Устоз Эркин Воҳидов таваллуд топган куннинг 80 йиллиги олдидан
Мустамлака даврида, Чўлпон, Фитрат, Усмон Носирлар қатағонга учраганида зулмдан қочиб, хорижда жон сақлаган ватандошлар кейинчалик шоир сифатида Эркин Воҳидни эътироф этишган экан. Ҳақли эътироф. Зеро, етмишинчи йиллар бошидаги “Ўзбегим” қасидаси шоирнингина эмас, ўзбек шеъриятининг ютуғи эканини, миллатнинг ўзлигини баралла тарона қилганини, ўзбекона кўнгилни кўтарганини унутиб бўладими?!
Вафо ФАЙЗУЛЛОҲ
АЗАЛИЙ ҲИКМАТНИ ИЗЛАБ…
Қўнғироқ бўлди.
– Эркин ака бораяптилар…
“Эркин ака, қайси Эркин ака?
Эркин Маликми, Эркин Аъзам, Эркин Усмон, Эркин Абдураҳмондир?”
– Воҳидов! – “Шарқ”қа, – шиддатли аниқлик киритилади.
Бирдан руҳиятим ўзгаради. Кўнглим оёққа туради. Руҳиятим ажиб бир шоирона насимдан парвозланиб, борлиғимга буюради: “Уйғон! Шарққа шоир ташриф буюряпти”. Беихтиёр айтаман:
– Ўзим кутиб оламан, Мирзо ака!
Муждани етказганимда таҳририятдаги ҳамманинг шоирлик армони эсига тушиб, шу чўққига чиққан, юксак бир зотни зиёрат қилиш имконидан кўнгиллар масрур бўлади.
Зиналардан тушиб борар эканман, шеър тоқига кўтарилган шоир “Нидо”лари хотирам осмонида жаранглайди.
Бекорга ХХ аср ўзбек шеъриятининг улуғ вакили ҳавасланиб шундай ёзмаган-да:
“Уфқларда ёниқ афсона,
Олгин Эркин Воҳид шеърларин.”
(Рауф Парфи)
Мустамлака даврида, Чўлпон, Фитрат, Усмон Носирлар қатағонга учраганида зулмдан қочиб, хорижда жон сақлаган ватандошлар кейинчалик шоир сифатида Эркин Воҳидни эътироф этишган экан. Ҳақли эътироф. Зеро, етмишинчи йиллар бошидаги “Ўзбегим” қасидаси шоирнингина эмас, ўзбек шеъриятининг ютуғи эканини, миллатнинг ўзлигини баралла тарона қилганини, ўзбекона кўнгилни кўтарганини унутиб бўладими?! Ўшанда ҳофиз бу шеърга куй топиб, ёниб куйлаганда, катта-ю кичик юракдан унга жўр бўлиб юрганмиз.
Эркин Воҳидов узилган бадиий анъаналаримизни баҳоли қудрат келажакка улади. Мукаммал шеърий илм – арузда ёзишга, тенгдошлари орасида мавлоно Лутфий, ҳазрат Навоий анъаналарини давом эттиришга журъат топди. “Ёшлик” девони майли ҳавас, изланиш пиллапоясида турса ҳам, “Инсон қасидаси” каби ҳам фикри, ҳам ифодаси гўзал ғазаллар яратилишига сабаб бўлди. Мумтоз шеърий услуб замоннинг энг мураккаб руҳий жараёнларини юксак бадиий тарзда кўрсата олишга яроқли эканини исботлаб, шеъриятимиз сарҳадларини ҳимоя қилди. Санъатнинг, истеъдоднинг ҳамма қаламкашга ҳам насиб қилмайдиган авж мақоми бор эканлигини кўрсатди. Шунинг учун ҳам “Инсон қасидаси” деҳқондан тортиб зиёлиларимизгача, миллий руҳиятни ёлқинлаштириб, тафаккурга бошлайдиган қўшиқ сифатида меҳримиз уфқида ҳилпиради.
Эркин Воҳидов шеърияти шарқона, шу билан бирга дунё назмининг энг янги поэтик тафаккуридан сув ичган узоқ умр кўрадиган сўзлардан тикланган қасрдир. “Руҳлар исёни” ўтган асрнинг етмишинчи йилларигача бўлган достончилигимизнинг фавқулодда янги, чуқур психологик намунаси. Қизиғи, Эркин Воҳидовда уч-тўрт йўналиш, бир-бирига ўхшамас шоирона ботиний феъл ўқувчини ҳайратга солади. “Донишқишлоқ латифалари”даги ўткир ҳажв, самимий кулги, афандиёна кескир ақлни “Руҳлар исёни”даги чуқур руҳий талқинга солиштириб бўладими? “Ўзбегим”даги наъра билан “Ёшлик девони”даги дилбар лирикани-чи? Бир шоир оламида қандай қилиб еру осмондай узоқ руҳий услублар: фожиа ва кўтаринкилик муҳити уйғун бўлиши мумкин? Шоир қисмати, дунёнинг ўзгарувчан жараёнини ўз борлиғида яшайдиган актёр. Унинг ботини ҳаёт саҳнаси… Бу саҳна шунчалик кенг ва ҳар хилки, шоир иқтидори қадар масъулиятни ҳис қилиб, навбатдаги асарида аввалгисини қайтармайди, янгиланади. Мавзу ва услуб жиҳатидан ҳам бошқа оламда, бошқа шеърий қиёфада намоён бўлади…
…Биринчи қаватнинг остонасида ҳеч ким кўринмади. Ҳовлиққанимдан бошяланг чиқиб кетган эканман. Қишимиз ҳам ўжар феъллик. Чарслигини баҳорга яқин кўрсатади… Февралнинг ўртасида гуллаб қўйган шаҳарлик ўриклар февралнинг охирида ёпишқоқ қор аралаш ёғаётган совуқ ёмғир остида шумшайиб, эзилиб ўзи билан ўзи овора. Тан жунжикар эди. Ўзимни панага олдим. Ташқарига, бўронли ҳавога қараб турибман. Ниҳоят, шоир остонага яқин жойда кўринди. Негадир Эркин ака ичкарига киришга шошилмас, қор остида нафасини ростламоқчи, изғиринли шу соф ҳаводан кўпроқ симирмоқ энг зўр саодатдай турарди. Ичкарига ўзини ураётганларнинг қай бирига бу одам елкасидан нафас олаётгандай туюлган бўлиши ҳам мумкин. Менда эса тийрак нигоҳлари ила боққан, куз либосида шошилиб кўчага тушган йўловчи таасуротини уйғотди.
Меърож лаҳзада юз берадиган жараён. Руҳ ва кўнгил улғайганини жисм қаердан ҳам сезарди? Руҳ вазифасини бажариб, оламнинг навқиролигидан ажабтовур куч олиб, заковатини улғайтириб, шоирни кўнгиллар боғбонига, булбул ва гулга айлантиради. Назрул Ислом сиймосига чизгиларда буни ҳис қилиб, Яратганнинг Ўзидан Шоирга берилган инъом эканлигига иқрор бўласиз. Шоирга шу манзилдан тушиш изтироб, чинакам мусибат. Чин шоир ҳеч қачон улғайиш уфқидан тушмайди. Жисми қариган сари руҳи яна-да юксалиб, парвоз қилиб бораверади; маърифати, мутафаккирлиги Ўзига яқинлашиб, қурбат ҳосил қилади.
“Шарқ” таҳририяти тўртинчи қаватда. Аммо, лифтларнинг тўртдан учтаси тўртинчи қаватга тўхтаб ўтолмайди. Шунинг учун, Эркин ака билан бешдан тўртга тушишга мажбур бўламиз. Эркин ака, гўё нафас ростлаётгандай, аслида гурунг бериб жилади:
– Бундан қарийб ярим аср илгари Давлат бадиий нашриёти ҳам“Навоий-30” биносининг тўртинчи қаватида жойлашган эди. Аксарият улуғлар – Ғафур Ғулом, Мақсуд Шайхзода, Ҳабибий домла, Қуддус Муҳаммадий каби зотлар ташриф буюришганида югуриб пастга тушардим. Кўтарилишда улар ҳеч шошилишмас, назаримда жуда имиллашиб олға босишарди. Мана…
– Қуддус Муҳаммадий лифт борида ҳам тепа қаватга пиёда кўтариларкан, – дейди Мирзо Кенжабек. Фикри охирига етмаган шоирга имкон бермай, мен ҳам “билимдон”лигимни кўрсатишга шошиламан.
– Ҳабибий домла тўқсонга киргандилар-а…
Эркин ака думбул хабаримнинг икки дами борлигини шу онда фаҳмлаб етди… ва индамасдан ҳикоясини ҳам, бу саволга аниқлик киритмоқни ҳам нигоҳи билан айтиб қўя қолди…
“Shаrq” нашриётида Ўзбекистон халқ шоири Эркин Воҳидовнинг саккиз жилддан иборат танланган асарларини нашр қилиш тадориги икки-уч йилдан буён кўрилади. Ниҳоят, дастлабки жилдлар босмадан чиқди. Унгача хамир учидан патир деганларидек, шоирнинг кейинги йилларда битилган шеърлар тўплами ёруғлик юзини кўрди. “Янги шеърлар”. Номи мени ўйлантирди. “Ичи шеърлардан иборат бўлса яна…” Йўқ, бу номнинг икки юки, икки таъкиди бор экан. Ҳарқалай, кейинги йилларда матбуотда чиққан шеърларининг ўзидан мутаассир юрганимдан, бу учрашув шунчаки бўлмаслигини кўнглим сезгандай эди. Шоирнинг ташрифи эса юракни қизитиб, руҳимни карахтликдан уйғотиб, “Янги шеърлар” сари бошлади.
Дабдурустдан “Янги шеърлар”га ўтмасдан шоирнинг бунгача ҳам адо этган улуғ хизматларидан бир-иккисини эсламоқ вожиб. Ғарб мумтоз намуналаридан “Фауст” – Гёте ижодининг гултожи, олмон адабиётининг шоҳ асари ҳисобланади. Одам улғайиб, довонлар ошганидек “Фауст”даги драма, руҳият ғалаёнлари, моддий ва маънавий олам, шеърий санъатлар ифодаси жуда мураккаб. Бунга етарлича тайёргарлик кўрган ўқувчи учун ҳам мутолаа жараёни осон кечмайди. Энди, унинг таржимаси қанча муддат ва қанча заҳмат, тил билиш, илм ва шоирлик даҳосини талаб қилади? Жавоби жуда ҳам мушкул. Чунки шеър таржимасида аслиятга ҳеч қачон етиб бўлмайди, бу қарийб мумкин эмас, фақат илоҳий мўъжиза билан таржима шеърнинг шарпасинигина кўрсатадиган амал. Бу барибир бўлак тилда муқобилини топиб, бошқа бир асарнинг туғилиши бўлади… Шунинг учун бўлса керак, Гёте ўз ёзганини эмас, французчага ўгирилган вариантини мутолаа қилишга рағбати кўпроқ экан… Бунинг ўзига яраша ҳузурбахш сабаблари бўлган, албатта. Шоир Эркин Воҳидов эса олмончадан эмас рус тилидан таржима қилди ва бунга умрининг беш-олти йилини бутунлай бағишлади. “Фауст” таржимаси адабий муҳитда, таржимачиликда катта воқеа бўлган. Бундан ташқари, ғарбнинг мумтоз асари шарқ шоири ижодига ҳам ижобий таъсир қилиб, янги довонга олиб чиқди.
Эркин Воҳидовнинг хизматларидан яна бири рус шоири Сергей Есениндан қилган таржималаридир. Бизнинг авлод бу таржималарни севиб, ёддан ўқиб шаклланган. Биз учун ижодда ғайримиллат шоир йўқ. “Миллатингиз, маданиятингиз, динингиз бўлак, шунга кўра, ҳаёт тарзингиз бошқа, – деган эди менга шоир дўстим Владислав Целыев. – Қандай қилиб ўта миллий шоиримизни Ислом маданиятининг вакили, ўзбек шоири таржима қилиши мумкин? Ахир баъзи эътиқодий тушунчаларимиз бизларники сизларда, сизларники бизларда йўқ-ку!” “Владислав, – деганман мен ҳам ўз навбатида – тилимизни, умуман, билмайсизлар, лекин бизда рус тилини сув қилиб ичиб юборганлар бор. Шоир руҳиятини шоиргина таржима қила олади, аслига мос муқобил тушунчаларни топади. Ўзбекчага ўгирилган шеърни эшит!..” У сўзларига тушунмаса ҳам таржима руҳи ва оҳангидан ҳузурланаётгани чеҳрасида қалқиб чиқди.
2010 йилнинг тўртинчи октябри эди. Сергей Есенин туғилганига 115 йил тўлган кунда рус шоирлари Юрий Бондар ва Ромул Елисеевлар ҳамроҳлигида Ваганки қабристонига йўл олдик. Есенин қабри олдида бир гала мухлислар йиғилган, шоир ва волидаси хоки пойида қучоқ-қучоқ чиннигуллар, кимдир пайдар-пай шоир шеърини артистдек ижро этар, ким йиғлаган, ким шод, ким сархуш, ким ҳушёр ҳузур туярди. Тўлқинланиб кетиб, ҳеч кимдан сўроқсиз ўртага ошиқдим: “Дорогие поклонники поэзии! Если разрещите, я наизусь читаю стихи поэта “До свидания друг мой, до свидания” на узбекском языке” дея дудуқланган тилим бирдан тиниқлашди!
Хайр энди, хайр дўстгинам,
Бағримдасан кўнгил малҳами.
Муқаррар бу айрилиқнинг ҳам,
Висоли бор олдинда ҳали.
Хайр, дўстим, сўзга очма лаб
Қўй, мен учун ўртама бағир.
Бу ҳаётда ўлмоқ-ку бор гап,
Яшамоқ ҳам янгимас ахир.
Ҳеч ким “бу нима деяпти ўзи?” дея бақирмади. Балки “узбек, узбек” деган сўзлар оҳангидан бир ҳурмат, ташаккур туйдим. Бу, албатта, Эркин Воҳидовнинг улуғ таржималарига айтилган ташаккур эди. Ҳолбуки, кўпинча бундай лаҳзаларда шеър таржимони бировнинг эсига ҳам тушмайди… Очиғи, биз фидойиликни кўпинча қадрлашни билмаймиз. Эркин Воҳидовга ўхшаган шоир, таржимонлар дунёга ҳар куни ҳам келавермайди, ахир. Уларни йўқлаш, ҳар бир фикрини қадрлаш бугун учун эмас, келажак учун ҳам керак.
Яна бир хотира. Адашмасам, 2003 йилнинг баҳорида “Ёшлик” журнали таҳририятида ишлаётганимда серқирра ижодкор сирини биламан, деб ўзимча саволлар тузиб, шоирни излашга тушдим. Эркин ака эса, Москвада, юраги жарроҳлик амалиётига тайёрланилаётган экан. (Балки “Амалиётдан кейин бемор” шеъри ўша кунлардан кейин ёзилгандир.) Саволларим ҳали ҳам жавобсиз, сарғайган қоғозлар ичида яшириниб ётибди… Очиғи, аслида беҳуда нарсага уринганга ўхшайман… Ахир, шеър чақмоқ янглиғ кўз очади. Қандай оламга келгани кўпинча шоирнинг ўзи учун ҳам сир, шундай экан, мухлислар ҳеч қачон бу сирни билолмаса керак. Фақат туғилган шеър билан учрашиш мумкин. Кўнгилнинг латиф оламида яшаш ҳақиқий саодат. Айниқса, янгиси бўлса, олинадиган баҳра, руҳнинг сурури бўлакча бўлади, афсуски, бунинг суратини чизолмаймиз.
– Шу хонага ҳам бир киринг, Эркин ака. – Илтимос оҳанги Воҳидовни хонамга ундади. Ўтган аср руҳидаги уч стулнинг бирига чўкдилар-да, бир азиз хотира тилларига кўчди:
– Ўттиз беш, қирқ ёшлардан ошмаган эдим. Саид Аҳмад ака мени олқишлагандай лутф қилдилар: “Шеърингни ёзиб бўлдинг Эркин, энди бемалол ўлсанг ҳам бўлади!..” – Эркин ака жимиб қолдилар. Афтидан бу гап “Ўзбегим” каби шеърлар шов-шув бўлиб, эл аро шоир тилдан тушмай қолгандан кейин айтилган чиқар. Балки ўзидан беш кўйлак кўп йиртган каттанинг кичикка огоҳлантириши бўлгандир. Истеъдоди ярқ этиб, кейин… ўзи тиригу ижоди адо бўлганлар қанча. Лекин мустамлака замонида шоир бир ростини айтиб, минг чини ичида қолиб, армон билан яшарди. Шунинг учун бу гап , бу мақтов шоирга жуда ҳам қаттиқ ботади. Ҳеч унутолмайди. Эркин ака қараб турганимизни кўриб, бугунга қайтдилар-да, давом этдилар:
– Менинг яна бир ўттиз беш ёшим ўтиб кетди. Саид Аҳмад ака саксон беш ёшга кирган кунлар, мустақилликда яна ҳам очилдилар, мумтоз ҳикоялар ёзилди. “Йўқотганларим ва топганларим” юзага келиб, зиёлиларнинг қўлидан тушмай қолди. Мен ўша “тилак”ларига тилак билан жавоб берадиган фурсат етганини тушундим: “Саид Аҳмад ака, – дедим, – энди ҳақиқий ижод қилиш замони келди! Ўлманг!” – Ва тўсатдан Эркин ака менга мурожаат этиб қолдилар:
– Шеър ёзаверсам бўладими, Вафо?
“Шеър ёзаверсам бўладими?” хаёлимда бутун хонани тўлдириб акс-садо бергандай бўлди.
– Эркин ака, ахир, сизнинг шеърларингиз… – нималардир деб мулоҳаза юритган бўламан. Эркин ака эса бу сўзларга парво қилмай, вазмин, дуога қўл очдилар.
– Умрингиз узоқ бўлсин! Болаларингиз бошига омон бўлинг.
Кетаётиб таҳририятдагиларнинг ҳаммаларига эҳтиром билан илтимос қилган бўладилар: – Шу ерда хайрлашамиз. Саломат бўлинглар! Яна учрашгунча!
Мен эса шоирнинг чинакам ташрифи “Янги шеърлар”га юзланаман.
“Дўстим!
Сен ўзни кўп хокисор тутма,
Ожиз бандаман деб эгиб юрма бош.
Юртнинг эгасисан, зинҳор унутма!
Сен ўзинг давлатсан, азиз ватандош”.
Инсон катта мақсадлар билан яшасагина, ортидан гуллар унади. Қайбир улуғ зот айтганидек, ўзини бир жойга жамлаган одамнинг бир ўзи, енгилмас салтанат бўлади. Бунинг мозийдаги мисоли Амир Темур ҳазратлари! Етти тўртлик, 28 қатордан иборат шеърнинг ҳар бирида зарб билан айтилган шоир фикрларининг қайси бирлари ила баҳслашиш мумкиндир, аммо озод юртнинг бўз боласи бу олов нидоларни англаб яшамоғи керак:
“Ғайратсиз зотларга замонлар ёмон,
Жасорат йўқ ерда ёмонлар омон,
Давлат не, мардона бўлмасанг қалқон,
Сен ўзинг давлатсан, азиз ватандош”.
Тилакнинг ёниқ, орзунинг жуда юксаклигини қаранг:
“Юрт фарзанди асли ўзи юрт бўлар,
Кўзи чақноқ бўлар, қалби ўт бўлар
Қаторда нори бор Ватан бут бўлар,
Сен ўзинг давлатсан, азиз ватандош”.
Чин шоир аввало девонавор ошиқдир. Эркин Воҳидов бу мартабани “Ёшлик девони” китоби билан қўлга киритган. Янги шеърлардаги “Шоирга мактуб”, “Қиз боланинг севгиси”, “Бировнинг қизи” шу жавоҳир қутичасидаги янги дурлар, ҳузурбахш сирлар бўлибди. “Шоирга мактуб” самимий битилган қисмат ҳикоясидир. Ошиққа кўнгил изҳори учун ёниқ тилли, юракнинг қонига бўялган сўз керак, шеър керак. Ҳолбуки, шундай шеър яратган шоир қисматининг аксарият таржимаси ёрга етолмаган армонли ошиқ маъносини билдиради… Лирик иқрор – шоирнинг туғилиш тарихи ҳам…
“Бир бевафо ишқида мен ҳам
Поёни йўқ дардга тўлганман.
Шу дард менга тутқазган қалам,
Куя-куя шоир бўлганман”.
“Қиз боланинг севгиси” фақат ўзбек шоири ҳис қилиб, ор-номусини ўртага қўйиб битиши мумкин бўлган шеър. У навраста қизларимизга оталарнинг ўгити ҳамдир. Адибимиз Тоғай Мурод “Муҳаббат кўнгилда бўлади, тилга чиқса ёлғон бўлади”, деган эди. “Бировнинг қизи” ўзбек хулқи ва тақдир битиги ҳақидаги замонавий ривоятдир. У “Меҳробдан чаён” қаҳрамони Анварнинг Раънога айтган ҳаётга чорловининг давомига ўхшайди. Ҳақиқат жуда талх (аччиқ) келади, уни фақат шоирнинг ёруғ тасвири тушунадиган қилади. “Ўлмас эди балки одамзот” шеърида инсоннинг ноқис феъл-атвори қалтис паллаларда очилган. Ҳар бир тўртликдан бир номукаммалликнинг ниқобланган башарасини таниб оламиз. Бу ҳақда Ғаззолий ҳазратлари буюк дастурга асосланиб жилд-жилд китоблар ёзган. Нафс хоҳишига юрадиган кимса белгиларидан хабар берган. Шеърнинг номи-ю нақорати, албатта, рамзий. Ҳақдан берилган умр зимдан ҳалокат чоҳига ташланиши киноя ва истеҳзо, изтироб билан кўрсатилади. Бу аслида ўзига хос наҳий мункар. Қуръони каримнинг “Нисо” сурасида Оллоҳ таоло шундай огоҳлантиради: “Ўзларингизни ва бир-бирингизни ноҳақ ўлдирманг!”
“Таҳқир заҳру ханжар ила тенг,
Туҳмат ортиқ ўқдан ва дордан.
Инсон ўлмас бири бирининг
Ўлишига бермаса ёрдам”.
Шоир топган рамзий ифода ҳақиқатлар кўзини очаркан, инсоннинг ожизлиги, худбинлиги ҳушёр ақлни даҳшатга солади:
“Инсон ўлмас ўлдирмаса ғам,
Макон қилмас қора турбатни.
Кўрса агар тиригида ҳам
Ўлигида топган ҳурматни.
Олам тўла фитна, адоват,
Мангу қолиб нетар одамзот?
Бир кун чарчаб, излаб фароғат
Тинч дунёга кетар одамзот”.
“Янги шеърлар” тўпламидаги энг яхши шеър, назаримда, “Вафо”. Уни ўқиб туриб Есениннинг “Ит ҳақида достон”и хотирга келди. Есенинда овчининг қотиллиги боис етти боласидан ажралган ит ноласи. Воҳидовда эса инсон ҳаётдан кетганда яқинлари, болаларидан кўра кўп қайғу чеккан ит тимсоли киши меҳрини уйғотиб, юрагини қон қилади. Аслида бу миллий тушунчанинг гўзал ва ғамгин қўшиғи.
“…Совуқ тунда қотиб, дийдираб,
Қабрга у қўйиб ётди бош.
Эриган қор каби милдираб,
Кўзларидан тинмай оқди ёш.
Биз инсонмиз, соҳиби дунё,
Қудратлимиз, мағрурмиз, тўқмиз.
Садоқатда, меҳрда аммо
Шу бечора бир итча йўқмиз”.
Чин шоирнинг ҳар бир мисраси бир фожиа, бир драма, бир роман. Шунинг учун, шеър ҳақиқатларнинг энг мардонасини айтиб, вақтни максимал даражада тежашдир. Шуни назарда тутиб, моҳир шоирлар фард, муаммо, рубоий каби ихчам жанрларни ихтиро этган. Ҳақиқатнинг гўзал, мардона тасвири, инжа руҳнинг довюраклик ва куюнчакликка эш табиий сурати сўзларга кўчади. Зеро, ҳаётнинг биринчи мезони ҳақиқат, ижодкорнинг эътиқоди эса уни англатиш. Шунинг учун ҳам одамни олға бошлайдиган ҳақиқат шеъриятнинг, адабиётнинг гултожидир. Шоирнинг мутафаккир даражасига кўтарилганига ҳавасингиз келади. Балки, ҳар бир халққа асл ҳақиқатни пардага ўраб бериш учун шоирлар берилар. Шунинг учун ҳам ҳақиқат жарчиси бўлишга имонли шоирлар маънавий ҳақдордир.
Эркин акада тасвир, маром кўпинча оддий, аммо хулоса жуда залворли.
“Бахш этмоқни истаб дилларга зиё
Тунлар чироғимиз ўчмади бироқ.
Ўчмайдиган қилиб маҳшаргача то,
Биз ўз бошимизга ёқибмиз чироқ ”.
(“Ўчмас чироқлар”)
“Сўзда сеҳр, шеърда эса ҳикмат бор” (Ҳадис). Бу мартаба Шарқ шоири учун талаб ҳамдир. Ҳикматда ҳақиқат билан бирга фалсафа, орифона донолик, қайноқ афоризм сўнмас юлдуздек жимирлаб туради. Ҳушёрликнинг мастлиги ўқувчини маст қилади. “Янги шеърлар” навбатдаги ижод намуналари эканлиги билан бирга чинакамига ҳикмат бўлган. Балки ҳеч қачон ҳикматларни солиштириб бўлмас. Лекин қиёсларда аллақандай юксакларга чиқамиз. Навоий, Бедил, Ҳофиз, Гёте ҳикматлари…
Воҳидовнинг “Тўкислик” шеъридаги ҳикмат киши эътиборни тортади.
“Бутликка не етсин
Камликдан кўра.
Инсон тўкис бўлиб юргани яхши.
Лекин Яратгандан бир бахтни сўра,
Нимангдир етмасдан тургани яхши”.
Бутлик ва муҳтожлик – икки қарама-қарши қутб. Дастлабки икки мисра ниятнинг теран, содда ифодаси, учинчи қатордаги комиллик орзуси фикр учун фазилат бўлгани ҳолда, ҳатто тўртинчи сатр ҳам шу фикрнинг манбаси ва давоми бўлиб бош мақсаддай янграйди. Аммо, мулоҳазакор шоир зиддиятда дунёни бир бутун кўради ва кутилмаган ғояни ўртага ташлайди: “Нимангдир етмасдан тургани яхши…” Аслида ҳам инсоният оламини ҳаракатга келтириб турган мутаносиблик қонуни шу эмасми?
“Шукрона дилинга ошно бўлсуну
Армоним йўқ десанг хато бўлади.
Дунёнинг энг кўҳна фалсафаси бу
Орзу ўлса ҳаёт адо бўлади”.
“Орзу ўлса ҳаёт адо бўлади” – мана ҳикмат! Одамзотнинг бутун умрлик формуласи:
“Ҳаёт йўли надир? Қабр тошида
Икки сана аро қисқа чизиқдир”.
Шоир, асосан, аввал ўқувчини тайёрлаб, сўнг залворли фикрни эҳсон каби ҳавола этади. “Кексалик илтижоси”, “Соя”, “Қудуқ”, “Ақл топмадинг” каби мутафаккирона шеърларни йўлчи маёқ қилиб яшаса арзийди. Шу силсиладаги икки шеърни ўзимча тушунишдан ўзимни тиёлмадим. Аслида шеърни ҳеч қачон охиригача шарҳлаб бўлмайди. Ҳар бир сатрдаги фикр ёхуд жами ҳислар жилоси тасаввур қудуғининг олис бир бурчагидаги ойдан тушган шуъла. Ботин кўзи билан кўриб турасиз. Шарҳлашга, тушунтиришга эса ақл ҳам, тил ҳам қийналади. Қуёшнинг заррасини қўл билан ушлаб бўлмайди-да.
“Бодом одамга ўхшар
Навбаҳорни суяди.
Одам бодомга ўхшар
Эрта гуллаб қўяди”.
(“Бодом ва Одам”)
Дарахтнинг эрта уйғониши кўнгилнинг тебранишига назира. Одам бодомга ўхшатиларкан, тўсатдан бесабрлик, тоқатсизлик иллатининг сурати берилади. Бор-йўғи сўзлар ўрни алмаштирилиб, жуда осон сўз қатори тизилгандай бўлгани билан янги маънонинг кўзи очилган. Рамзлиги боис бодомга қилинган “адолатсизлик”ни ҳам оқлаш мумкин…
Ҳикмат фақат мозийдан мисол келтириб сабоқ бермоққина эмас. Бугуннинг эврилишини ҳам фаҳмлатмоқ.
“Топишмоқ айтади менга набирам –
“К”дан бошланади, ҳар уйда бор, – дер, –
Содда иш асбоби…
Мен кетмон, десам
Набирам кулади: – Йўқ, бу – компьютер! ”
Кетмон ва компьютер. Булар одамзотнинг ақли кашф қилган иш қуроллари. Бугун ҳам кетмонсиз ризқимиз бут бўлмаганидек, энди компьютер мурватини ўйнатиб, чобуксуворлик қилмасдан тирикчилигимиз олдга босмайди. Шу бешликда ақл тадрижи, бобо ва набира оралиғидаги масофани ҳам ҳис қиласиз. Назаримда, бу шеърий “топишмоқ” замонавий ҳикматдир. Уни фақат ақл кўра билади.
“Донишқишлоқ латифалари” аллақачон шеърхону ҳажвсеварларга ёд бўлиб кетган. Аммо, булар шунчаки, ичакузди ривоятларнинг шеърга солинган шакли эмас. Балки унда истибдод ҳукмрон, даҳрийлик мафкураси тўрда, миллий қадриятлар четга сурилган даврда кўнгил кўтариш, тақиқдаги ҳақиқатларни айтиш, шу билан бирга феъл-атворимиздаги иллат ва нуқсонларни кулги, киноя, ҳажв, ишора воситасида муолажа қилиш бор. Шунинг учун, душманни кулдириб, дўстни йиғлатган, эзилиб кетган қалбга ним табассум ҳадя этиб эркин нафас олдирилган. “Янги шеърлар”да ана шу мотив чуқурлашган.
“Ҳазил тўғрисида жиддий шеър”, “Ўғрига насиҳат”, “Бизнинг мотам”, “Нарх-наво”, “Муштлашганлар”, “Тангрига илтижо”, “Бизнинг қишлоқ одати” сатирик йўналишдаги шеърлар ва Абдулла Қодирий, Таваллолар ижодининг ўзига хос давоми ҳамдир. Воҳидовнинг зоҳири ҳазил, ботини зил шеърлари нотўғри қарашни синдириш, ичига назар солишга ишоралар қилишдир. Бежизга шоир шахматда гроссмейстерлар билан дуранг натижага эришмаган. Бу ўткир, кучли ақл соҳиби эканлигидан далолат. Ҳазилнинг маъносини ҳар ким ҳар хил – ақлининг даражасига қараб тушунади. Мана “Дангасалар” шеърини кўрайлик:
“Ғайратлилар елиб-югуриб,
Меҳнат билан мудом овора.
Дангасалар эса ўй суриб
Ётиш учун ўйлашар чора.
Ишчан азал тинмай ер чопган,
Ўғир туйган, совурган сомон.
Ялқов ўйлаб чархпалак топган,
Ижод қилган шамол тегирмон”.
Меҳнаткашни ким ёзғирарди? Аммо қуруқ ҳаракат билан инсон довонлардан оша олмаслиги борасида ҳамма ҳам ўйлаб кўрмайди. Кейин тиниб-тинчимаган баъзи бировлар жабрдийдаларнинг насибасини туя қилиб, шерик бўлиб юради. Шоир эса фикрсиз, қотган қараш асосида яшайдиган омманинг устидан киноя қилиб, бугунги тараққиётга йўл очган “дангасалар”ни кашф қилган. Уларнинг буюклигини “танқид” ниқобида эътироф этади.
“Парвоз этсам юксак самода
Замонавий лайнерда букун
Раҳмат дейман ёруғ дунёда
Дангасалар борлиги учун.
Йўқса юрар эдик ҳойнаҳой,
Ҳануз яёв чангитиб тупроқ.
Хўб юртим бор, хаёлкашга бой,
Ишчанидан ўйчани кўпроқ”.
Фикр чархпалагини тез айлантирган шоир қарашлар ҳар хиллигини кўзгуга солади. “Хўб юртим бор, хаёлкашга бой” бир мисрада ижод ва илм аҳлининг сиймоларини жамлайди. Аммо “Ишчанидан ўйчани кўпроқ” сиртқи ва ички маъноларга эга. Шоир ўзидан “нолиш” баҳонасида гоҳ сўз қадри арзон бўлиб, унинг фавқулодда соҳиблари “дангаса”, “ношуд” деб қаралишига киноя қилади.
“Рост айтсам бу менинг ҳам дардим,
Холимасман бу касалликдан.
Ғайрат қилсам бир касб топардим,
Шоир бўлдим дангасаликдан.
…Бизнинг меҳнат шундоқ,
Нима бор –
Дабдабаю асасаларга.
Сизлар тинманг, ишланг фидокор,
Халал берманг дангасаларга”.
“Дўстлик шарти”да эса риёкорликни билса ҳазил, билмаса чин нақлига кўра, ҳазил пардасига ўраб аёвсиз фош этади. Иллатларни чуқур истеҳзо билан юзидан ниқобини тортади.
Шоир инсонга яхшилик соғинувчиларнинг илгариги қаторида истиқомат қилади. Воҳидов ҳам ўйлатиб, кўзни теранроқ очишга ўргатади, ақлни эзгуликка сафарбар қилади:
“Енгил иш қидирма,
Енгил иш йўқдир.
Жон чексанг енгиш бор,
Енгилиш йўқдир”.
Инсон ҳамиша ҳам оқ-қорани танишга қийналади. Режаларининг охирига етмайди. Ҳолбуки, қалби ардоғидаги амалини майли уни танимаса ҳам, ўша ғойибдаги дўсти борлиги учун адо этади. Шоир шундай дўстликнинг қанчалик улуғворлигини билади.
“Биркам дунё.
Сен ҳам бир банда.
Майли, каму кўстларинг бўлсин.
Лек кўрганда шод, кўрмаганингда
Соғингувчи дўстларинг бўлсин”.
Дўстликни қадрлаганлар қадр топади.
“Уларга дил тўла ҳимматинг,
Меҳр тўла кўзларинг бўлсин.
“Қайдасан?”, деб бузиб хилватинг,
Босиб келар дўстларинг бўлсин.
Севин, улар тегса жонингга,
Ишдан қўйса кул, яйра, кулдир.
Келмай қўйса биров ёнингга
Дунё охир бўлгани шулдир”.
Омон бўлинг, Эркин ака, кўнгилни шарафладингиз. Сизни Ўзи шарафласин. Бир инсон, бир шоир сифатида Ўзининг наздида мартабангиз улуғ бўлсин. Устоз, мана бу тилагингизни ҳар бир шоир ўзининг юраги уфқида бош маслак янглиғ ёзиб қўйиши керак!
“Шундоқ сўз айт, шоир укажон,
Сўзинг қалблар тубига борсин.
Бахтни ёзсанг яйрасин жаҳон,
Ғамни ёзсанг додлаб юборсин.
Шундоқ сўз айт,
Кўкка сол жаранг,
Ер юзини ҳайратларга сол.
Шундоқ сўзни топа олмасанг,
Укажон,шеър ёзмай қўяқол”.
Манба: «Шарқ юлдузи» журнали веб-саҳифаси
Ustoz Erkin Vohidov tavallud topgan kunning 80 yilligi oldidan
Vafo FAYZULLOH
AZALIY HIKMATNI IZLAB…
Qo’ng’iroq bo’ldi.
– Erkin aka borayaptilar…
“Erkin aka, qaysi Erkin aka?
Erkin Malikmi, Erkin A’zam, Erkin Usmon, Erkin Abdurahmondir?”
– Vohidov! – “Sharq”qa, – shiddatli aniqlik kiritiladi.
Birdan ruhiyatim o’zgaradi. Ko’nglim oyoqqa turadi. Ruhiyatim ajib bir shoirona nasimdan parvozlanib, borlig’imga buyuradi: “Uyg’on! Sharqqa shoir tashrif buyuryapti”. Beixtiyor aytaman:
– O’zim kutib olaman, Mirzo aka!
Mujdani yetkazganimda tahririyatdagi hammaning shoirlik armoni esiga tushib, shu cho’qqiga chiqqan, yuksak bir zotni ziyorat qilish imkonidan ko’ngillar masrur bo’ladi.
Zinalardan tushib borar ekanman, she’r toqiga ko’tarilgan shoir “Nido”lari xotiram osmonida jaranglaydi.
Bekorga XX asr o’zbek she’riyatining ulug’ vakili havaslanib shunday yozmagan-da:
“Ufqlarda yoniq afsona,
Olgin Erkin Vohid she’rlarin.”
(Rauf Parfi)
Mustamlaka davrida, Cho’lpon, Fitrat, Usmon Nosirlar qatag’onga uchraganida zulmdan qochib, xorijda jon saqlagan vatandoshlar keyinchalik shoir sifatida Erkin Vohidni e’tirof etishgan ekan. Haqli e’tirof. Zero, yetmishinchi yillar boshidagi “O’zbegim” qasidasi shoirningina emas, o’zbek she’riyatining yutug’i ekanini, millatning o’zligini baralla tarona qilganini, o’zbekona ko’ngilni ko’targanini unutib bo’ladimi?! O’shanda hofiz bu she’rga kuy topib, yonib kuylaganda, katta-yu kichik yurakdan unga jo’r bo’lib yurganmiz.
Erkin Vohidov uzilgan badiiy an’analarimizni baholi qudrat kelajakka uladi. Mukammal she’riy ilm – aruzda yozishga, tengdoshlari orasida mavlono Lutfiy, hazrat Navoiy an’analarini davom ettirishga jur’at topdi. “Yoshlik” devoni mayli havas, izlanish pillapoyasida tursa ham, “Inson qasidasi” kabi ham fikri, ham ifodasi go’zal g’azallar yaratilishiga sabab bo’ldi. Mumtoz she’riy uslub zamonning eng murakkab ruhiy jarayonlarini yuksak badiiy tarzda ko’rsata olishga yaroqli ekanini isbotlab, she’riyatimiz sarhadlarini himoya qildi. San’atning, iste’dodning hamma qalamkashga ham nasib qilmaydigan avj maqomi bor ekanligini ko’rsatdi. Shuning uchun ham “Inson qasidasi” dehqondan tortib ziyolilarimizgacha, milliy ruhiyatni yolqinlashtirib, tafakkurga boshlaydigan qo’shiq sifatida mehrimiz ufqida hilpiradi.
Erkin Vohidov she’riyati sharqona, shu bilan birga dunyo nazmining eng yangi poetik tafakkuridan suv ichgan uzoq umr ko’radigan so’zlardan tiklangan qasrdir. “Ruhlar isyoni” o’tgan asrning yetmishinchi yillarigacha bo’lgan dostonchiligimizning favqulodda yangi, chuqur psixologik namunasi. Qizig’i, Erkin Vohidovda uch-to’rt yo’nalish, bir-biriga o’xshamas shoirona botiniy fe’l o’quvchini hayratga soladi. “Donishqishloq latifalari”dagi o’tkir hajv, samimiy kulgi, afandiyona keskir aqlni “Ruhlar isyoni”dagi chuqur ruhiy talqinga solishtirib bo’ladimi? “O’zbegim”dagi na’ra bilan “Yoshlik devoni”dagi dilbar lirikani-chi? Bir shoir olamida qanday qilib yeru osmonday uzoq ruhiy uslublar: fojia va ko’tarinkilik muhiti uyg’un bo’lishi mumkin? Shoir qismati, dunyoning o’zgaruvchan jarayonini o’z borlig’ida yashaydigan aktyor. Uning botini hayot sahnasi… Bu sahna shunchalik keng va har xilki, shoir iqtidori qadar mas’uliyatni his qilib, navbatdagi asarida avvalgisini qaytarmaydi, yangilanadi. Mavzu va uslub jihatidan ham boshqa olamda, boshqa she’riy qiyofada namoyon bo’ladi…
…Birinchi qavatning ostonasida hech kim ko’rinmadi. Hovliqqanimdan boshyalang chiqib ketgan ekanman. Qishimiz ham o’jar fe’llik. Charsligini bahorga yaqin ko’rsatadi… Fevralning o’rtasida gullab qo’ygan shaharlik o’riklar fevralning oxirida yopishqoq qor aralash yog’ayotgan sovuq yomg’ir ostida shumshayib, ezilib o’zi bilan o’zi ovora. Tan junjikar edi. O’zimni panaga oldim. Tashqariga, bo’ronli havoga qarab turibman. Nihoyat, shoir ostonaga yaqin joyda ko’rindi. Negadir Erkin aka ichkariga kirishga shoshilmas, qor ostida nafasini rostlamoqchi, izg’irinli shu sof havodan ko’proq simirmoq eng zo’r saodatday turardi. Ichkariga o’zini urayotganlarning qay biriga bu odam yelkasidan nafas olayotganday tuyulgan bo’lishi ham mumkin. Menda esa tiyrak nigohlari ila boqqan, kuz libosida shoshilib ko’chaga tushgan yo’lovchi taasurotini uyg’otdi.
Me’roj lahzada yuz beradigan jarayon. Ruh va ko’ngil ulg’ayganini jism qaerdan ham sezardi? Ruh vazifasini bajarib, olamning navqiroligidan ajabtovur kuch olib, zakovatini ulg’aytirib, shoirni ko’ngillar bog’boniga, bulbul va gulga aylantiradi. Nazrul Islom siymosiga chizgilarda buni his qilib, Yaratganning O’zidan Shoirga berilgan in’om ekanligiga iqror bo’lasiz. Shoirga shu manzildan tushish iztirob, chinakam musibat. Chin shoir hech qachon ulg’ayish ufqidan tushmaydi. Jismi qarigan sari ruhi yana-da yuksalib, parvoz qilib boraveradi; ma’rifati, mutafakkirligi O’ziga yaqinlashib, qurbat hosil qiladi.
“Sharq” tahririyati to’rtinchi qavatda. Ammo, liftlarning to’rtdan uchtasi to’rtinchi qavatga to’xtab o’tolmaydi. Shuning uchun, Erkin aka bilan beshdan to’rtga tushishga majbur bo’lamiz. Erkin aka, go’yo nafas rostlayotganday, aslida gurung berib jiladi:
– Bundan qariyb yarim asr ilgari Davlat badiiy nashriyoti ham“Navoiy-30” binosining to’rtinchi qavatida joylashgan edi. Aksariyat ulug’lar – G’afur G’ulom, Maqsud Shayxzoda, Habibiy domla, Quddus Muhammadiy kabi zotlar tashrif buyurishganida yugurib pastga tushardim. Ko’tarilishda ular hech shoshilishmas, nazarimda juda imillashib olg’a bosishardi. Mana…
– Quddus Muhammadiy lift borida ham tepa qavatga piyoda ko’tarilarkan, – deydi Mirzo Kenjabek. Fikri oxiriga yetmagan shoirga imkon bermay, men ham “bilimdon”ligimni ko’rsatishga shoshilaman.
– Habibiy domla to’qsonga kirgandilar-a…
Erkin aka dumbul xabarimning ikki dami borligini shu onda fahmlab yetdi… va indamasdan hikoyasini ham, bu savolga aniqlik kiritmoqni ham nigohi bilan aytib qo’ya qoldi…
“Sharq” nashriyotida O’zbekiston xalq shoiri Erkin Vohidovning sakkiz jilddan iborat tanlangan asarlarini nashr qilish tadorigi ikki-uch yildan buyon ko’riladi. Nihoyat, dastlabki jildlar bosmadan chiqdi. Ungacha xamir uchidan patir deganlaridek, shoirning keyingi yillarda bitilgan she’rlar to’plami yorug’lik yuzini ko’rdi. “Yangi she’rlar”. Nomi meni o’ylantirdi. “Ichi she’rlardan iborat bo’lsa yana…” Yo’q, bu nomning ikki yuki, ikki ta’kidi bor ekan. Harqalay, keyingi yillarda matbuotda chiqqan she’rlarining o’zidan mutaassir yurganimdan, bu uchrashuv shunchaki bo’lmasligini ko’nglim sezganday edi. Shoirning tashrifi esa yurakni qizitib, ruhimni karaxtlikdan uyg’otib, “Yangi she’rlar” sari boshladi.
Dabdurustdan “Yangi she’rlar”ga o’tmasdan shoirning bungacha ham ado etgan ulug’ xizmatlaridan bir-ikkisini eslamoq vojib. G’arb mumtoz namunalaridan “Faust” – Gyote ijodining gultoji, olmon adabiyotining shoh asari hisoblanadi. Odam ulg’ayib, dovonlar oshganidek “Faust”dagi drama, ruhiyat g’alayonlari, moddiy va ma’naviy olam, she’riy san’atlar ifodasi juda murakkab. Bunga yetarlicha tayyorgarlik ko’rgan o’quvchi uchun ham mutolaa jarayoni oson kechmaydi. Endi, uning tarjimasi qancha muddat va qancha zahmat, til bilish, ilm va shoirlik dahosini talab qiladi? Javobi juda ham mushkul. Chunki she’r tarjimasida asliyatga hech qachon yetib bo’lmaydi, bu qariyb mumkin emas, faqat ilohiy mo»jiza bilan tarjima she’rning sharpasinigina ko’rsatadigan amal. Bu baribir bo’lak tilda muqobilini topib, boshqa bir asarning tug’ilishi bo’ladi… Shuning uchun bo’lsa kerak, Gyote o’z yozganini emas, frantsuzchaga o’girilgan variantini mutolaa qilishga rag’bati ko’proq ekan… Buning o’ziga yarasha huzurbaxsh sabablari bo’lgan, albatta. Shoir Erkin Vohidov esa olmonchadan emas rus tilidan tarjima qildi va bunga umrining besh-olti yilini butunlay bag’ishladi. “Faust” tarjimasi adabiy muhitda, tarjimachilikda katta voqea bo’lgan. Bundan tashqari, g’arbning mumtoz asari sharq shoiri ijodiga ham ijobiy ta’sir qilib, yangi dovonga olib chiqdi.
Erkin Vohidovning xizmatlaridan yana biri rus shoiri Sergey Yesenindan qilgan tarjimalaridir. Bizning avlod bu tarjimalarni sevib, yoddan o’qib shakllangan. Biz uchun ijodda g’ayrimillat shoir yo’q. “Millatingiz, madaniyatingiz, diningiz bo’lak, shunga ko’ra, hayot tarzingiz boshqa, – degan edi menga shoir do’stim Vladislav Seliev. – Qanday qilib o’ta milliy shoirimizni Islom madaniyatining vakili, o’zbek shoiri tarjima qilishi mumkin? Axir ba’zi e’tiqodiy tushunchalarimiz bizlarniki sizlarda, sizlarniki bizlarda yo’q-ku!” “Vladislav, – deganman men ham o’z navbatida – tilimizni, umuman, bilmaysizlar, lekin bizda rus tilini suv qilib ichib yuborganlar bor. Shoir ruhiyatini shoirgina tarjima qila oladi, asliga mos muqobil tushunchalarni topadi. O’zbekchaga o’girilgan she’rni eshit!..” U so’zlariga tushunmasa ham tarjima ruhi va ohangidan huzurlanayotgani chehrasida qalqib chiqdi.
2010 yilning to’rtinchi oktyabri edi. Sergey Yesenin tug’ilganiga 115 yil to’lgan kunda rus shoirlari Yuriy Bondar va Romul Yeliseevlar hamrohligida Vaganki qabristoniga yo’l oldik. Yesenin qabri oldida bir gala muxlislar yig’ilgan, shoir va volidasi xoki poyida quchoq-quchoq chinnigullar, kimdir paydar-pay shoir she’rini artistdek ijro etar, kim yig’lagan, kim shod, kim sarxush, kim hushyor huzur tuyardi. To’lqinlanib ketib, hech kimdan so’roqsiz o’rtaga oshiqdim: “Dorogie poklonniki poezii! Yesli razreshite, ya naizus` chitayu stixi poeta “Do svidaniya drug moy, do svidaniya” na uzbekskom yazike” deya duduqlangan tilim birdan tiniqlashdi!
Xayr endi, xayr do’stginam,
Bag’rimdasan ko’ngil malhami.
Muqarrar bu ayriliqning ham,
Visoli bor oldinda hali.
Xayr, do’stim, so’zga ochma lab
Qo’y, men uchun o’rtama bag’ir.
Bu hayotda o’lmoq-ku bor gap,
Yashamoq ham yangimas axir.
Hech kim “bu nima deyapti o’zi?” deya baqirmadi. Balki “uzbek, uzbek” degan so’zlar ohangidan bir hurmat, tashakkur tuydim. Bu, albatta, Erkin Vohidovning ulug’ tarjimalariga aytilgan tashakkur edi. Holbuki, ko’pincha bunday lahzalarda she’r tarjimoni birovning esiga ham tushmaydi… Ochig’i, biz fidoyilikni ko’pincha qadrlashni bilmaymiz. Erkin Vohidovga o’xshagan shoir, tarjimonlar dunyoga har kuni ham kelavermaydi, axir. Ularni yo’qlash, har bir fikrini qadrlash bugun uchun emas, kelajak uchun ham kerak.
Yana bir xotira. Adashmasam, 2003 yilning bahorida “Yoshlik” jurnali tahririyatida ishlayotganimda serqirra ijodkor sirini bilaman, deb o’zimcha savollar tuzib, shoirni izlashga tushdim. Erkin aka esa, Moskvada, yuragi jarrohlik amaliyotiga tayyorlanilayotgan ekan. (Balki “Amaliyotdan keyin bemor” she’ri o’sha kunlardan keyin yozilgandir.) Savollarim hali ham javobsiz, sarg’aygan qog’ozlar ichida yashirinib yotibdi… Ochig’i, aslida behuda narsaga uringanga o’xshayman… Axir, she’r chaqmoq yanglig’ ko’z ochadi. Qanday olamga kelgani ko’pincha shoirning o’zi uchun ham sir, shunday ekan, muxlislar hech qachon bu sirni bilolmasa kerak. Faqat tug’ilgan she’r bilan uchrashish mumkin. Ko’ngilning latif olamida yashash haqiqiy saodat. Ayniqsa, yangisi bo’lsa, olinadigan bahra, ruhning sururi bo’lakcha bo’ladi, afsuski, buning suratini chizolmaymiz.
– Shu xonaga ham bir kiring, Erkin aka. – Iltimos ohangi Vohidovni xonamga undadi. O’tgan asr ruhidagi uch stulning biriga cho’kdilar-da, bir aziz xotira tillariga ko’chdi:
– O’ttiz besh, qirq yoshlardan oshmagan edim. Said Ahmad aka meni olqishlaganday lutf qildilar: “She’ringni yozib bo’lding Erkin, endi bemalol o’lsang ham bo’ladi!..” – Erkin aka jimib qoldilar. Aftidan bu gap “O’zbegim” kabi she’rlar shov-shuv bo’lib, el aro shoir tildan tushmay qolgandan keyin aytilgan chiqar. Balki o’zidan besh ko’ylak ko’p yirtgan kattaning kichikka ogohlantirishi bo’lgandir. Iste’dodi yarq etib, keyin… o’zi tirigu ijodi ado bo’lganlar qancha. Lekin mustamlaka zamonida shoir bir rostini aytib, ming chini ichida qolib, armon bilan yashardi. Shuning uchun bu gap , bu maqtov shoirga juda ham qattiq botadi. Hech unutolmaydi. Erkin aka qarab turganimizni ko’rib, bugunga qaytdilar-da, davom etdilar:
– Mening yana bir o’ttiz besh yoshim o’tib ketdi. Said Ahmad aka sakson besh yoshga kirgan kunlar, mustaqillikda yana ham ochildilar, mumtoz hikoyalar yozildi. “Yo’qotganlarim va topganlarim” yuzaga kelib, ziyolilarning qo’lidan tushmay qoldi. Men o’sha “tilak”lariga tilak bilan javob beradigan fursat yetganini tushundim: “Said Ahmad aka, – dedim, – endi haqiqiy ijod qilish zamoni keldi! O’lmang!” – Va to’satdan Erkin aka menga murojaat etib qoldilar:
– She’r yozaversam bo’ladimi, Vafo?
“She’r yozaversam bo’ladimi?” xayolimda butun xonani to’ldirib aks-sado berganday bo’ldi.
– Erkin aka, axir, sizning she’rlaringiz… – nimalardir deb mulohaza yuritgan bo’laman. Erkin aka esa bu so’zlarga parvo qilmay, vazmin, duoga qo’l ochdilar.
– Umringiz uzoq bo’lsin! Bolalaringiz boshiga omon bo’ling.
Ketayotib tahririyatdagilarning hammalariga ehtirom bilan iltimos qilgan bo’ladilar: – Shu yerda xayrlashamiz. Salomat bo’linglar! Yana uchrashguncha!
Men esa shoirning chinakam tashrifi “Yangi she’rlar”ga yuzlanaman.
“Do’stim!
Sen o’zni ko’p xokisor tutma,
Ojiz bandaman deb egib yurma bosh.
Yurtning egasisan, zinhor unutma!
Sen o’zing davlatsan, aziz vatandosh”.
Inson katta maqsadlar bilan yashasagina, ortidan gullar unadi. Qaybir ulug’ zot aytganidek, o’zini bir joyga jamlagan odamning bir o’zi, yengilmas saltanat bo’ladi. Buning moziydagi misoli Amir Temur hazratlari! Yetti to’rtlik, 28 qatordan iborat she’rning har birida zarb bilan aytilgan shoir fikrlarining qaysi birlari ila bahslashish mumkindir, ammo ozod yurtning bo’z bolasi bu olov nidolarni anglab yashamog’i kerak:
“G’ayratsiz zotlarga zamonlar yomon,
Jasorat yo’q yerda yomonlar omon,
Davlat ne, mardona bo’lmasang qalqon,
Sen o’zing davlatsan, aziz vatandosh”.
Tilakning yoniq, orzuning juda yuksakligini qarang:
“Yurt farzandi asli o’zi yurt bo’lar,
Ko’zi chaqnoq bo’lar, qalbi o’t bo’lar
Qatorda nori bor Vatan but bo’lar,
Sen o’zing davlatsan, aziz vatandosh”.
Chin shoir avvalo devonavor oshiqdir. Erkin Vohidov bu martabani “Yoshlik devoni” kitobi bilan qo’lga kiritgan. Yangi she’rlardagi “Shoirga maktub”, “Qiz bolaning sevgisi”, “Birovning qizi” shu javohir qutichasidagi yangi durlar, huzurbaxsh sirlar bo’libdi. “Shoirga maktub” samimiy bitilgan qismat hikoyasidir. Oshiqqa ko’ngil izhori uchun yoniq tilli, yurakning qoniga bo’yalgan so’z kerak, she’r kerak. Holbuki, shunday she’r yaratgan shoir qismatining aksariyat tarjimasi yorga yetolmagan armonli oshiq ma’nosini bildiradi… Lirik iqror – shoirning tug’ilish tarixi ham…
“Bir bevafo ishqida men ham
Poyoni yo’q dardga to’lganman.
Shu dard menga tutqazgan qalam,
Kuya-kuya shoir bo’lganman”.
“Qiz bolaning sevgisi” faqat o’zbek shoiri his qilib, or-nomusini o’rtaga qo’yib bitishi mumkin bo’lgan she’r. U navrasta qizlarimizga otalarning o’giti hamdir. Adibimiz Tog’ay Murod “Muhabbat ko’ngilda bo’ladi, tilga chiqsa yolg’on bo’ladi”, degan edi. “Birovning qizi” o’zbek xulqi va taqdir bitigi haqidagi zamonaviy rivoyatdir. U “Mehrobdan chayon” qahramoni Anvarning Ra’noga aytgan hayotga chorlovining davomiga o’xshaydi. Haqiqat juda talx (achchiq) keladi, uni faqat shoirning yorug’ tasviri tushunadigan qiladi. “O’lmas edi balki odamzot” she’rida insonning noqis fe’l-atvori qaltis pallalarda ochilgan. Har bir to’rtlikdan bir nomukammallikning niqoblangan basharasini tanib olamiz. Bu haqda G’azzoliy hazratlari buyuk dasturga asoslanib jild-jild kitoblar yozgan. Nafs xohishiga yuradigan kimsa belgilaridan xabar bergan. She’rning nomi-yu naqorati, albatta, ramziy. Haqdan berilgan umr zimdan halokat chohiga tashlanishi kinoya va istehzo, iztirob bilan ko’rsatiladi. Bu aslida o’ziga xos nahiy munkar. Qur’oni karimning “Niso” surasida Olloh taolo shunday ogohlantiradi: “O’zlaringizni va bir-biringizni nohaq o’ldirmang!”
“Tahqir zahru xanjar ila teng,
Tuhmat ortiq o’qdan va dordan.
Inson o’lmas biri birining
O’lishiga bermasa yordam”.
Shoir topgan ramziy ifoda haqiqatlar ko’zini ocharkan, insonning ojizligi, xudbinligi hushyor aqlni dahshatga soladi:
“Inson o’lmas o’ldirmasa g’am,
Makon qilmas qora turbatni.
Ko’rsa agar tirigida ham
O’ligida topgan hurmatni.
Olam to’la fitna, adovat,
Mangu qolib netar odamzot?
Bir kun charchab, izlab farog’at
Tinch dunyoga ketar odamzot”.
“Yangi she’rlar” to’plamidagi eng yaxshi she’r, nazarimda, “Vafo”. Uni o’qib turib Yeseninning “It haqida doston”i xotirga keldi. Yeseninda ovchining qotilligi bois yetti bolasidan ajralgan it nolasi. Vohidovda esa inson hayotdan ketganda yaqinlari, bolalaridan ko’ra ko’p qayg’u chekkan it timsoli kishi mehrini uyg’otib, yuragini qon qiladi. Aslida bu milliy tushunchaning go’zal va g’amgin qo’shig’i.
“…Sovuq tunda qotib, diydirab,
Qabrga u qo’yib yotdi bosh.
Erigan qor kabi mildirab,
Ko’zlaridan tinmay oqdi yosh.
Biz insonmiz, sohibi dunyo,
Qudratlimiz, mag’rurmiz, to’qmiz.
Sadoqatda, mehrda ammo
Shu bechora bir itcha yo’qmiz”.
Chin shoirning har bir misrasi bir fojia, bir drama, bir roman. Shuning uchun, she’r haqiqatlarning eng mardonasini aytib, vaqtni maksimal darajada tejashdir. Shuni nazarda tutib, mohir shoirlar fard, muammo, ruboiy kabi ixcham janrlarni ixtiro etgan. Haqiqatning go’zal, mardona tasviri, inja ruhning dovyuraklik va kuyunchaklikka esh tabiiy surati so’zlarga ko’chadi. Zero, hayotning birinchi mezoni haqiqat, ijodkorning e’tiqodi esa uni anglatish. Shuning uchun ham odamni olg’a boshlaydigan haqiqat she’riyatning, adabiyotning gultojidir. Shoirning mutafakkir darajasiga ko’tarilganiga havasingiz keladi. Balki, har bir xalqqa asl haqiqatni pardaga o’rab berish uchun shoirlar berilar. Shuning uchun ham haqiqat jarchisi bo’lishga imonli shoirlar ma’naviy haqdordir.
Erkin akada tasvir, marom ko’pincha oddiy, ammo xulosa juda zalvorli.
“Baxsh etmoqni istab dillarga ziyo
Tunlar chirog’imiz o’chmadi biroq.
O’chmaydigan qilib mahshargacha to,
Biz o’z boshimizga yoqibmiz chiroq ”.
(“O’chmas chiroqlar”)
“So’zda sehr, she’rda esa hikmat bor” (Hadis). Bu martaba Sharq shoiri uchun talab hamdir. Hikmatda haqiqat bilan birga falsafa, orifona donolik, qaynoq aforizm so’nmas yulduzdek jimirlab turadi. Hushyorlikning mastligi o’quvchini mast qiladi. “Yangi she’rlar” navbatdagi ijod namunalari ekanligi bilan birga chinakamiga hikmat bo’lgan. Balki hech qachon hikmatlarni solishtirib bo’lmas. Lekin qiyoslarda allaqanday yuksaklarga chiqamiz. Navoiy, Bedil, Hofiz, Gyote hikmatlari…
Vohidovning “To’kislik” she’ridagi hikmat kishi e’tiborni tortadi.
“Butlikka ne yetsin
Kamlikdan ko’ra.
Inson to’kis bo’lib yurgani yaxshi.
Lekin Yaratgandan bir baxtni so’ra,
Nimangdir yetmasdan turgani yaxshi”.
Butlik va muhtojlik – ikki qarama-qarshi qutb. Dastlabki ikki misra niyatning teran, sodda ifodasi, uchinchi qatordagi komillik orzusi fikr uchun fazilat bo’lgani holda, hatto to’rtinchi satr ham shu fikrning manbasi va davomi bo’lib bosh maqsadday yangraydi. Ammo, mulohazakor shoir ziddiyatda dunyoni bir butun ko’radi va kutilmagan g’oyani o’rtaga tashlaydi: “Nimangdir yetmasdan turgani yaxshi…” Aslida ham insoniyat olamini harakatga keltirib turgan mutanosiblik qonuni shu emasmi?
“Shukrona dilinga oshno bo’lsunu
Armonim yo’q desang xato bo’ladi.
Dunyoning eng ko’hna falsafasi bu
Orzu o’lsa hayot ado bo’ladi”.
“Orzu o’lsa hayot ado bo’ladi” – mana hikmat! Odamzotning butun umrlik formulasi:
“Hayot yo’li nadir? Qabr toshida
Ikki sana aro qisqa chiziqdir”.
Shoir, asosan, avval o’quvchini tayyorlab, so’ng zalvorli fikrni ehson kabi havola etadi. “Keksalik iltijosi”, “Soya”, “Quduq”, “Aql topmading” kabi mutafakkirona she’rlarni yo’lchi mayoq qilib yashasa arziydi. Shu silsiladagi ikki she’rni o’zimcha tushunishdan o’zimni tiyolmadim. Aslida she’rni hech qachon oxirigacha sharhlab bo’lmaydi. Har bir satrdagi fikr yoxud jami hislar jilosi tasavvur qudug’ining olis bir burchagidagi oydan tushgan shu’la. Botin ko’zi bilan ko’rib turasiz. Sharhlashga, tushuntirishga esa aql ham, til ham qiynaladi. Quyoshning zarrasini qo’l bilan ushlab bo’lmaydi-da.
“Bodom odamga o’xshar
Navbahorni suyadi.
Odam bodomga o’xshar
Erta gullab qo’yadi”.
(“Bodom va Odam”)
Daraxtning erta uyg’onishi ko’ngilning tebranishiga nazira. Odam bodomga o’xshatilarkan, to’satdan besabrlik, toqatsizlik illatining surati beriladi. Bor-yo’g’i so’zlar o’rni almashtirilib, juda oson so’z qatori tizilganday bo’lgani bilan yangi ma’noning ko’zi ochilgan. Ramzligi bois bodomga qilingan “adolatsizlik”ni ham oqlash mumkin…
Hikmat faqat moziydan misol keltirib saboq bermoqqina emas. Bugunning evrilishini ham fahmlatmoq.
“Topishmoq aytadi menga nabiram –
“K”dan boshlanadi, har uyda bor, – der, –
Sodda ish asbobi…
Men ketmon, desam
Nabiram kuladi: – Yo’q, bu – komp`yuter! ”
Ketmon va komp`yuter. Bular odamzotning aqli kashf qilgan ish qurollari. Bugun ham ketmonsiz rizqimiz but bo’lmaganidek, endi komp`yuter murvatini o’ynatib, chobuksuvorlik qilmasdan tirikchiligimiz oldga bosmaydi. Shu beshlikda aql tadriji, bobo va nabira oralig’idagi masofani ham his qilasiz. Nazarimda, bu she’riy “topishmoq” zamonaviy hikmatdir. Uni faqat aql ko’ra biladi.
“Donishqishloq latifalari” allaqachon she’rxonu hajvsevarlarga yod bo’lib ketgan. Ammo, bular shunchaki, ichakuzdi rivoyatlarning she’rga solingan shakli emas. Balki unda istibdod hukmron, dahriylik mafkurasi to’rda, milliy qadriyatlar chetga surilgan davrda ko’ngil ko’tarish, taqiqdagi haqiqatlarni aytish, shu bilan birga fe’l-atvorimizdagi illat va nuqsonlarni kulgi, kinoya, hajv, ishora vositasida muolaja qilish bor. Shuning uchun, dushmanni kuldirib, do’stni yig’latgan, ezilib ketgan qalbga nim tabassum hadya etib erkin nafas oldirilgan. “Yangi she’rlar”da ana shu motiv chuqurlashgan.
“Hazil to’g’risida jiddiy she’r”, “O’g’riga nasihat”, “Bizning motam”, “Narx-navo”, “Mushtlashganlar”, “Tangriga iltijo”, “Bizning qishloq odati” satirik yo’nalishdagi she’rlar va Abdulla Qodiriy, Tavallolar ijodining o’ziga xos davomi hamdir. Vohidovning zohiri hazil, botini zil she’rlari noto’g’ri qarashni sindirish, ichiga nazar solishga ishoralar qilishdir. Bejizga shoir shaxmatda grossmeysterlar bilan durang natijaga erishmagan. Bu o’tkir, kuchli aql sohibi ekanligidan dalolat. Hazilning ma’nosini har kim har xil – aqlining darajasiga qarab tushunadi. Mana “Dangasalar” she’rini ko’raylik:
“G’ayratlilar yelib-yugurib,
Mehnat bilan mudom ovora.
Dangasalar esa o’y surib
Yotish uchun o’ylashar chora.
Ishchan azal tinmay yer chopgan,
O’g’ir tuygan, sovurgan somon.
Yalqov o’ylab charxpalak topgan,
Ijod qilgan shamol tegirmon”.
Mehnatkashni kim yozg’irardi? Ammo quruq harakat bilan inson dovonlardan osha olmasligi borasida hamma ham o’ylab ko’rmaydi. Keyin tinib-tinchimagan ba’zi birovlar jabrdiydalarning nasibasini tuya qilib, sherik bo’lib yuradi. Shoir esa fikrsiz, qotgan qarash asosida yashaydigan ommaning ustidan kinoya qilib, bugungi taraqqiyotga yo’l ochgan “dangasalar”ni kashf qilgan. Ularning buyukligini “tanqid” niqobida e’tirof etadi.
“Parvoz etsam yuksak samoda
Zamonaviy laynerda bukun
Rahmat deyman yorug’ dunyoda
Dangasalar borligi uchun.
Yo’qsa yurar edik hoynahoy,
Hanuz yayov changitib tuproq.
Xo’b yurtim bor, xayolkashga boy,
Ishchanidan o’ychani ko’proq”.
Fikr charxpalagini tez aylantirgan shoir qarashlar har xilligini ko’zguga soladi. “Xo’b yurtim bor, xayolkashga boy” bir misrada ijod va ilm ahlining siymolarini jamlaydi. Ammo “Ishchanidan o’ychani ko’proq” sirtqi va ichki ma’nolarga ega. Shoir o’zidan “nolish” bahonasida goh so’z qadri arzon bo’lib, uning favqulodda sohiblari “dangasa”, “noshud” deb qaralishiga kinoya qiladi.
“Rost aytsam bu mening ham dardim,
Xolimasman bu kasallikdan.
G’ayrat qilsam bir kasb topardim,
Shoir bo’ldim dangasalikdan.
…Bizning mehnat shundoq,
Nima bor –
Dabdabayu asasalarga.
Sizlar tinmang, ishlang fidokor,
Xalal bermang dangasalarga”.
“Do’stlik sharti”da esa riyokorlikni bilsa hazil, bilmasa chin naqliga ko’ra, hazil pardasiga o’rab ayovsiz fosh etadi. Illatlarni chuqur istehzo bilan yuzidan niqobini tortadi.
Shoir insonga yaxshilik sog’inuvchilarning ilgarigi qatorida istiqomat qiladi. Vohidov ham o’ylatib, ko’zni teranroq ochishga o’rgatadi, aqlni ezgulikka safarbar qiladi:
“Engil ish qidirma,
Yengil ish yo’qdir.
Jon cheksang yengish bor,
Yengilish yo’qdir”.
Inson hamisha ham oq-qorani tanishga qiynaladi. Rejalarining oxiriga yetmaydi. Holbuki, qalbi ardog’idagi amalini mayli uni tanimasa ham, o’sha g’oyibdagi do’sti borligi uchun ado etadi. Shoir shunday do’stlikning qanchalik ulug’vorligini biladi.
“Birkam dunyo.
Sen ham bir banda.
Mayli, kamu ko’stlaring bo’lsin.
Lek ko’rganda shod, ko’rmaganingda
Sog’inguvchi do’stlaring bo’lsin”.
Do’stlikni qadrlaganlar qadr topadi.
“Ularga dil to’la himmating,
Mehr to’la ko’zlaring bo’lsin.
“Qaydasan?”, deb buzib xilvating,
Bosib kelar do’stlaring bo’lsin.
Sevin, ular tegsa joningga,
Ishdan qo’ysa kul, yayra, kuldir.
Kelmay qo’ysa birov yoningga
Dunyo oxir bo’lgani shuldir”.
Omon bo’ling, Erkin aka, ko’ngilni sharafladingiz. Sizni O’zi sharaflasin. Bir inson, bir shoir sifatida O’zining nazdida martabangiz ulug’ bo’lsin. Ustoz, mana bu tilagingizni har bir shoir o’zining yuragi ufqida bosh maslak yanglig’ yozib qo’yishi kerak!
“Shundoq so’z ayt, shoir ukajon,
So’zing qalblar tubiga borsin.
Baxtni yozsang yayrasin jahon,
G’amni yozsang dodlab yuborsin.
Shundoq so’z ayt,
Ko’kka sol jarang,
Yer yuzini hayratlarga sol.
Shundoq so’zni topa olmasang,
Ukajon,she’r yozmay qo’yaqol”.
Manba: «Sharq yulduzi» jurnali veb-sahifasi
