Санъат – инсоннинг ўз-ўзини англаш йўлидаги билим, кечинма, хулосаларнинг тимсолий ифодаси. Ўзликни топиш – манзилга етишдир. Санъаткор карвонга қўшилиши, карвон жиловини қўлга олиш ёинки уни ташлаб, дашту биёбонларда янги йўл излаб кетиши ҳам мумкин. Карвон аҳлига санъаткорнинг хатти-ҳаракатлари саркашликдек, ҳатто даҳрийликдай кўриниши табиий. Ҳар қандай ҳолатда ҳам бировни айблашга, ҳукм чиқаришга шошмаслик керак. Яратганнинг Ўзи билади.
Шоир Рауф Парфи билан суҳбатимиз Санъатнинг азал-абад мавзуси – ҳаёт ва ўлим, яшашдан мақсад, Санъатнинг туб моҳияти, ҳаётдаги ўрни, вазифаси ва санъаткор шахсининг руҳий изланишлари хусусида кечди.

ТУТ ГУЛЛАГАН ПАЙТ
Рауф Парфи билан суҳбат
Суҳбатдош Шомирза Турдимов

Биз – Одам Ато, Момо Ҳаво зурёдлари қувилган жаннатимизга қайтиш йўлини излаймиз.

Яратган ҳаммамизни бир манзилда кутади. Лекин қайтгувчиларнинг йўллари бетакрор. Йўллар кесишади, бир-бирига ўхшайди, қайсинисидир бошқасини такрорлаётгандек туюлади. Дунёга қанча Одам насли келиб-кетса, шунча йўл бўлаверади. Инсоннинг инсонлиги, Эгасининг қудрати шунда ҳам намоён.
Банданинг адашишга мойиллиги Тангрига аён эди. Шу сабабли У ҳодийлар, пайғамбарлар юборди. Йўл-йўриқ кўрсатувчи муқаддас битиклар берди. Шариат жорий бўлди. Жорий йўллардан карвонлар тинимсиз кетмоқда…
Одам пою пиёда ёки уловини карвонга тиркаб Сарбон элтган манзилга таваккал билан бориши ҳам мумкин. Йўлчи қоқилиб ё кўз бир илиниб карвондан қолиб кетиш хавфи ҳам йўқ эмас. Бу қадим йўлда cарбони адашган карвонлар ҳам қанча?!

Тангри манзилини кўзлаб йўлга ёлғиз чиққанлар ҳам кўп. Санъаткор шу тоифага киради.
Санъат – инсоннинг ўз-ўзини англаш йўлидаги билим, кечинма, хулосаларнинг тимсолий ифодаси. Ўзликни топиш – манзилга етишдир. Санъаткор карвонга қўшилиши, карвон жиловини қўлга олиш ёинки уни ташлаб, дашту биёбонларда янги йўл излаб кетиши ҳам мумкин.

Карвон аҳлига санъаткорнинг хатти-ҳаракатлари саркашликдек, ҳатто даҳрийликдай кўриниши табиий. Ҳар қандай ҳолатда ҳам бировни айблашга, ҳукм чиқаришга шошмаслик керак. Яратганнинг Ўзи билади.
Шоир Рауф Парфи билан суҳбатимиз Санъатнинг азал-абад мавзуси – ҳаёт ва ўлим, яшашдан мақсад, Санъатнинг туб моҳияти, ҳаётдаги ўрни, вазифаси ва санъаткор шахсининг руҳий изланишлари хусусида кечди.

Рауф Парфи: – Мен қоровулман. Бировнинг нарсаларини қўрияпман. Аслида ҳамма қоровул. Фарқи нима, ўзингникини қўриқлайсанми, бировникини, барибир, ташлаб кетасан.

Шомирза Турдимов: – Одамнинг йиққан-тергани эшиккача – фарзанд, қавму қариндош, дўсти ёри қабргача кузатиб қоларкан. Ўзи билан кетадигани руҳий бойлиги дейишади! Биз бугун кимгадир бошқача яшаётганга ўхшамаймизми?!

Р. П.: – Биз ўйлаймиз, гўё оила, жамият, давлат учун яшаяпмиз. Гўё сиз бормасангиз иш тўхтаб қоладигандай. Биз шу фикрга эркимизни боғлаб қўйганмиз. Сиз ўзингизни жамиятнинг винтиман, деб ҳисоблайсиз. Бу айёр ақлнинг хулосалари, оқил ақлнинг эмас. Ақл Оллоҳни танишдан чалғиса, бу – айёрлик. Оқил деб Оллоҳни билганга айтилган. Оллоҳни таниган нарсаларга боғланиб қолмайди. Оллоҳни таниган қоровул эмас. У – Инсон. У фикрлайдиган, ўзлигини излаётган инсон. Фикрлайдиган инсон уйдами, йўлдами, ишдами, қамоқдами, барибир, Ўзини англаш учун ўйлайверади. Уни тақиқлаб бўлмайди. Унинг ичи бутун бўлади. Балки кўнглини бировга очмас. Айтишга тили камбағалдир. Ифода тимсол топмас. Лекин гапирса, ҳеч қачон ёлғон гапирмайди.

Ш. Т.: – Ёлғон нима?

Р. П.: – Ёлғон тузатиб бўлмайдиган катта қаср. Шайтон унга қулф уриб, калитини кўлга отиб юборган. Ҳаммадан кулиб, фикрлаётган одамнинг ожиз жойларидан фойдаланиб йўлдан ураяпти бу – шайтон! Айтишади-ку, одамнинг бир елкасида Раҳмон, бирида шайтон бор, деб. Нимагадир кўпинча шайтоннинг оти ўзиб кетади. Шайтоннинг қавми кўпга ўхшайди. Қандайдир бир вақт келиб имон ғолиб келар, шунда одамлар бошқача фикрлай бошлайди. Бировни биров босиб кетмайди. Қараса, одам – ўзининг қавми келаяпти. Тўхтайди. Шайтон хуруж қилганда одам одамни поймол қилади. Шайтонда чексиз имкониятлар бор. Бу ҳам Оллоҳнинг иши. Зулми эмас! Бу – синов. Синовдан бу оломон ўтадими? Оломонлигича қоладими? Гап шу ерда.

Ш. Т.: – Инсоннинг имконида нима бор?

Р. П.: – Ер юзи миллион йил аввал пайдо бўлган бўлса, ҳали миллион йил яшайди. Оллоҳнинг инсонга берган “сир”и бор. Аслида инсон ёвуз бўлмаслиги керак эди. Маълум, туширилган қонун-қоидалар бор эди. Бузилмаслиги керак эди. Лекин ёвузлик биринчи рутбага кўтарилди. Ёвузлик ҳамманинг устидан ҳукмронлик қила бошлади. “Сир” синди. Яъни, инсон тама билан яшаб, тирикчилик бандасига айланди. Лекин “сир”ни сақлаганлар ҳам бор. Санъат ҳам ана шу сирда намоён. Шунинг учун ҳам тама бор жойда санъат ўлади. Санъаткор “бир нарса қилсам, бир нарса бўлади” дедими, “сир” йўқ – санъат йўқ!

Ш. Т.: – Санъатнинг вазифаси нимадан иборат, ўзи?

Р. П.: – Санъатнинг вазифаси ўлимни англатиш. Шакли қандай бўлишидан қатъи назар.

Ш. Т.: – Ўлим-чи?

Р. П.: – Ўлим – бу санъат.

Ш. Т.: – Яхши силлогизм. Келинг, атайлаб жўнлаштирайлик.

Р. П.: – Умуман, нечта санъат асари кўрган бўлсам, эсимда қолгани ўлимни эслатадиганлари. Тушунган, англаган инсонлар фожиа билан яшайди. Агарда шаккоклик бўлмаса, Фожиа инсон билан бирга туғилган, аниқ нарса. Инсон ўлим билан бирга юради. У ўлимини кўтариб юришга маҳкум. Инсон ўлимини кўтариб юради.

Ш. Т.: – Ўлим фожиами?

Р. П.: – Ўлим фожиа эмас. Ўлимни кўтариб юрган одам тирикчилик қилолмайди. Шунинг учун хиёнат қилолмайди. Фожиа ёлғон билан тўқнашилганда бошланади. Мана бу фожиа!

Ш. Т.: – Янаям аниқлаштирсак-чи?

Р. П.: – Ўлим! Оғир! Гўзал! Санъаткор билади! Таъмагир билмайди. У ёлғонлар қасрида яшайди. У ўлмайдигандек. Ўлимни билган, эртага ўладиган одам ёлғон гапирмайди.

Ш. Т.: – Ҳақиқат ўлаётган одамга нега керак?

Р. П.: – Инсон ҳаракатдан иборат. Ўлаётган одам “сир”га яқин келади. “Сир” аслида ҳар бир инсонда бор. Бояям айтдим. Инсоннинг сири очилса, Оллоҳ билан муносабати узилади. Мен фалон нарсани англадим, билдим, деса – шу онда Оллоҳ билан узилади. Оллоҳ бундай кишиларни кечирмайди. Бундай кишилар ўзларига бино қўйган, тўн бичган одамлар бўлади.

Ш. Т.: – Санъат ва ўлимнинг “сир”га тааллуқли жиҳатига ўтсак.

Р. П.: – Ўлим санъат дегани шуки, санъат ўлимни англаш учун керак. Навоий, Шекспир, Шиллер, Чўлпон бари… Улар бизга ўлимни англашимизга ёрдам беради. Бу ёзувчилар асарларининг, умуман, санъатнинг қайси туридан қатъи назар, барчасининг аксида турадигани – ўлим. Ўлим билан инсонни поклаш. Шунинг учун трагедия дейди.
Ўлаётган одам ҳаётни қаттиқ билади. Севади. Биз жаҳон адабиётида нечта асар ўқиган бўлсак, энг гўзал асарлар ўлим ҳақидаги асарлар. Ҳаёт ҳақидаги асарлар ўйинчоқ.

Ш. Т.: – Сизнинг “сир” ҳақидаги гапларингиз тариқат кишиларининг “йўл”ига тўғри келадими ёки одамнинг ўз тасаввурлари, гипнозими?

Р. П.: – Гипноз ҳам гипнозчи ҳам одамни вақтинча эгаллайди. Кучли одам гипнозга тушмайди. Ўзини енгиш учун курашаётган одамга ҳеч қайсиси ўтмайди. Ҳар бир одамнинг “сир”и ўз “ичи”га мос. Кўча супираётганми, сотувчими, чўпонми, олимми, санъаткорми “сир”и ўз шаклида, лекин моҳиятан улар бир хил. Фарқи “сир”ини англашида, эгаллай олишида. Уни тирикчиликка алмашмаслигида.

Ш. Т.: – Сиз “сир” деб айтаётган нарса фанда, динда бошқача атамаларда айтилар. Агар атама лозим бўлса, “сир”ни қайси сўзга алмаштирган бўлардингиз?

Р. П.: – Мен ҳозир ўйлаётганим йўқ. Қандай бўлса, шундай айтаяпман. Биз аслида сўзсиз, ифодасиз айтиладиган нарсани сўзга айлантирмоқчи бўлаяпмиз. Сўз топиш қийин.

Ш. Т.: – Санъат шу ерда тил эмасми?

Р. П.: – Санъат шу нарсани англатишга интилади. Инсон қараса, ҳамманинг “сир”и моҳиятан ўхшаш бўлади. Аламлардан, ёлғонлардан тўла озод бўлиш учун у “сир”ларини оча бошлайди. Бу шундай очишки, ғорга кирган одам адашмаслик учун белги қўйиб ё ип боғлаб илгарилаган каби. Бу белгилар бошқа “йўл”чиларга ҳам ўрнак бўлади. Ҳар қандай санъаткор ичкин кетган бўлса, ўзи билмаса ҳам йўлдаги одам. У аниқ қаерга кетаётганини, қайси тариқатга мансублигини билмайди ҳам. У чин юракдан ёзса, илҳом келган бўлса, тамасиз бўлса йўлдан чиқмайди. Ёлғон ёзса йўлдан чиқади. Санъатнинг манзили ўлим. Сўфийники ҳам.

Ш. Т.: – Санъат тимсоллар орқали гапиради. Бу – сирни очмаслик учунми ё сирни бошқача ифодалай олмасликданми?

Р. П.: – Тимсоллар одамда фикр қўзғайди, унинг мудроқ туйғуларни. “Сир”га – қайтаради. Ўлим билан биргалигини англатади.

Ш. Т.: – Санъатнинг туб мавзуси ўлим эканлигини кенгроқ ифодалаб берсангиз.

Р. П.: – Масалан, Шекспир асарлари ёки Навоий ҳазратларини олиш мумкин. Улар ўлим ҳақида ёзишган. Александр Блок – ўлим шоири, буни ўрисларнинг ўзлари ҳам билмайди.

Ш. Т.: – Нега ўлим?

Р. П.: – Чунки ўлим инсонларни поклаш учун керак. Тепадан буюрилган. Ўлимни кўрсатиб тозалаш. Поклаш. Бу дунё бесаранжомликларини ўлим орқали жой-жойига қўйиш.
Бу ерда бир нарсада янглишиш мумкин. Ичингизда англайсиз, ифода қилиб бўлмайди… оғир.
Инсон ухлаяпти. Турадими, йўқми, билмайди. Ухлаётган одам ўлимга тайёрланган одам.

Ш. Т.: – Ҳушёр одам-чи?

Р. П.: – Ҳушёр одам, у қайси тариқатдан бўлмасин, йўлдаги одам. Аслида ҳамманинг йўли битта – Оллоҳни англаш. Йўқ! Оллоҳни билиш, етишиш, бу атамаларнинг қайсиси тўғри, айтолмайман. Ҳушёр одамнинг яна бир фарқи – ухлаётганда ўлаётганини билади.

Ш. Т.: – Уйқу ўлимдир!

Р. П.: – Уйқу – ўлим. Бир хилда ҳамма ерда ёзилган. Одам уйқуга кетаяптими унча-мунча тўғри гапни айтиб ётади. Биз уйқу деймиз-а? Қандай гўзал сўз!!! Уй-қ-у!!!
Биз тахминан инсон озодлиги ҳақида гаплашяпмиз. Руҳсиз одам, яъни Оллоҳсиз одам деймиз. Руҳсиз одам тутқун. Худосиз дегани қўпол чиқади. Руҳсиз одам қул бўлади. Ичида Оллоҳи бор одам эркин. Унинг ҳеч нарсада қўрқуви йўқ. Ҳамма нарсадан эркин бўлади.

Қафасдаги одам Худосиз бўлганлиги учун қафасда. Уларнинг қафаси нимадан, Худо билади. Темирданми, тошданми, пулданми: кўчада юрибди – барибир, қафасда. Улар ҳукм қилинган одамлар. Улар ўзларини қафасга ўзлари солган. Улар токи Оллоҳни топмагунча бу қафасдан чиқолмайди. Топса – ҳаммаси бир пул бўлиб қолади. Руҳи бор одам учун зулм институтлари ҳеч нарса эмас.

Оллоҳ, Оллоҳ! Булар – ўлим ва ҳаёт – битта нарса. Булар ҳақида асли гаплашиб бўлмайди. Биз ушлаб бўлмайдиган нарсалар ҳақида гаплашиб ўтирибмиз.
Бизнинг кўнглимизга Оллоҳ солган нарса – ёвузликка қарши кураш туйғуси.

Ш. Т.: – Бу гаплар ҳаммада бир хил ассоциация бериши қийин. Ҳаёт ва ўлимни англатишнинг оммабоп йўли борми?

Р. П.: – Оддий одам – тирикчилик қилиб юрган одам учун ўлим ҳақида очиқ гапириб бўлмайди. Бозорларда гув-гув қилиб, жонини жабборга бериб юрган одам буни англаши оғир. Унга санъат орқали айтиш керак. Санъат ҳамиша одамларни “ушлаб” турган. Умуман, инсон ўзини танибдики, саҳна орқали ўлимни англаб, тушуниб, шунга интилиб яшаяпти. Оддий одам, токи ўзига ўхшаган одам юрмаса, саҳнани қабул қила олмайди. Инсон ўзини кўрса, завқланади. Шундан сабоқ олади. У Ўжар-да, ўзига яқинларнигина тан олади. Шакллангандан кейин қочади. Шаклланмаган одам қўрқувдаги одам. Шаклланган одам қўрқувни енгиб ўтиб, ўз ичига қочади. Ўзини текшира бошлайди. Фикрлайди.

Оддий одамларга фикрни етказиш оғир. Бунга улкан маҳорат керак. Шекспир домла “Гамлет”ида гапни гўрковлардан бошлаб, аста-аста Гамлетни арвоҳ билан учраштиради. Яъни, одамни асосий фикрга руҳан тайёрлаб, тарбиялаб келади. Фикр етиб бормайдиганлар учун қонун-қоидалар чиқарилган. Қоида – бу шариат дегани. Агар қонун-қоида қилишмаса, булар тушунмайди.

Ш. Т.: – Шайтон санъатга аралашмайди, дейсизми? Санъатнинг туб асоси шайтоний дегувчилар ҳам бор?

Р. П.: – Шайтон ҳамиша бош ролларда туради. Қарама-қаршилик бўлмаса, фикрни етказиб бўлмайди. Ҳаёт ўзи қарама-қаршиликдан иборат. Масалан, электрда манфий ва мусбат бир-бирини ўлдирганда чироқ ёнади. Сизга ёруғлик керак. Худди шундай, сиздаги эзгулик билан ёвузлик курашганда санъат туғилади. Драма қанча кучли бўлса шунча ёруғроқ бўлади. Драма дегани конфликт дегани. Трагедия дегани фожиа – бир-бирини ўлдириш дегани. Олдиндан айтиб қўяди, фожиа деб.

Аслида одамга “Ниманидир қил!” деб, бутун аъзои бадан, онг берилган. Шунга имконимиз бўлиб, шайтоннинг гапига кирдим, деймиз. Шайтон – гўзал символ. Шунча хатоларни битта шайтонга юклаб кетаверамиз. Шайтон – бизнинг бой берилган руҳимизни эгаллаб олган нафсимиз-ку!

Шайтонга қарши кураш бутун илмдан иборат эканлиги, тўрт минг йилдан бери неча миллион китоб шайтонга қарши ёзилганлигини била туриб, ҳар қадамингизда шайтонга дуч келаверасиз. Нега “баланс” йўқ? Нега одам боласи бир-бирини тушунмайди? Давлатлар бир-бири билан урушади. Миллат миллатни хўрлайди. Нега? Бу зулм давом этади. Нега?

Бу илмлар нега керак эди. Таъсири бўлмаса? Фалончига юз минг керак экан, нега пистончини алдаши керак? Шунча илм бор-ку, нега? Қани бу илмлардан келган фойда? Демак инсон бузуқ нафс билан туғилган экан. Хамири шундай қорилган экан-да?! Билимнинг одамни скептик қиладиган жойи, бўлгани шу, деб туриши шу.
Бу ерда билган ҳам, билмаган ҳам хато қилади. Бу ерда билган ҳам, билмаган ҳам – қурбон.

Ш. Т.: – Йўл қаерда?

Р. П.: – Йўл битта, – дейди, – Оллоҳни англаш! Оллоҳни англамаса, одамга йўл йўқ! Буни ҳар хил тушуниш мумкин. Буни бизнинг “балалар” жуда жўн англашади. Бу аслида кенг тушунча. Хайёмнинг гапи гап:

Эй ғофил, сен ўйлаган у йўл ҳам эмас, бу йўл ҳам эмас.

Рауф Парфининг дўсту ёрлари кўп. Олдидан одам аримайди. Давраси ҳамиша тўлиб туради. Худди Гулбулоқ отанинг бир қозон сутли сувидек. Суҳбатимиз шу ерга етганда эшик қўнғироғи жиринглаб, меҳмонлар келишди. Мавзуимиз икки кишилик эди. Суҳбат янгиланди…
Ижодкор кўнгил очган вақти тут гуллаган он бўлади. Бу кун Рауф Парфи боғида бир тут гуллади… Сиз ҳам баҳраманд бўлдингиз.

Сайт муаллифининг изоҳи: Ушбу матн асосидаги суҳбат 1999 йил февралида “Суҳбатдош” газетасида чоп этилган. Қўлёзма газета вариантидан анча фарқ қилиб, баъзи жумлалар сайқалланмагандек туюлса-да, уни бор ҳолича беришни маъқул кўрдик.

Манба: Шоир ва адабиётшунос Беҳзод Фазлиддин веб-саҳифаси

   Буюк шоир Рауф Парфи (Турсунали Парпиев) 1943 йил 27 сентябрда Тошкент вилоятининг Шўралисой қишлоғида туғилган. Ўзбекистон халқ шоири (1999). ТошДУнинг филология факультетини тугатган (1960—65). Ижоди 60-йиллардан бошланган. Дастлабки шеърлар тўплами — «Карвон йўли» (1968). «Акс-садо» (1970), «Тасвир» (1973), «Хотирот» (1974), «Кўзлар» (1976), «Қайтиш» (1981), «Сабр дарахти» (1986), «Сукунат» (1991), «Тавба» (2001), «Сўнгги видо» (2006) каби шеърий тўпламлари нашр этилган. Байроннинг «Манфред», Нозим Ҳикматнинг «Инсон манзаралари», Карло Каладзенинг «Денгиз хаёли» каби асарларини ўзбек тилига таржима қилган. 2005 йилда Тошкент шаҳрида вафот эттан.

    Шомирза Турдимов 1957 йил 13 декабрда Самарқанд вилояти Қўшработ туманидаги Қўштамғали қишлоғида туғилган. 1979 йили Тошкент давлат университетининг филология факултетини тамомлаган. Ҳозирда Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт институтининг фолклор бўлимида ишлайди. Филология фанлари доктори.
2007 йили “Йўл бўлсин” филми сценарийси учун Ўзбекистон Давлат мукофотини олган. «Гўрўғли достони генезиси ва тадрижий босқичлари» (2011) китоби нашр этилган. «Эпос ва этос» китоби чиқиш арафасида. Фольклорга оид 200 яқин илмий мақолалари Ўзбекистон ва чет-эл илмий нашрларида чоп этилган.

 

 

TUT GULLAGAN PAYT
Rauf Parfi bilan suhbat
Suhbatdosh Shomirza Turdimov

Biz – Odam Ato, Momo Havo zuryodlari quvilgan jannatimizga qaytish yo’lini izlaymiz.

Yaratgan hammamizni bir manzilda kutadi. Lekin qaytguvchilarning yo’llari betakror. Yo’llar kesishadi, bir-biriga o’xshaydi, qaysinisidir boshqasini takrorlayotgandek tuyuladi. Dunyoga qancha Odam nasli kelib-ketsa, shuncha yo’l bo’laveradi. Insonning insonligi, Egasining qudrati shunda ham namoyon.Bandaning adashishga moyilligi Tangriga ayon edi. Shu sababli U hodiylar, payg’ambarlar yubordi. Yo’l-yo’riq ko’rsatuvchi muqaddas bitiklar berdi. Shariat joriy bo’ldi. Joriy yo’llardan karvonlar tinimsiz ketmoqda…Odam poyu piyoda yoki ulovini karvonga tirkab Sarbon eltgan manzilga tavakkal bilan borishi ham mumkin. Yo’lchi qoqilib yo ko’z bir ilinib karvondan qolib ketish xavfi ham yo’q emas. Bu qadim yo’lda carboni adashgan karvonlar ham qancha?!

Tangri manzilini ko’zlab yo’lga yolg’iz chiqqanlar ham ko’p. San’atkor shu toifaga kiradi.San’at – insonning o’z-o’zini anglash yo’lidagi bilim, kechinma, xulosalarning timsoliy ifodasi. O’zlikni topish – manzilga yetishdir. San’atkor karvonga qo’shilishi, karvon jilovini qo’lga olish yoinki uni tashlab, dashtu biyobonlarda yangi yo’l izlab ketishi ham mumkin.

Karvon ahliga san’atkorning xatti-harakatlari sarkashlikdek, hatto dahriylikday ko’rinishi tabiiy. Har qanday holatda ham birovni ayblashga, hukm chiqarishga shoshmaslik kerak. Yaratganning O’zi biladi.Shoir Rauf Parfi bilan suhbatimiz San’atning azal-abad mavzusi – hayot va o’lim, yashashdan maqsad, San’atning tub mohiyati, hayotdagi o’rni, vazifasi va san’atkor shaxsining ruhiy izlanishlari xususida kechdi.

Rauf Parfi: – Men qorovulman. Birovning narsalarini qo’riyapman. Aslida hamma qorovul. Farqi nima, o’zingnikini qo’riqlaysanmi, birovnikini, baribir, tashlab ketasan.

Shomirza Turdimov: – Odamning yiqqan-tergani eshikkacha – farzand, qavmu qarindosh, do’sti yori qabrgacha kuzatib qolarkan. O’zi bilan ketadigani ruhiy boyligi deyishadi! Biz bugun kimgadir boshqacha yashayotganga o’xshamaymizmi?!

R. P.: – Biz o’ylaymiz, go’yo oila, jamiyat, davlat uchun yashayapmiz. Go’yo siz bormasangiz ish to’xtab qoladiganday. Biz shu fikrga erkimizni bog’lab qo’yganmiz. Siz o’zingizni jamiyatning vintiman, deb hisoblaysiz. Bu ayyor aqlning xulosalari, oqil aqlning emas. Aql Ollohni tanishdan chalg’isa, bu – ayyorlik. Oqil deb Ollohni bilganga aytilgan. Ollohni tanigan narsalarga bog’lanib qolmaydi. Ollohni tanigan qorovul emas. U – Inson. U fikrlaydigan, o’zligini izlayotgan inson. Fikrlaydigan inson uydami, yo’ldami, ishdami, qamoqdami, baribir, O’zini anglash uchun o’ylayveradi. Uni taqiqlab bo’lmaydi. Uning ichi butun bo’ladi. Balki ko’nglini birovga ochmas. Aytishga tili kambag’aldir. Ifoda timsol topmas. Lekin gapirsa, hech qachon yolg’on gapirmaydi.

SH. T.: – Yolg’on nima?

R. P.: – Yolg’on tuzatib bo’lmaydigan katta qasr. Shayton unga qulf urib, kalitini ko’lga otib yuborgan. Hammadan kulib, fikrlayotgan odamning ojiz joylaridan foydalanib yo’ldan urayapti bu – shayton! Aytishadi-ku, odamning bir yelkasida Rahmon, birida shayton bor, deb. Nimagadir ko’pincha shaytonning oti o’zib ketadi. Shaytonning qavmi ko’pga o’xshaydi. Qandaydir bir vaqt kelib imon g’olib kelar, shunda odamlar boshqacha fikrlay boshlaydi. Birovni birov bosib ketmaydi. Qarasa, odam – o’zining qavmi kelayapti. To’xtaydi. Shayton xuruj qilganda odam odamni poymol qiladi. Shaytonda cheksiz imkoniyatlar bor. Bu ham Ollohning ishi. Zulmi emas! Bu – sinov. Sinovdan bu olomon o’tadimi? Olomonligicha qoladimi? Gap shu yerda.

SH. T.: – Insonning imkonida nima bor?

R. P.: – Yer yuzi million yil avval paydo bo’lgan bo’lsa, hali million yil yashaydi. Ollohning insonga bergan “sir”i bor. Aslida inson yovuz bo’lmasligi kerak edi. Ma’lum, tushirilgan qonun-qoidalar bor edi. Buzilmasligi kerak edi. Lekin yovuzlik birinchi rutbaga ko’tarildi. Yovuzlik hammaning ustidan hukmronlik qila boshladi. “Sir” sindi. Ya’ni, inson tama bilan yashab, tirikchilik bandasiga aylandi. Lekin “sir”ni saqlaganlar ham bor. San’at ham ana shu sirda namoyon. Shuning uchun ham tama bor joyda san’at o’ladi. San’atkor “bir narsa qilsam, bir narsa bo’ladi” dedimi, “sir” yo’q – san’at yo’q!

SH. T.: – San’atning vazifasi nimadan iborat, o’zi?

R. P.: – San’atning vazifasi o’limni anglatish. Shakli qanday bo’lishidan qat’i nazar.

SH. T.: – O’lim-chi?

R. P.: – O’lim – bu san’at.

SH. T.: – Yaxshi sillogizm. Keling, ataylab jo’nlashtiraylik.

R. P.: – Umuman, nechta san’at asari ko’rgan bo’lsam, esimda qolgani o’limni eslatadiganlari. Tushungan, anglagan insonlar fojia bilan yashaydi. Agarda shakkoklik bo’lmasa, Fojia inson bilan birga tug’ilgan, aniq narsa. Inson o’lim bilan birga yuradi. U o’limini ko’tarib yurishga mahkum. Inson o’limini ko’tarib yuradi.

SH. T.: – O’lim fojiami?

R. P.: – O’lim fojia emas. O’limni ko’tarib yurgan odam tirikchilik qilolmaydi. Shuning uchun xiyonat qilolmaydi. Fojia yolg’on bilan to’qnashilganda boshlanadi. Mana bu fojia!

SH. T.: – Yanayam aniqlashtirsak-chi?

R. P.: – O’lim! Og’ir! Go’zal! San’atkor biladi! Ta’magir bilmaydi. U yolg’onlar qasrida yashaydi. U o’lmaydigandek. O’limni bilgan, ertaga o’ladigan odam yolg’on gapirmaydi.

SH. T.: – Haqiqat o’layotgan odamga nega kerak?

R. P.: – Inson harakatdan iborat. O’layotgan odam “sir”ga yaqin keladi. “Sir” aslida har bir insonda bor. Boyayam aytdim. Insonning siri ochilsa, Olloh bilan munosabati uziladi. Men falon narsani angladim, bildim, desa – shu onda Olloh bilan uziladi. Olloh bunday kishilarni kechirmaydi. Bunday kishilar o’zlariga bino qo’ygan, to’n bichgan odamlar bo’ladi.

SH. T.: – San’at va o’limning “sir”ga taalluqli jihatiga o’tsak.

R. P.: – O’lim san’at degani shuki, san’at o’limni anglash uchun kerak. Navoiy, Shekspir, Shiller, Cho’lpon bari… Ular bizga o’limni anglashimizga yordam beradi. Bu yozuvchilar asarlarining, umuman, san’atning qaysi turidan qat’i nazar, barchasining aksida turadigani – o’lim. O’lim bilan insonni poklash. Shuning uchun tragediya deydi.
O’layotgan odam hayotni qattiq biladi. Sevadi. Biz jahon adabiyotida nechta asar o’qigan bo’lsak, eng go’zal asarlar o’lim haqidagi asarlar. Hayot haqidagi asarlar o’yinchoq.

SH. T.: – Sizning “sir” haqidagi gaplaringiz tariqat kishilarining “yo’l”iga to’g’ri keladimi yoki odamning o’z tasavvurlari, gipnozimi?

R. P.: – Gipnoz ham gipnozchi ham odamni vaqtincha egallaydi. Kuchli odam gipnozga tushmaydi. O’zini yengish uchun kurashayotgan odamga hech qaysisi o’tmaydi. Har bir odamning “sir”i o’z “ichi”ga mos. Ko’cha supirayotganmi, sotuvchimi, cho’ponmi, olimmi, san’atkormi “sir”i o’z shaklida, lekin mohiyatan ular bir xil. Farqi “sir”ini anglashida, egallay olishida. Uni tirikchilikka almashmasligida.

SH. T.: – Siz “sir” deb aytayotgan narsa fanda, dinda boshqacha atamalarda aytilar. Agar atama lozim bo’lsa, “sir”ni qaysi so’zga almashtirgan bo’lardingiz?

R. P.: – Men hozir o’ylayotganim yo’q. Qanday bo’lsa, shunday aytayapman. Biz aslida so’zsiz, ifodasiz aytiladigan narsani so’zga aylantirmoqchi bo’layapmiz. So’z topish qiyin.

SH. T.: – San’at shu yerda til emasmi?

R. P.: – San’at shu narsani anglatishga intiladi. Inson qarasa, hammaning “sir”i mohiyatan o’xshash bo’ladi. Alamlardan, yolg’onlardan to’la ozod bo’lish uchun u “sir”larini ocha boshlaydi. Bu shunday ochishki, g’orga kirgan odam adashmaslik uchun belgi qo’yib yo ip bog’lab ilgarilagan kabi. Bu belgilar boshqa “yo’l”chilarga ham o’rnak bo’ladi. Har qanday san’atkor ichkin ketgan bo’lsa, o’zi bilmasa ham yo’ldagi odam. U aniq qaerga ketayotganini, qaysi tariqatga mansubligini bilmaydi ham. U chin yurakdan yozsa, ilhom kelgan bo’lsa, tamasiz bo’lsa yo’ldan chiqmaydi. Yolg’on yozsa yo’ldan chiqadi. San’atning manzili o’lim. So’fiyniki ham.

SH. T.: – San’at timsollar orqali gapiradi. Bu – sirni ochmaslik uchunmi yo sirni boshqacha ifodalay olmaslikdanmi?

R. P.: – Timsollar odamda fikr qo’zg’aydi, uning mudroq tuyg’ularni. “Sir”ga – qaytaradi. O’lim bilan birgaligini anglatadi.

SH. T.: – San’atning tub mavzusi o’lim ekanligini kengroq ifodalab bersangiz.

R. P.: – Masalan, Shekspir asarlari yoki Navoiy hazratlarini olish mumkin. Ular o’lim haqida yozishgan. Aleksandr Blok – o’lim shoiri, buni o’rislarning o’zlari ham bilmaydi.

SH. T.: – Nega o’lim?

R. P.: – Chunki o’lim insonlarni poklash uchun kerak. Tepadan buyurilgan. O’limni ko’rsatib tozalash. Poklash. Bu dunyo besaranjomliklarini o’lim orqali joy-joyiga qo’yish.
Bu yerda bir narsada yanglishish mumkin. Ichingizda anglaysiz, ifoda qilib bo’lmaydi… og’ir.Inson uxlayapti. Turadimi, yo’qmi, bilmaydi. Uxlayotgan odam o’limga tayyorlangan odam.

SH. T.: – Hushyor odam-chi?

R. P.: – Hushyor odam, u qaysi tariqatdan bo’lmasin, yo’ldagi odam. Aslida hammaning yo’li bitta – Ollohni anglash. Yo’q! Ollohni bilish, yetishish, bu atamalarning qaysisi to’g’ri, aytolmayman. Hushyor odamning yana bir farqi – uxlayotganda o’layotganini biladi.

SH. T.: – Uyqu o’limdir!

R. P.: – Uyqu – o’lim. Bir xilda hamma yerda yozilgan. Odam uyquga ketayaptimi uncha-muncha to’g’ri gapni aytib yotadi. Biz uyqu deymiz-a? Qanday go’zal so’z!!! Uy-q-u!!!
Biz taxminan inson ozodligi haqida gaplashyapmiz. Ruhsiz odam, ya’ni Ollohsiz odam deymiz. Ruhsiz odam tutqun. Xudosiz degani qo’pol chiqadi. Ruhsiz odam qul bo’ladi. Ichida Ollohi bor odam erkin. Uning hech narsada qo’rquvi yo’q. Hamma narsadan erkin bo’ladi.Qafasdagi odam Xudosiz bo’lganligi uchun qafasda. Ularning qafasi nimadan, Xudo biladi. Temirdanmi, toshdanmi, puldanmi: ko’chada yuribdi – baribir, qafasda. Ular hukm qilingan odamlar. Ular o’zlarini qafasga o’zlari solgan. Ular toki Ollohni topmaguncha bu qafasdan chiqolmaydi. Topsa – hammasi bir pul bo’lib qoladi. Ruhi bor odam uchun zulm institutlari hech narsa emas.Olloh, Olloh! Bular – o’lim va hayot – bitta narsa. Bular haqida asli gaplashib bo’lmaydi. Biz ushlab bo’lmaydigan narsalar haqida gaplashib o’tiribmiz.Bizning ko’nglimizga Olloh solgan narsa – yovuzlikka qarshi kurash tuyg’usi.

SH. T.: – Bu gaplar hammada bir xil assotsiatsiya berishi qiyin. Hayot va o’limni anglatishning ommabop yo’li bormi?

R. P.: – Oddiy odam – tirikchilik qilib yurgan odam uchun o’lim haqida ochiq gapirib bo’lmaydi. Bozorlarda guv-guv qilib, jonini jabborga berib yurgan odam buni anglashi og’ir. Unga san’at orqali aytish kerak. San’at hamisha odamlarni “ushlab” turgan. Umuman, inson o’zini tanibdiki, sahna orqali o’limni anglab, tushunib, shunga intilib yashayapti. Oddiy odam, toki o’ziga o’xshagan odam yurmasa, sahnani qabul qila olmaydi. Inson o’zini ko’rsa, zavqlanadi. Shundan saboq oladi. U O’jar-da, o’ziga yaqinlarnigina tan oladi. Shakllangandan keyin qochadi. Shakllanmagan odam qo’rquvdagi odam. Shakllangan odam qo’rquvni yengib o’tib, o’z ichiga qochadi. O’zini tekshira boshlaydi. Fikrlaydi.Oddiy odamlarga fikrni yetkazish og’ir. Bunga ulkan mahorat kerak. Shekspir domla “Gamlet”ida gapni go’rkovlardan boshlab, asta-asta Gamletni arvoh bilan uchrashtiradi. Ya’ni, odamni asosiy fikrga ruhan tayyorlab, tarbiyalab keladi. Fikr yetib bormaydiganlar uchun qonun-qoidalar chiqarilgan. Qoida – bu shariat degani. Agar qonun-qoida qilishmasa, bular tushunmaydi.

SH. T.: – Shayton san’atga aralashmaydi, deysizmi? San’atning tub asosi shaytoniy deguvchilar ham bor?

R. P.: – Shayton hamisha bosh rollarda turadi. Qarama-qarshilik bo’lmasa, fikrni yetkazib bo’lmaydi. Hayot o’zi qarama-qarshilikdan iborat. Masalan, elektrda manfiy va musbat bir-birini o’ldirganda chiroq yonadi. Sizga yorug’lik kerak. Xuddi shunday, sizdagi ezgulik bilan yovuzlik kurashganda san’at tug’iladi. Drama qancha kuchli bo’lsa shuncha yorug’roq bo’ladi. Drama degani konflikt degani. Tragediya degani fojia – bir-birini o’ldirish degani. Oldindan aytib qo’yadi, fojia deb.
Aslida odamga “Nimanidir qil!” deb, butun a’zoi badan, ong berilgan. Shunga imkonimiz bo’lib, shaytonning gapiga kirdim, deymiz. Shayton – go’zal simvol. Shuncha xatolarni bitta shaytonga yuklab ketaveramiz. Shayton – bizning boy berilgan ruhimizni egallab olgan nafsimiz-ku!Shaytonga qarshi kurash butun ilmdan iborat ekanligi, to’rt ming yildan beri necha million kitob shaytonga qarshi yozilganligini bila turib, har qadamingizda shaytonga duch kelaverasiz. Nega “balans” yo’q? Nega odam bolasi bir-birini tushunmaydi? Davlatlar bir-biri bilan urushadi. Millat millatni xo’rlaydi. Nega? Bu zulm davom etadi. Nega?
Bu ilmlar nega kerak edi. Ta’siri bo’lmasa? Falonchiga yuz ming kerak ekan, nega pistonchini aldashi kerak? Shuncha ilm bor-ku, nega? Qani bu ilmlardan kelgan foyda? Demak inson buzuq nafs bilan tug’ilgan ekan. Xamiri shunday qorilgan ekan-da?! Bilimning odamni skeptik qiladigan joyi, bo’lgani shu, deb turishi shu.Bu yerda bilgan ham, bilmagan ham xato qiladi. Bu yerda bilgan ham, bilmagan ham – qurbon.

SH. T.: – Yo’l qaerda?

R. P.: – Yo’l bitta, – deydi, – Ollohni anglash! Ollohni anglamasa, odamga yo’l yo’q! Buni har xil tushunish mumkin. Buni bizning “balalar” juda jo’n anglashadi. Bu aslida keng tushuncha. Xayyomning gapi gap:

Ey g’ofil, sen o’ylagan u yo’l ham emas, bu yo’l ham emas.

Rauf Parfining do’stu yorlari ko’p. Oldidan odam arimaydi. Davrasi hamisha to’lib turadi. Xuddi Gulbuloq otaning bir qozon sutli suvidek. Suhbatimiz shu yerga yetganda eshik qo’ng’irog’i jiringlab, mehmonlar kelishdi. Mavzuimiz ikki kishilik edi. Suhbat yangilandi…Ijodkor ko’ngil ochgan vaqti tut gullagan on bo’ladi. Bu kun Rauf Parfi bog’ida bir tut gulladi… Siz ham bahramand bo’ldingiz.

Sayt muallifining izohi: Ushbu matn asosidagi suhbat 1999 yil fevralida “Suhbatdosh” gazetasida chop etilgan. Qo’lyozma gazeta variantidan ancha farq qilib, ba’zi jumlalar sayqallanmagandek tuyulsa-da, uni bor holicha berishni ma’qul ko’rdik.

Manba: Shoir va adabiyotshunos Behzod Fazliddin veb-sahifasi