсиз тақдир эгаси бўлган ижодкордир, дейиш мумкин. У 1883 йилнинг 3 июлида Прага шаҳрида туғилган. Отаси ўз меҳнати туфайли шаҳарда кичикроқ бир фабриканинг эгаси бўлган. У уч қизи ва ўғли Франснинг келажагини таъмин этмоқчи бўлди, лекин ўғли билан бир умр келишолмай ўтди. Франснинг онаси руҳонийлар оиласидан эди.
Кафка Прагадаги немис гимназиясини тугатиб, 1901 — 1905 йилларда Прага университетида ҳуқуқшуносликни ўрганди, санъат тарихи ва олмоншунослик бўйича маърузалар тинглади. 1906 — 1907 йилларда Прага шаҳар судининг адвокатлар идорасида амалиёт ўтади. 1907 йилнинг октябридан бошлаб хусусий суғурта жамиятига хизматга кирди. 1908 йилда Прага тижорат академиясида шу ихтисослик бўйича малакасини оширди. Шундан сўнг у турли кам иш тўланадиган ташкилотларда ишлаган. 1917 йилда Кафка сил касалига дучор бўлади, 1922 йилда нафақага чиқади. 1923 йили Берлинга кетади, лекин соғлигининг ёмонлашуви сабабли Прагага қайтишга мажбур бўлади. Франс Кафка 1924 йилнинг 3 июнида Вена шаҳри атрофидаги Кирлинг санаториясида вафот этади.
Кафка ўзи учун кўпроқ ёзган, дейишади. У ўз асарларини яхши кўрмас, уларни чоп эттиришга қизиқмас, ҳатто ўлими олдидан дўсти Макс Бродга ўзининг чоп этилмаган барча қўлёзмаларини тезда ёқиб ташлашни васият қилган эди. «Менда адабий қизиқишлар йўқ, мен ўзим адабиётдан иборатман», — деганди Франс Кафка дўстларидан бирига. У ўз асарлари ҳақида: «Мен уларни яратган онларнигина ҳурмат қиламан, холос — дерди. Кафканинг ёзганлари тамомила кутилмаган ва ўзига хосдир.

Асарлари: «Бир кураш тарихи» (1902-1903, биринчи асари), «Қурилиш» (1923, охирги асари), «Америка» (1911-1916, биринчи романи), «Жараён» (1915-1918, иккинчи романи), «Қўрғон» (1921-1922, охирги романи), «Эврилиш», «Ҳукм», «Жазо колониясида», «Очлик устаси», «Отамга хат» ва бошқ.

Ф.Кафка: “Мен тезда бошқа қиёфага киролмайман, сўнг ўз аслимга қайтиб ва оралиқни аниқ мувофиқлаштириб юборолмайман.”

– Сизнинг шеърларингизда ҳали шовқин кўп. Бу, ёшликка хос ҳолат, бу тириклик қувватининг керагидан ортиқ даражадалигидан далолат. Ўз-ўзича бу шовқин гўзал, гарчи санъатга алоқаси бўлмаса-да. Аксинча! Шовқин маънодорликка халал беради. Бироқ мен танқидчи эмасман. Мен тезда бошқа қиёфага киролмайман, сўнг ўз аслимга қайтиб ва оралиқни аниқ мувофиқлаштириб юборолмайман. Такрор айтаман, мен танқидчи эмасман. Мен маҳкум ва томошабинман, холос.

– Ҳакам ким?

– Тўғри, мен яна судда хизматчи ҳамман, бироқ ҳакамларни билмайман. Мен судда кичик муваққат ходимман, чоғи. Ботинимда ҳеч қандай барқарор нарса йўқ. Барқарор фақат изтироб. Сиз қай маҳалда ёзасиз?

– Кечқурун, оқшомда. Камдан-кам ҳолларда кундуз куни. Мен кундузлари ёзолмайман.

– Кундуз – буюк сеҳргар.

– Менга ёруғ, фабрика, уйлар, рўпарадаги дераза халал беради. Айниқса, ёруғ. Ёруғ диққатни чалғитади.

– Эҳтимол, у ботиндаги зулматдан чалғитар. Ёруғ одамдан устун келганда яхши, албатта. Агар бу даҳшатли, уйқусиз тунлар бўлмаганида эди, мен умуман ёзмасдим. Ҳозирги ҳолимда эса мен мудом ўзимнинг аянчли якка маҳкумлигимни ҳис этаман.

* * *

– Сиз шоирни ғаройиб паҳлавондай тасвирлайсиз: унинг оёқлари заминда, боши эса булутлар орасида кўринмай кетган. Албатта, бу мешчанларча шартлилик нуқтаи назаридан айни рисоладаги образ. Бу – воқелик билан ҳеч қандай алоқаси йўқ, соҳир майллар сароби. Аслида шоир ўртаҳол одамдан-да хийла майда ва кучсиз. Шунинг учун у тириклик юкини бошқалардан кўра кескинроқ ва кучлироқ туяди. Унинг ўзига қолса қўшиқлари – фиғон, холос. Санъаткор учун ижод – изтироб, бу восита орқали у юрагини янги изтироблар учун бўшатиб олади. У сиймо эмас, ўз вужуди-қафасига қамалган ола-чипор қуш, холос.

– Сиз ҳамми?

– Мен мутлақо бесўнақай қушман. Мен – Kavka**, зағчаман. Тайнхофдаги кўмирчида шунақаси бор. Сиз уни кўрганмисиз?

– Ҳа, у дўкон олдида учиб-қўниб юради.

– Менинг бу туғишганим мендан кўра яхши яшайди. Тўғри, унинг қанотлари қирқиб қўйилган. Мени бундай қилишга ҳожат йўқ, чунки менинг қанотларим қуриб қолган. Энди менда на осмонга, на узоқ жойга парвоз қилиш имкони бор. Одамлар орасида саросималаниб йўртиб юраман. Улар менга шубҳаланиб қараб қўйишади. Ахир, мен хавфли паррандаман, мисоли ўғри хотиндай, зағчаман мен. Бироқ бу сиртдан қараганда шундай. Аслида мен ялтироқ буюмларга ўч эмасман. Шунинг учун менда ялтироқ қора пар-патлар ҳам йўқ. Ранг-қутим ўчган, кулдайман. Жон-жаҳди билан тошлар орасига бекинишга уринаётган зағчаман. Бу гаплар шунчаки, ҳазил… Бугун ёмон аҳволдалигимни сезиб қолманг, деб айтяпман бу гапларни.

* * *

“Жазо колонияси” китобчасининг илк нусхаси олингани муносабати билан:

– Ҳар қандай чалама-чатти қораламаларимнинг нашр этилиши доим юрагимга ғулғула солади.

– Нега уларни нашрга берасиз?

– Ҳамма гап шунда-да! Макс Брод, Феликс Велч, дўстларимнинг бари ёзганларимни сўраб-нетиб ўтирмай олиб қўйишади, кейин менга тайёр нашриёт шартномаларини олиб келиб бошимни қотиришади. Мен уларга ножўя гап айтишни истамайман, охир-оқибатда иш қўлёзмаларимнинг нашр этилишига боради, ахир, булар, очиғини айтай, ўта шахсий ёзишмалар ёки кўнгилли эрмаклар. Менинг одам сифатидаги кучсизлигимнинг шахсий далолатномалари эълон қилинади ва ҳатто сотилади. Чунки дўстларим Макс Бород бошчилигида бундан нима қилиб бўлса ҳам адабиёт ясашни хоҳлашади, менда эса ёлғизликнинг бу далолатномаларини йўқ қилишга етарли куч йўқ… Менинг ҳозир айтаётган бу гапларим, албатта, бўрттириш ва дўстларимга майда таъна-дашномлар. Аслида эса, мен шу қадар одобсиз ва уятсизманки, бу нарсаларни нашр этишда ўзим уларга ёрдамлашаман. Ўзимнинг кучсизлигимни оқлаш учун айтай атроф-муҳитни аслидан кўра кучли қилиб тасвирлайман. Бу, албатта, алдов. Мен, ахир, юристман. Шунинг учун ҳам ёмонликдан қочиб қутулиб кетолмайман.

* * *

“Ўтёқар”нинг Милена Есенская таржимасида чех тилидаги нашри муносабати билан Г.Яноух шундай деди:

– Повестда қуёш ва хуш кайфият тасвирлари жуда кўп. Унда гарчи бу ҳақда гапирилмаса ҳам.

– Бу повестда эмас, аксинча, ҳикоя қилинаётган объектда, навқиронликда. Ёшлик қуёш ва севгига тўлиқ. Ёшлик бахтиёр, чунки у гўзалликни кўриш лаёқатига эга. Бу лаёқат йўқотилганда ночор қарилик, руҳан сўниш, бахтсизлик бошланади.

– Демак, кексалик бахтнинг ҳар қандай имконини инкор этаркан-да?

– Йўқ, бахт кексаликни инкор этади. Кимки ўзида гўзалликни кўриш лаёқатини сақласа, қаримайди.

– Демак, “Ўтёқар”да сиз жуда ёш ва бахтиёрсиз.

– Узоқдаги нарсалар ҳақида яхши гапиришади. Улар яхши кўринади. “Ўтёқар” – аллақандай туш ҳақида хотиралар, ҳеч қачон рўй бермаган нимадир ҳақида. Карл Россман яҳудий эмас. Биз яҳудийлар эса, қариб туғиламиз.

* * *

Ўн олти ёшли Карл Россманнинг реал тимсоли бўлганмиди, деган саволга:

– Тимсоллар кўп бўлган ва бирорта ҳам бўлмаган. Бироқ булар бари энди ўтмишда қолди.

– Навқирон Россманнинг образи ўтёқарнинг образидай жуда жонли.

– Бу қўшимча маҳсулот, холос. Мен одамларни чизмайман. Мен воқеаларни ҳикоя қиламан. Булар катиналар, фақат картиналар.

– Демак, уларнинг тимсоллари бўлган. Картиналар асосида киши кўрган, кузатган нарсалар ётади.

– Нарсаларни, онгдан чиқариб ташлаш учун, фотосуратга туширишади. Менинг ёзганларим – кўрганларимдан кўз юмишга уриниш.

* * *

“Ҳукм” ҳақида:

– Мен бу асарни ёзишингизга сизга нима туртки берганини билишни хоҳлардим. “Ф”га бағишлов – оддий расмиятчиликмас. Сиз, албатта, бу китоб билан кимгадир ниманидир айтишни истагансиз.

– … “Ҳукм” – бир оқшом шарпаси.

– Бу қанақаси?

– Бу – шарпа.

– Бироқ сиз уни ёзгансиз.

– Бу – шарпадан ҳимояланишни кўзда тутиб ёзилган далолатнома, холос.

* * *

“Эврилиш” ҳақида:

– … Замза Кафканинг айнан ўзи эмас. “Эврилиш” иқрорномамас, бироқ у – маълум маънода – беадаблик… Ахир, ўз оилангда кана тарқагани ҳақида гапириш одобданми?

– Албатта, бу одобли жамиятга хос ҳолат.

– Кўряпсизми, мен нечоғли одобсизман.

– Ўйлашимча, бу жойда “одобли” ёки “одобсиз” каби аниқловчилар ўринсиз. “Эврилиш” – қўрқинчли туш, даҳшатли шарпа.

– Туш ҳар қандай ваҳимали шарпадан ҳам даҳшатли бўлган воқелик устидаги пардани кўтарди. Ҳаётнинг фожиаси ва санъатнинг қудрати ҳам шунда.

Манба: “Китоб дунёси” газетаси, 2013 йил, 2(149)-сон

Gustav Yanoux (1903-1968) — chex musiqachisi va yozuvchisi, 2-jahon urushi qatnashchisi. Asosan «Kafka bilan suhbatlar» asari bilan tanilgan. Mazkur asar asl manbalarga asoslanmay, erkin tarzda yozilgan bo’lsa-da, Frans Kafka shaxsiyatini va ijodiy olamini tushunishga xizmat qiladigan manba sifatida baholanadi.

Gustav Yanoux
«KAFKA BILAN SUHBATLAR»DAN
Ruschadan Ahmad Otaboev tarjimasi

XX asr adabiyoti taraqqiyotini yangi yo’nalishga solib yuborgan, inson va uning umriga o’zgacha munosabatni qaror toptirgan Frans Kafka dunyodagi eng g’aroyib va tushunarsiz taqdir egasi bo’lgan ijodkordir, deyish mumkin. U 1883 yilning 3 iyulida Praga shahrida tug’ilgan. Otasi o’z mehnati tufayli shaharda kichikroq bir fabrikaning egasi bo’lgan. U uch qizi va o’g’li Fransning kelajagini ta’min etmoqchi bo’ldi, lekin o’g’li bilan bir umr kelisholmay o’tdi. Fransning onasi ruhoniylar oilasidan edi.Kafka Pragadagi nemis gimnaziyasini tugatib, 1901 — 1905 yillarda Praga universitetida huquqshunoslikni o’rgandi, san’at tarixi va olmonshunoslik bo’yicha ma’ruzalar tingladi. 1906 — 1907 yillarda Praga shahar sudining advokatlar idorasida amaliyot o’tadi. 1907 yilning oktyabridan boshlab xususiy sug’urta jamiyatiga xizmatga kirdi. 1908 yilda Praga tijorat akademiyasida shu ixtisoslik bo’yicha malakasini oshirdi. Shundan so’ng u turli kam ish to’lanadigan tashkilotlarda ishlagan.
1917 yilda Kafka sil kasaliga duchor bo’ladi, 1922 yilda nafaqaga chiqadi. 1923 yili Berlinga ketadi, lekin sog’ligining yomonlashuvi sababli Pragaga qaytishga majbur bo’ladi. Frans Kafka 1924 yilning 3 iyunida Vena shahri atrofidagi Kirling sanatoriyasida vafot etadi.
Kafka o’zi uchun ko’proq yozgan, deyishadi. U o’z asarlarini yaxshi ko’rmas, ularni chop ettirishga qiziqmas, hatto o’limi oldidan do’sti Maks Brodga o’zining chop etilmagan barcha qo’lyozmalarini tezda yoqib tashlashni vasiyat qilgan edi. «Menda adabiy qiziqishlar yo’q, men o’zim adabiyotdan iboratman», — degandi Frans Kafka do’stlaridan biriga. U o’z asarlari haqida: «Men ularni yaratgan onlarnigina hurmat qilaman, xolos — derdi. Kafkaning yozganlari tamomila kutilmagan va o’ziga xosdir.

Asarlari: «Bir kurash tarixi» (1902-1903, birinchi asari), «Qurilish» (1923, oxirgi asari), «Amerika» (1911-1916, birinchi romani), «Jarayon» (1915-1918, ikkinchi romani), «Qo’rg’on» (1921-1922, oxirgi romani), «Evrilish», «Hukm», «Jazo koloniyasida», «Ochlik ustasi», «Otamga xat» va boshq.

F.Kafka: “Men tezda boshqa qiyofaga kirolmayman, so’ng o’z aslimga qaytib va oraliqni aniq muvofiqlashtirib yuborolmayman.”

– Sizning she’rlaringizda hali shovqin ko’p. Bu, yoshlikka xos holat, bu tiriklik quvvatining keragidan ortiq darajadaligidan dalolat. O’z-o’zicha bu shovqin go’zal, garchi san’atga aloqasi bo’lmasa-da. Aksincha! Shovqin ma’nodorlikka xalal beradi. Biroq men tanqidchi emasman. Men tezda boshqa qiyofaga kirolmayman, so’ng o’z aslimga qaytib va oraliqni aniq muvofiqlashtirib yuborolmayman. Takror aytaman, men tanqidchi emasman. Men mahkum va tomoshabinman, xolos.

– Hakam kim?

– To’g’ri, men yana sudda xizmatchi hamman, biroq hakamlarni bilmayman. Men sudda kichik muvaqqat xodimman, chog’i. Botinimda hech qanday barqaror narsa yo’q. Barqaror faqat iztirob. Siz qay mahalda yozasiz?

– Kechqurun, oqshomda. Kamdan-kam hollarda kunduz kuni. Men kunduzlari yozolmayman.

– Kunduz – buyuk sehrgar.

– Menga yorug’, fabrika, uylar, ro’paradagi deraza xalal beradi. Ayniqsa, yorug’. Yorug’ diqqatni chalg’itadi.

– Ehtimol, u botindagi zulmatdan chalg’itar. Yorug’ odamdan ustun kelganda yaxshi, albatta. Agar bu dahshatli, uyqusiz tunlar bo’lmaganida edi, men umuman yozmasdim. Hozirgi holimda esa men mudom o’zimning ayanchli yakka mahkumligimni his etaman.

* * *

– Siz shoirni g’aroyib pahlavonday tasvirlaysiz: uning oyoqlari zaminda, boshi esa bulutlar orasida ko’rinmay ketgan. Albatta, bu meshchanlarcha shartlilik nuqtai nazaridan ayni risoladagi obraz. Bu – voqelik bilan hech qanday aloqasi yo’q, sohir mayllar sarobi. Aslida shoir o’rtahol odamdan-da xiyla mayda va kuchsiz. Shuning uchun u tiriklik yukini boshqalardan ko’ra keskinroq va kuchliroq tuyadi. Uning o’ziga qolsa qo’shiqlari – fig’on, xolos. San’atkor uchun ijod – iztirob, bu vosita orqali u yuragini yangi iztiroblar uchun bo’shatib oladi. U siymo emas, o’z vujudi-qafasiga qamalgan ola-chipor qush, xolos.

– Siz hammi?

– Men mutlaqo beso’naqay qushman. Men – Kavka**, zag’chaman. Taynxofdagi ko’mirchida shunaqasi bor. Siz uni ko’rganmisiz?

– Ha, u do’kon oldida uchib-qo’nib yuradi.

– Mening bu tug’ishganim mendan ko’ra yaxshi yashaydi. To’g’ri, uning qanotlari qirqib qo’yilgan. Meni bunday qilishga hojat yo’q, chunki mening qanotlarim qurib qolgan. Endi menda na osmonga, na uzoq joyga parvoz qilish imkoni bor. Odamlar orasida sarosimalanib yo’rtib yuraman. Ular menga shubhalanib qarab qo’yishadi. Axir, men xavfli parrandaman, misoli o’g’ri xotinday, zag’chaman men. Biroq bu sirtdan qaraganda shunday. Aslida men yaltiroq buyumlarga o’ch emasman. Shuning uchun menda yaltiroq qora par-patlar ham yo’q. Rang-qutim o’chgan, kuldayman. Jon-jahdi bilan toshlar orasiga bekinishga urinayotgan zag’chaman. Bu gaplar shunchaki, hazil… Bugun yomon ahvoldaligimni sezib qolmang, deb aytyapman bu gaplarni.

* * *

“Jazo koloniyasi” kitobchasining ilk nusxasi olingani munosabati bilan:

– Har qanday chalama-chatti qoralamalarimning nashr etilishi doim yuragimga g’ulg’ula soladi.

– Nega ularni nashrga berasiz?

– Hamma gap shunda-da! Maks Brod, Feliks Velch, do’stlarimning bari yozganlarimni so’rab-netib o’tirmay olib qo’yishadi, keyin menga tayyor nashriyot shartnomalarini olib kelib boshimni qotirishadi. Men ularga nojo’ya gap aytishni istamayman, oxir-oqibatda ish qo’lyozmalarimning nashr etilishiga boradi, axir, bular, ochig’ini aytay, o’ta shaxsiy yozishmalar yoki ko’ngilli ermaklar. Mening odam sifatidagi kuchsizligimning shaxsiy dalolatnomalari e’lon qilinadi va hatto sotiladi. Chunki do’stlarim Maks Borod boshchiligida bundan nima qilib bo’lsa ham adabiyot yasashni xohlashadi, menda esa yolg’izlikning bu dalolatnomalarini yo’q qilishga yetarli kuch yo’q… Mening hozir aytayotgan bu gaplarim, albatta, bo’rttirish va do’stlarimga mayda ta’na-dashnomlar. Aslida esa, men shu qadar odobsiz va uyatsizmanki, bu narsalarni nashr etishda o’zim ularga yordamlashaman. O’zimning kuchsizligimni oqlash uchun aytay atrof-muhitni aslidan ko’ra kuchli qilib tasvirlayman. Bu, albatta, aldov. Men, axir, yuristman. Shuning uchun ham yomonlikdan qochib qutulib ketolmayman.

* * *

“O’tyoqar”ning Milena Yesenskaya tarjimasida chex tilidagi nashri munosabati bilan G.Yanoux shunday dedi:

– Povestda quyosh va xush kayfiyat tasvirlari juda ko’p. Unda garchi bu haqda gapirilmasa ham.

– Bu povestda emas, aksincha, hikoya qilinayotgan ob’ektda, navqironlikda. Yoshlik quyosh va sevgiga to’liq. Yoshlik baxtiyor, chunki u go’zallikni ko’rish layoqatiga ega. Bu layoqat yo’qotilganda nochor qarilik, ruhan so’nish, baxtsizlik boshlanadi.

– Demak, keksalik baxtning har qanday imkonini inkor etarkan-da?

– Yo’q, baxt keksalikni inkor etadi. Kimki o’zida go’zallikni ko’rish layoqatini saqlasa, qarimaydi.

– Demak, “O’tyoqar”da siz juda yosh va baxtiyorsiz.

– Uzoqdagi narsalar haqida yaxshi gapirishadi. Ular yaxshi ko’rinadi. “O’tyoqar” – allaqanday tush haqida xotiralar, hech qachon ro’y bermagan nimadir haqida. Karl Rossman yahudiy emas. Biz yahudiylar esa, qarib tug’ilamiz.

* * *

O’n olti yoshli Karl Rossmanning real timsoli bo’lganmidi, degan savolga:

– Timsollar ko’p bo’lgan va birorta ham bo’lmagan. Biroq bular bari endi o’tmishda qoldi.

– Navqiron Rossmanning obrazi o’tyoqarning obraziday juda jonli.

– Bu qo’shimcha mahsulot, xolos. Men odamlarni chizmayman. Men voqealarni hikoya qilaman. Bular katinalar, faqat kartinalar.

– Demak, ularning timsollari bo’lgan. Kartinalar asosida kishi ko’rgan, kuzatgan narsalar yotadi.

– Narsalarni, ongdan chiqarib tashlash uchun, fotosuratga tushirishadi. Mening yozganlarim – ko’rganlarimdan ko’z yumishga urinish.

* * *

“Hukm” haqida:

– Men bu asarni yozishingizga sizga nima turtki berganini bilishni xohlardim. “F”ga bag’ishlov – oddiy rasmiyatchilikmas. Siz, albatta, bu kitob bilan kimgadir nimanidir aytishni istagansiz.

– … “Hukm” – bir oqshom sharpasi.

– Bu qanaqasi?

– Bu – sharpa.

– Biroq siz uni yozgansiz.

– Bu – sharpadan himoyalanishni ko’zda tutib yozilgan dalolatnoma, xolos.

* * *

“Evrilish” haqida:

– … Zamza Kafkaning aynan o’zi emas. “Evrilish” iqrornomamas, biroq u – ma’lum ma’noda – beadablik… Axir, o’z oilangda kana tarqagani haqida gapirish odobdanmi?

– Albatta, bu odobli jamiyatga xos holat.

– Ko’ryapsizmi, men nechog’li odobsizman.

– O’ylashimcha, bu joyda “odobli” yoki “odobsiz” kabi aniqlovchilar o’rinsiz. “Evrilish” – qo’rqinchli tush, dahshatli sharpa.

– Tush har qanday vahimali sharpadan ham dahshatli bo’lgan voqelik ustidagi pardani ko’tardi. Hayotning fojiasi va san’atning qudrati ham shunda.

Manba: “Kitob dunyosi” gazetasi, 2013 yil, 2(149)-son