Турсунмуҳаммаднинг минг тўққиз юз ўнинчи йилнинг буғдой пишиғида туғилган ўғли Миртемиршо аталиб яшайверди. Турган гапки, ўшанда ҳеч ким бу норасида келгусида врдооғли халқ шоири, Миртемир деб ном таратган эъзозли эл ўғли бўлиб етишишини башорат қилмаганди, албатта. бироқ шундай бўлди: ўша оила, ўша қурама қишлоқ, ўша қадим Туркистон табиати ва одамлари Миртемирнинг болалигини, дунёга, эзгуликка, яхшиликка ташна покиза қалбини, гўзал туйғуларини ардоқлади, улғайтирди.
Отаёр Наҳанов
МЕН ҚУЁШНИ КЎРГАЛИ КЕЛДИМ…
Эссе-қиссадан парчалар
Қоратоғ этакларидан эниб тушувчи сойлар Туркистоннинг Эски Иқон ҳамда унинг теварак-атрофидаги Ибота, Чаға, Тошаноқ сингари қишлоқлар бағрига сингиб кетади. Ўркач-ўркач булутлари қаёққадир шошаётган осмон, саратонда жимирлаган ҳаво, тупроқли қишлоқ йўлларига тушган сархил меваларини сахийлик билан элга инъом этган шотутлар… Буларнинг барчаси киши қалбини орзиқтиради, хаёлни олис-олисларга етаклайди. Эски Иқон кўчаларида одам сийрак. Бировлар Қоратоғ этакларида – чорва билан овора, аксарият аҳоли буғдой ўроғида банд.
… Минг тўққиз юз ўнинчи йили ҳосил мўл бўлди – одамларни шошириб қўйди. Кўплар ҳовлиларига қайтмай, далада ётиб қолар, тонг бўзарар-бўзармас яна ишга тушиб кетар эди. Шундайлар орасида Турсунмуҳаммад Умирбек ҳожи ўғли ҳам бўлиб, қўли ишдаю, фикри-зикри қишлоқда – уйида эди. Бошқа иложи ҳам йўқ эди-да! Уйида ёстиқдоши Тўти ёлғиз. Унинг ой-куни яқин. Хотинининг асли исми Моҳирўй бўлсада, негадир ҳамма, ҳатто ўзи ҳам Тўти, деб чақиради.
Турсунмуҳаммаднинг ҳаётидан кўнгли тўқ. Тутиш-турмуши бошқаларникидан кам эмас. Деҳқончилик қилади, мол-мулки етарли. Фақат, фақат худо уни фарзанддан қисиб қўяётганидан еган-ичгани татимас, кун сайин одамови бўлиб бормоқдайди. Тўнғичи Абдулҳамидни умри билан бермаган экан – кетди-борди. Сўнг Турсунмуҳаммад Маккага ҳажга ҳам бориб қайтди. Иккинчи ўғлининг исмининг Ҳожимурод қўйди. У ҳам турмади…
Мана ҳозир Моҳирўйи яна ҳомилали. Туғилди-ўлди, келди-кетдидан юрак олдириб қўйган Турсунмуҳаммаднинг безовталиги шундан.
У чошгоҳ бўлиб қолганини, одамлар нонуштага отланаётганини ҳам сезмади. Манглайидан тер сизиб ўроқ тортаверди. Бир замон қулоғига синглиси Биби Саҳронинг чинқириғи эшитилди-ю, ҳаракатсиз қотди-қолди. Синглиси олисдан қулочини ёйиб нималардир, деб чопиб келар, Турсунмуҳаммад ҳеч нарса эшитмас, эшитгулик аҳволда ҳам эмас эди. Синглиси жуда яқин келгандагина ўзини тутиб олди:
— Суюнчи, акажон, суюнчи! Ўғил! Ўғил! Ўғил!!! Эшитяпсизми? Нима бўлди сизга, ўғил деяпман!
Турсунмуҳаммад буғдойи ўриб олинган ангорда ўтлаётган самани белгига қандай қўнганини билмайди. Ҳовлисига елдай учиб борди-ю, отдан сакраб, доя момонинг ҳай-ҳайлашига қарамай хотини ётган хонага отилиб кирди.
— Раҳмат, энаси!..
Моғирўй эрига маъюс термулиб турди-да, ҳўнграб юборди. Шўрлик аёлни икки фарзандининг доғи бутунлай довдиратиб қўйган, бунисининг умри ҳам унга омонатдай кўриниб, кўнглини безовта қилмоқда эди.
Эртаси куни Турсунмуҳаммад хонадонида одамлар ғимирлаб қолди. Янги меҳмонга аталган қўй сўйилиб, қишлоқ оқсоқоллари, катта-кичик йиғилиб келди. Эл тарқалиш олдида Турсунмуҳаммад оқсоқолларга оқлик қўйиб, удумга кўра фарзандига исм тилади. Оқсоқоллар бир майдон ўзаро келишиб-фикрлашиб, гаплари гапларига қовушмай туришди. Ахири, кексалардан бири сўз бошлади:
— Қариндошлар, бизнинг Туркистонимизга бурунги замонларда Амир Темур пошшо келиб, Хўжа Аҳмад қабрига ўзларинг билган ғаройиб мақбарани қурдирган экан. Ана шу муқаддас зиёратгоҳ асрлар ўтса ҳам қад кўтариб турибди. Демоқчиманки, Турсунмуҳаммад ҳлжини шу ўғли ҳам илоё яша-туриб қолсин, деб оқ фотиҳа берайлик-да, исмини Миртемиршо қўяйлик.
Бу гап ҳаммага маъқул бўлиб, йиғин тарқади.
Шу-шу, Турсунмуҳаммаднинг минг тўққиз юз ўнинчи йилнинг буғдой пишиғида туғилган ўғли Миртемиршо аталиб яшайверди. Турган гапки, ўшанда ҳеч ким бу норасида келгусида врдооғли халқ шоири, Миртемир деб ном таратган эъзозли эл ўғли бўлиб етишишини башорат қилмаганди, албатта. бироқ шундай бўлди: ўша оила, ўша қурама қишлоқ, ўша қадим Туркистон табиати ва одамлари Миртемирнинг болалигини, дунёга, эзгуликка, яхшиликка ташна покиза қалбини, гўзал туйғуларини ардоқлади, улғайтирди. Бу ҳақиқат шоирнинг 1934 йили ёзган “Қуёш ҳақида” деб аталган шеърида ҳам акс этган:
Мен ерга Қуёшни кўргали келдим,
Бироқ у кулмаган бўлса ўшал кун,
Куйлагум, куйлагум қуёш ҳақида,
Тароналар тўқиб, солғим садо – ун…
Ҳа, шундай бўлди: Миртемир сўнгги нафасига қадар қуёшни, борлиқни куйлади. Ўша нур йўқ жойни кўрса, бор бўлсин, деб куйлади. Ўша шеърида у яна: “Дарвозаларнинг пешоналарида елпираган туғлардай, Бир қудрат таратолсин қичқириқларим”, дея ўз маслагида собитлигини такрор таъкидлаган эди.
Otayor Nahanov
MЕN QUYOSHNI KO‘RGALI KЕLDIM…
Esse-qissadan parchalar
Qoratog‘ etaklaridan enib tushuvchi soylar Turkistonning Eski Iqon hamda uning tevarak-atrofidagi Ibota, Chag‘a, Toshanoq singari qishloqlar bag‘riga singib ketadi. O‘rkach-o‘rkach bulutlari qayoqqadir shoshayotgan osmon, saratonda jimirlagan havo, tuproqli qishloq yo‘llariga tushgan sarxil mevalarini saxiylik bilan elga in’om etgan shotutlar… Bularning barchasi kishi qalbini orziqtiradi, xayolni olis-olislarga yetaklaydi. Eski Iqon ko‘chalarida odam siyrak. Birovlar Qoratog‘ etaklarida – chorva bilan ovora, aksariyat aholi bug‘doy o‘rog‘ida band.
… Ming to‘qqiz yuz o‘ninchi yili hosil mo‘l bo‘ldi – odamlarni shoshirib qo‘ydi. Ko‘plar hovlilariga qaytmay, dalada yotib qolar, tong bo‘zarar-bo‘zarmas yana ishga tushib ketar edi. Shundaylar orasida Tursunmuhammad Umirbek hoji o‘g‘li ham bo‘lib, qo‘li ishdayu, fikri-zikri qishloqda – uyida edi. Boshqa iloji ham yo‘q edi-da! Uyida yostiqdoshi To‘ti yolg‘iz. Uning oy-kuni yaqin. Xotinining asli ismi Mohiro‘y bo‘lsada, negadir hamma, hatto o‘zi ham To‘ti, deb chaqiradi.
Tursunmuhammadning hayotidan ko‘ngli to‘q. Tutish-turmushi boshqalarnikidan kam emas. Dehqonchilik qiladi, mol-mulki yetarli. Faqat, faqat xudo uni farzanddan qisib qo‘yayotganidan yegan-ichgani tatimas, kun sayin odamovi bo‘lib bormoqdaydi. To‘ng‘ichi Abdulhamidni umri bilan bermagan ekan – ketdi-bordi. So‘ng Tursunmuhammad Makkaga hajga ham borib qaytdi. Ikkinchi o‘g‘lining ismining Hojimurod qo‘ydi. U ham turmadi…
Mana hozir Mohiro‘yi yana homilali. Tug‘ildi-o‘ldi, keldi-ketdidan yurak oldirib qo‘ygan Tursunmuhammadning bezovtaligi shundan.
U choshgoh bo‘lib qolganini, odamlar nonushtaga otlanayotganini ham sezmadi. Manglayidan ter sizib o‘roq tortaverdi. Bir zamon qulog‘iga singlisi Bibi Sahroning chinqirig‘i eshitildi-yu, harakatsiz qotdi-qoldi. Singlisi olisdan qulochini yoyib nimalardir, deb chopib kelar, Tursunmuhammad hech narsa eshitmas, eshitgulik ahvolda ham emas edi. Singlisi juda yaqin kelgandagina o‘zini tutib oldi:
— Suyunchi, akajon, suyunchi! O‘g‘il! O‘g‘il! O‘g‘il!!! Eshityapsizmi? Nima bo‘ldi sizga, o‘g‘il deyapman!
Tursunmuhammad bug‘doyi o‘rib olingan angorda o‘tlayotgan samani belgiga qanday qo‘nganini bilmaydi. Hovlisiga yelday uchib bordi-yu, otdan sakrab, doya momoning hay-haylashiga qaramay xotini yotgan xonaga otilib kirdi.
— Rahmat, enasi!..
Mog‘iro‘y eriga ma’yus termulib turdi-da, ho‘ngrab yubordi. Sho‘rlik ayolni ikki farzandining dog‘i butunlay dovdiratib qo‘ygan, bunisining umri ham unga omonatday ko‘rinib, ko‘nglini bezovta qilmoqda edi.
Ertasi kuni Tursunmuhammad xonadonida odamlar g‘imirlab qoldi. Yangi mehmonga atalgan qo‘y so‘yilib, qishloq oqsoqollari, katta-kichik yig‘ilib keldi. El tarqalish oldida Tursunmuhammad oqsoqollarga oqlik qo‘yib, udumga ko‘ra farzandiga ism tiladi. Oqsoqollar bir maydon o‘zaro kelishib-fikrlashib, gaplari gaplariga qovushmay turishdi. Axiri, keksalardan biri so‘z boshladi:
— Qarindoshlar, bizning Turkistonimizga burungi zamonlarda Amir Temur poshsho kelib, Xo‘ja Ahmad qabriga o‘zlaring bilgan g‘aroyib maqbarani qurdirgan ekan. Ana shu muqaddas ziyoratgoh asrlar o‘tsa ham qad ko‘tarib turibdi. Demoqchimanki, Tursunmuhammad hljini shu o‘g‘li ham iloyo yasha-turib qolsin, deb oq fotiha beraylik-da, ismini Mirtemirsho qo‘yaylik.
Bu gap hammaga ma’qul bo‘lib, yig‘in tarqadi.
Shu-shu, Tursunmuhammadning ming to‘qqiz yuz o‘ninchi yilning bug‘doy pishig‘ida tug‘ilgan o‘g‘li Mirtemirsho atalib yashayverdi. Turgan gapki, o‘shanda hech kim bu norasida kelgusida vrdoog‘li xalq shoiri, Mirtemir deb nom taratgan e’zozli el o‘g‘li bo‘lib yetishishini bashorat qilmagandi, albatta. biroq shunday bo‘ldi: o‘sha oila, o‘sha qurama qishloq, o‘sha qadim Turkiston tabiati va odamlari Mirtemirning bolaligini, dunyoga, ezgulikka, yaxshilikka tashna pokiza qalbini, go‘zal tuyg‘ularini ardoqladi, ulg‘aytirdi. Bu haqiqat shoirning 1934 yili yozgan “Quyosh haqida” deb atalgan she’rida ham aks etgan:
Men yerga Quyoshni ko‘rgali keldim,
Biroq u kulmagan bo‘lsa o‘shal kun,
Kuylagum, kuylagum quyosh haqida,
Taronalar to‘qib, solg‘im sado – un…
Ha, shunday bo‘ldi: Mirtemir so‘nggi nafasiga qadar quyoshni, borliqni kuyladi. O‘sha nur yo‘q joyni ko‘rsa, bor bo‘lsin, deb kuyladi. O‘sha she’rida u yana: “Darvozalarning peshonalarida yelpiragan tug‘larday, Bir qudrat taratolsin qichqiriqlarim”, deya o‘z maslagida sobitligini takror ta’kidlagan edi.
Mirtemir zamondoshlari xotirasida by Khurshid Davron on Scribd
Naim Karimov. Mirtemir. Ma’rifiy-biografik roman by Khurshid Davron on Scribd
