Устоз шоир Эркин Воҳидов таъкидлаганидек, ”Бир ёзувчининг адабиёт даргоҳига кириб , ундан ўз ўрнини топиши учун минг бир шарту шароитнинг тажассуми керак”. Навоий шеъриятдаги илк қадамлариданоқ ўзидан олдинги туркий ва форсийзабон шоирлар ижодига катта меҳр ва ихлос билан қаради, улардан ҳамиша руҳий мадад ва илҳом олди.

НАВОИЙ ВА САЪДИЙ
Усмонжон Қосимов
филология фанлари номзоди, доцент

Шеърият мулкининг султони Алишер Навоий номи ҳақли равишда жаҳон адабиётининг энг буюк сиймолари қаторида фахр билан тилга олинади. Энг аввало, Навоийнинг фавқулодда нодир истеъдоди ва улкан ижодиёти, ҳазрат Жомий ва Бобур таъбири билан айтганда, кўп ва хўб (яхши) ёзганлиги шоирни беқиёс улуғлик мартабасига кўтарди. Зотан, шоирнинг ўзи ҳам бир фахриясида бу ҳақиқатни шудай эътироф этган:

Фалак кўрмади мен киби нодире,
Низомий киби назм аро қодире…

Шу билан бирга Навоийнинг тенгсиз истеъдодига бамисоли бир қанот бағишлаган, уни бутун салоҳияти ва жилолари билан эрта намоён бўлишига имкон берган муҳим маънавий-эстетик омиллар борлигини ҳам унутмаслик лозим. Устоз шоир Эркин Воҳидов таъкидлаганидек, ”Бир ёзувчининг адабиёт даргоҳига кириб , ундан ўз ўрнини топиши учун минг бир шарту шароитнинг тажассуми керак”. Навоий шеъриятдаги илк қадамлариданоқ ўзидан олдинги туркий ва форсийзабон шоирлар ижодига катта меҳр ва ихлос билан қаради, улардан ҳамиша руҳий мадад ва илҳом олди. Ижодий балоғат сари кўтарилаётган ёш шоир учун серзавқ, таъсирчан мутолаа ва кўнгилли мулоқот ҳамда улардан олинган унутилмас сабоқлар унинг тийрак онгу шуури ва поэтик тафаккурини нечоғлик бойитиб, маҳорат сирларига ошно этганлигини самимият билан хотирлайди: ”Йигитлиғим замони ва шабоб айёми овонида кўпрак шеърда сеҳрсоз ва назмда фусунпардоз шуаронинг ширин ашъори ва рангин абётидин 50 мингдан ортиқ ёд тутибмен ва алар завқ ва хушҳоллиғидин ўзумни овутибмен ва салоҳ ва фасодларига фикр этибмен ва махфий дақойиқига тааммул ва тафаккурлар била етибмен”.

Шуни ҳам ишонч билан айтиш жоизки, Алишер Навоий билан туркигўй салафлари ва форс адабиётининг улкан намояндалари ўртасида кечган устоз-шогирдлик том маънода ижодий йўналишда бўлган. Белинский ибораси билан айтганда, улуғ устозлар ижоди ва мўъжизакор сирларини ўрганиш ёш шоирга бамисоли ернинг бағридаги кучни уйғотган қуёш нурларидек ғоят самарали ва илҳомбахш таъсир кўрсатиб, унинг ўзига ва иқтидорига бўлган ишончини қанчалар орттирганлиги бўлажак даҳо учун, эҳтимол, тақдирнинг тенгсиз бир туҳфаси бўлгандир. Бинобарин, Навоий буюк сўз санъаткорлари ижодиётидан ибратли сабоқ олиш ва уларнинг қутлуғ анъаналарини муваффақиятли давом эттириш билан чекланиб қолмасдан, балки чинакам новатор шоир сифатида устозлари билан кўп жабҳада ижодий мусоҳаба ва мусобақага киришиб, улкан бадиий “кашфиёт”лар ярата олди.

Ани назм этки, тархинг тоза бўлғай,
Улусқа майли беандоза бўлғай.

Йўқ эрса, назм қилғонни халойиқ
Мукаррар айламак сендин не лойиқ…

Бу – Алишер Навоийнинг юксак аъмоли, ижодий-эстетик дастури эди, дейиш мумкин. Дарҳақиқат, Навоий ҳаёт мисоли рангин, бой ва сеҳрли бўлган сўз мулки ичра сайр этиб, “бу бўстон саҳнида гул кўп , чаман кўп” эканлигини тўла исбот этди. Бунга ишонч ҳосил қилиш учун форс-тожик адабиётининг машҳур намояндаларидан бири – Саъдий Шерозий билан Навоий ижодининг ғоявий-ҳаётий манбаларига, бемисл тафаккури, дунёқарашининг узвий алоқадорлиги ва муштарак жиҳатларига бир назар солиш кифоя.

Кўплаб манбалардан маълумки, кўп асрли форс-тожик адабиётининг мумтоз вакилларидан бўлган Муслиҳиддин Абу Муҳаммад Абдуллоҳ ибн Мушрифиддин Саъдий Шерозий 1203-1210 йиллар орасида Эроннинг Шероз шаҳрида руҳоний хонадонида таваллуд топади. Ўрта ва Яқин Шарқ мамлакатларига узоқ йиллар давомида бир неча марта саёҳат қилган ва ҳаётнинг кўпдан-кўп машаққатлари ва рутубатли кунларини бошидан кечириб, пири муршид бўлиб танилган донишманд шоир 1292 йилда вафот этади.

Саъдий серқирра ижодкор бўлиб, жумладан, қатор шеърий девонлар яратган. Айниқса, Саъдийнинг бой ҳаётий тажрибаси ва теран тафаккурининг самараси ўлароқ майдонга келган “Бўстон” (1257) ва “Гулистон” (1258) номли дидактик-панднома асарлари на фақат Шарқ ва Ўрта 0сиёда, балки рус ва бошқа Европа халқлари орасида ҳам кенг тарқалган бўлиб, муаллифга беқиёс шуҳрат келтирди. Жаҳон адабиётининг кўплаб машҳур намояндалари ҳам Саъдий асарларига қайта-қайта мурожаат қилганлиги ва улардан ижодий таъсирланиб, қатор иқтибослар олганлиги бежиз эмас.

Чунончи, Саъдий ижодини ихлос билан ўрганган Лев Толстой унинг “Ду рафиқ”(“Икки ўртоқ”) ҳикоятини ижодий таржима қилиб, ўз мажмуасига киритганлиги ҳам шоир анъаналарининг илҳомбахш қудрати бардавомлигидан гувоҳлик бериб туради.

Алишер Навоий ва дўсти Ҳусайн Бойқаро болалик чоғиданоқ Саъдий асарларига ошно бўлганлиги Ойбекнинг “Навоий” романида ҳам ҳаққоний акс эттирилган. Саъдий ижодиёти На-воийни, энг аввало, чуқур ҳаётийлиги, юксак бадиияти ва ҳикматларга бойлиги билан ўзига мафтун этади. Шунинг учун ҳам Саъдий асарлари ва шахсини ғоят эъзозлаб, уни “Маъно аҳлининг нуктапардози” (гўзаллаштирувчи, сайқал берувчиси) деб таърифлайди. Саъдий ва Навоий асарлари ҳамда шахси билан яқиндан танишган ўқувчи шундай якдил бир хулосага келиши табиий: бу икки улуғ санъаткорнинг на фақат кенг тафаккур-дунёқараши, руҳияти ва маънавий эътиқодида, балки уларнинг бой шеърияти ва ижодиётида, ҳаёт ва инсонни талқин қилиш ва тасвирлаш маҳорати, қолаверса, сўз қўллаш санъатида ҳам ажиб бир муштараклик ва ғоявий ҳамоҳанглик яққол кўзга ташланиб туради.

Жумладан, Навоий ўзининг “Ҳайрат ул-аброр”каби йирик асарларидаги бир қатор мақолот ва ҳикоятларни яратишда Юсуф Хос Ҳожиб ва Аҳмад Югнакий достонлари билан бирга Саъдийнинг машҳур асарларидан ҳам таъсирланганлиги адабиёт ихлосмандларига маълум. Дарҳақиқат, улар икки халқ вакили ва турли асрда яшаган бўлса-да, бироқ уларнинг тасаввуф ва бошқа илғор оқим-тариқатлар таъси-рида шаклланган ижтимоий-фалсафий қарашлари ва сермаҳсул ижодиётидаги ибратли муштараклик, айниқса, Ҳотам Тоий, Нўширавони одил, дарвеш ёхуд ит ва бошқа анъанавий дидактик образлар талқинидаги бир-бирини тўлдириб, бойитиб турувчи маънавий ва ғоявий-ахлоқий жиҳатлар ғоят салмоқдор эканлиги эътиборни тортади. Ҳали адабиётшуносликда етарли ўрганилмаган кўп қиррали бу ижодий жараённинг муҳим бир сабаб-изоҳи, бизнингча, шундаки, улар бадиий ижодда анъанавийлик ва новаторлик тамойилларига изчил амал қилган ва илоҳий бир шуур, ботиний нигоҳ билан кўплаб миллат ва халқларнинг муштарак орзу-интилиш-лари ва руҳиятини теран англаб етган (таъбир жоиз бўлса, башоратгўйлик салоҳиятига ҳам эга бўлган) буюк идрок соҳиблари сифатида ўзларининг ҳайратангиз тимсолу тасвирлари ва пурҳикмат назмий жавоҳирлари билан жаҳон адабиёти ва тафаккур оламида янги саҳифа очган улуғ мутасаввуф ижодкорлардир.

Саъдий ва Навоийнинг бой, мазмундор ҳаёти ва серқирра фаолиятини ҳайрат билан ўрганар эканмиз, уларга хос бўлган ибратли бир хусусиятни алоҳида таъкидлаш жоиз. Улар бутун умри давомида покиза иймон-эътиқод билан яшашида, энг аввало, Қуръони Карим ҳаётий дастуриламал бўлганидек, уларнинг ижодида ҳам илоҳий калом-оятларнинг ўрни ва аҳамияти беқиёс бўлганлиги адабиёт ва маънавият олами учун ҳам ноёб бир ҳодиса дейиш мумкин. Бу икки санъаткорнинг буюклиги яна шунда кўринадики, орадан неча асрлар ўтиб, ҳаётда ҳам, адабиётда ҳам неча -неча янги авлодлар етишиб чиққани, дунё ва тафаккуримиз қанчалар ўзгаргани ва қалб-руҳиятимиздаги жиддий эврилишларга қарамасдан, уларнинг бебаҳо адабий мероси ҳозирги кунда ҳам ўз аҳамиятини йўқотгани йўқ. Чунончи, Саъдийнинг қуйидаги машҳур сатрлари бугун ҳам барча миллатлар учун одамийликнинг юксак ахлоқий бир мезони бўлиб жаранглайди десак, муболаға бўлмайди:

Ту гар меҳнати дигарон беғами,
Нашоядки номат ниҳанд одами.

Яъни: агар сен ўзгалар меҳнати, дард-ташвишига беғам бўлсанг, сенинг номингни одам деб атаб бўлмайди.

Шу ўринда ҳазрат Навоийнинг миллионлаб комил инсонларнинг ҳаётий мақсад ва дастури ифодаланган доно ўгитларидан бирини қиёсан ёдга олайлик:

Одами эрсанг, демагил одами,
Оники, йўқ халқ ғамидин ғами

Адабиёт ва санъатнинг олий мақсади ва инсонпарварлик мазмун-моҳиятини намоён этиб, неча асрларки жаҳон шеъриятининг порлоқ саҳифаларини безаб турган бу ҳикмат нуқраларининг теран маъно ва шакли, вазни ва ҳатто хижолари билан қофияланиши ҳам бир-бирига монанд ва ҳамоҳанглиги тасодифий эмас. Улар Саъдий ва Навоийнинг юксак инсонпарварлик ва халқпарварлик ғоялари билан йўғрилган маслак ва орзуларининг муштараклигидан ёрқин далолат бериб туриши билан бирга, айни вақтда, мазкур шоҳ байтлар адабиёт ва жамиятнинг мангу муаммоларини ёритишда уларнинг якдил, ҳамфикр эканлигини кўрсатиб туриши билан ҳам эътиборли. Яъни, бутун ижоди ва руҳиятида ислом маърифати ва ақидалари устувор бўлган Саъдий ва Навоий кишиларни ҳамиша одамийликка, инсоний комилликка бошлаб, уларнинг ўзаро ҳамдард ва аҳил бўлишини на фақат эзгулик ва мурувватнинг олий бир намунаси деб, балки кишилик жамиятининг маънавий таянч-устунлари сифатида беқиёс қадрлаган. Шу тариқа улар ўз ижодини асрлар давомида эскирмайдиган ҳаётбахш, умуминсоний ғоя ва қарашлар билан музайян этган.

Шубҳасиз, мазкур мисраларда тажассум топган мавзу-мазмун бирлиги ва ғоявий-руҳий яқинлик тасодифий бир ўхшашлик ёхуд шунчаки тақлид натижасида юзага келиб қолган эмас. Балки бу муштараклик, аввало, икки улуғ сўз санъаткорининг мустаҳкам ғоявий-диний эътиқоди ва гуманистик дунёқарашидаги теранлик билан, улар ижодида ИНСОНнинг асл моҳияти ғоят чуқур, санъаткорона талқин этилганлиги билан изоҳланса тўғрироқ бўлади. Бу ўринда шуни ҳам эътироф этиш зарурки, Саъдий ва Навоийдек буюк ижодкорларнинг қудратли тахайюл олами ва тафаккур ёғдусида ўзининг равшан ифодасини топган ва инсоният тамаддунига муносиб ҳисса бўлиб қўшилган муштарак эзгу ғоялар ва олийжаноб фазилатлар бизнинг кунларимизда ҳам машҳур адиблар томонидан яратилган етук асарларда маҳорат билан куйланиб, муқаддас қадриятлар сифатида эъзозланмоқда.

Бу ўрнида Саъдийнинг баъзи бадхулқ кимсаларга хос номарғуб хислатлар билан боғлиқ бўлган бошқа бир ҳаётий сабоғини кўздан кечирайлик: шоир айрим салбий ҳарактерли шахслар табиатида чуқур илдиз отиб кетган иллатларни қоралар экан, улардан китобхонни шундай огоҳ этади:

Нокас бо тарбият нашавад, эй ҳаким, кас,
Дар боғ лола руяд ва дар шўра хору хас.

Яъни, эй оқил киши, одам зотига ёт махлуқфеъл нокасни (кас — форсча, киши) солиҳ инсон қиламан деб, беҳуда уриниб, азият чекма, чунки унумдор заминдаги боғда гулу лола яшнаганидек, янтоғу шўразорда фақат тиканак билан хас -хашак битади.

Инсон тийнатининг мураккаблиги ва у азалдан шу феъл-атвори билан бир- биридан тубдан фарқ қилишини фалсафий теранлик билан ёритувчи бундай ҳаётий ва таъсирчан шеърий ҳикматлар Навоий ижодида алоҳида ўрин тутади. Бу ҳол , албатта, шоирнинг беқиёс бадиий- эстетик тафаккури, истеъдод йўналиши ва ёниқ қалб туғёни билан бирга у яшаган носоз замон ва мураккаб давр муҳити билан ҳам бевосита боғлиқ эканлигини таъкидлаш лозим:

Нокасу ножинс авлодин киши бўлсун дебон,
Чекма меҳнат, яхши бўлмас касо-фат олами –

Ким, кучук бирла хўтукка қанча қилсанг тарбият,
Ит бўлур, эшак бўлур, бўлмаслар асло одами.

Саъдий ва Навоийнинг ҳаёт ва табиат ҳақидаги шарқона тафаккури, миллий руҳ билан йўғрилган ижтимо-ий-эстетик ва ахлоқий қарашларининг уйғунлиги ҳамда уларга хос бўлган улуғвор мақсад ва ғоявий-бадиий ниятнинг халқона мажозий бир ифодаси ҳамдир. Шеърлар замиридаги ҳаётий тажриба-сабоқ, кучли мантиқ ва кескин ғоявий ҳамоҳанглик икки буюк мутафаккирнинг қатъий бир хулосаси, яъни разил ва тубан кимсалар хусусидаги чуқур фалсафий мушоҳадасининг бадиий инъикоси сифатида инсон қалбини жунбушга келтиришини тасаввур қилиш қийин эмас. Айни пайтда, улар ижодида кенг ўрин ту-тувчи маърифат ва адолат, эзгулик ва саховат каби олийжаноб фазилатларни улуғлаш ва аксинча, жаҳолат, қабоҳат, ноҳақлик ва таъмагирлик сингари иллатлар инсониятга қанчалар катта зарар ва хавф туғдиришини чуқур бадиий таҳлил ва талқин асосида фош этиш маҳорати жаҳон адабиёти ва ижтимоий -танқидий тафаккур ривожига ҳам муносиб ҳисса бўлиб қўшилиши шубҳасиздир. Зотан,

Юз жафо қилса менга, бир қатла фарёд айламон,
Элга қилса бир жафо, юз қатла фарёд айларам,–

деган ҳаётий дастурига изчил амал қилган Навоий халққа ситам етказган золим ва разил ҳукмдорларга қарши ўзининг бутун ижоди ва ижтимоий-сиёсий фаолияти билан мардона курашганлиги ўзига хос бир жасорат тимсоли бўла олади. Шоирнинг замондоши машҳур муаррих Хондамирнинг “Макорим ул-ахлоқ” асарида баён қилинишича, Навоий подшоҳ Абусаиднинг адолатсизлиги халқнинг қаттиқ норозилиги ва арз-додига сабаб бўлганлигини фош этувчи бир воқеанинг шоҳиди бўлар экан, унга нисбатан кескин муносабати ва кўнглидаги нафратини Саъдийнинг қуйидаги ҳикмати билан ифодалашни лозим топади:

Гадоеки нон аз дари шоҳ жуст,
Ббоядки зи оби худаш даст шуст.

Яъни: подшоҳ эшигидан нон умидвор бўлган гадо қўлини ювиб, қўлтиғига уриши, жонидан умидини узиши керак.

Бадиий мукаммаллик намунаси бўлган бундай тагдор байтлар ва улар замирида акс этган ҳаётий муаммо-фожиалар, шубҳасиз, меҳнаткаш халқ дардига малҳам бўлишни ўзининг бош аъмоли деб билган Навоийни лоқайд қолдириши мумкин эмас эди. Профессор А.Ҳайитметов каби адабиётшунослар таъкидлаганидек, Саъдий асарларидан катта маънавий-руҳий озуқа олган ва бундай пурмаъно шеърларига алоҳида ҳурмат-назокат билан ёндошган Навоий ушбу анъанавий мавзуда ҳам ўзига хос масъулият ва журъат билан қалам тебратади. Замон талаб-эҳтиёжларидан келиб чиқиб, устозларининг шеърларини ҳам руҳан, ҳам маънан ижодий давом эттирар экан, гўё уларнинг ғоявий мазмун-кўламини янада кенгайтириб, таъсирчанлигини ҳам оширади; натижада, Саъдий мисраларига ҳамоҳанг қуйидаги залворли сатрлар, Шайхзода ибораси билан айтганда, ”жасур мазмунга эга” шеърлар вужудга келади. Энг муҳими, уларда кўплаб хунрезликларга сабаб бўлган золим ҳукмдорларнинг олчоқ табиати ва аждаҳо мисоли ёвуз қиёфасини яна ҳам кескин фош этиш билан бирга ўша қаттол замондаги оғир ижтимоий ҳаётнинг даҳшатли бир ҳақиқатини навоийона қатъият ва шижоат билан акс эттиришга муваффақ бўлади:

Жаҳон ганжиға шоҳ эрур аждаҳо,
Ки ўтлар сочар қаҳр ҳангомида.

Анинг коми бирла тирилмоқ эрур –
Маош айламак аждаҳо комида.

Туркий тилимизда илк бор яратилиб, дунё адабиётининг юксак чўққиларини забт этган “Хамса” ва “Хазойин ул-маоний”дек буюк асар-ларнинг ғоявий-бадиий мазмун-мундарижасида муҳим ўрин тутувчи бундай назмий дурдоналар чуқур бир тарихий ҳақиқатни ифодалаши билан янада қимматлидир. Ўтмишда, хусусан, Навоий яшаган даврда туркий тилимиз ноҳақ камситилиб, “бу – нафосатдан йироқ, қашшоқ тил, унда гўзал, маънодор шеър-ғазал битиб бўлмайди” каби ғаразли, таҳқиромуз қарашлар анча кенг тарқалган эди. Навоийнинг мавлоно Лутфий ва Жомийдек тенгсиз устозларининг юксак эътирофу таҳсинларига сазовор бўлган ва ижод аҳлини ҳамиша ҳайратга солган мумтоз шеър-достонлари бу иддаоларнинг асоссизлигини ва ўзбек тилимизнинг нақадар бой, ифода имкониятлари чексиз ва сержило-оҳангдорлигини ҳам бадиий, ҳам илмий жиҳатдан исботлаб берганлиги, шубҳасиз, унинг чинакам ватанпарвар ва миллатпарвар ижодкор сифатидаги буюк хизматларидан бири эди. Зотан, Навоий ана шундай шарафли хизмати ва мислсиз фидоийлиги билан ҳам мангуликка дахлдор беназир сиймо эканлигидан халқимиз чексиз ғурурланади.

Кўринадики, Навоий ва Саъдий асарларидаги ғоявий ҳамоҳанглик, адабий жанрлар, образ ва талқинлардаги анъанавийлик ва муштараклик улар ижодиёти ва бадиий тафаккур оламининг муҳим бир қирраси сифатида намоён бўлади. Булар асло улуғ шоирлар истеъдодининг ўзига хослиги, мўъжизакор бадиий қудрати ва маҳоратини жўнлаштиришга ёхуд уларнинг бетакрор, беназир асарларига бирёқлама, юзаки ёндошиш ва баҳолашга асос бермайди. Бинобарин, Саъдий ва Навоий буюк мутафаккирлар сифатида ҳамиша кишилик жамияти тараққиётига муҳим хизат қиладиган ғояларни куйлаганлар ва на фақат ўз даврининг, балки бани башарнинг дард-ташвиши ва оғриқли ҳақиқатларини теран идрок этиб, уларни ҳаётий, таъсирчан образлар ва ғаройиб ташбеҳлар орқали санъаткорона ифода этганлар. Мана шундай фазилатлар уларни маънавий-руҳий, ғоявий-бадиий жиҳатдан бир-бирига яқинлаштиради ва улар ижодининг умуминсоний, байналмилал мазмун-моҳиятини янада чуқурлаштиради. Жаҳон адабиётида устувор аҳамият касб этаётган турли миллат, турли авлод ижодкорларига хос бўлган муштарак умуминсоний тафаккур, илҳомбахш ғоялар таъсири ва ҳаётий образлар заминида вужудга келган бундай самарали адабий-эстетик анъанавийлик ва бардавом маънавий-руҳий силсиланинг мустаҳкам олтин бир ҳалқасини, шубҳасиз, Саъдий ва Навоий ижодиёти ташкил этади. Бу эса улар истеъдоди, бадиий-эстетик олами ва ижодий анъаналарининг умумбашарий мазмун-миқёсидан ва жаҳоншумул аҳамиятга молик эканлигидан ёрқин далолатдир.

Манба: «Jahon adabiyoti» журнали, 2013/2

NAVOIY VA SA’DIY
Usmonjon Qosimov
filologiya fanlari nomzodi, dotsent

She’riyat mulkining sultoni Alisher Navoiy nomi haqli ravishda jahon adabiyotining eng buyuk siymolari qatorida faxr bilan tilga olinadi. Eng avvalo, Navoiyning favqulodda nodir iste’dodi va ulkan ijodiyoti, hazrat Jomiy va Bobur ta’biri bilan aytganda, ko’p va xo’b (yaxshi) yozganligi shoirni beqiyos ulug’lik martabasiga ko’tardi. Zotan, shoirning o’zi ham bir faxriyasida bu haqiqatni shuday e’tirof etgan:

Falak ko’rmadi men kibi nodire,
Nizomiy kibi nazm aro qodire…

Shu bilan birga Navoiyning tengsiz iste’dodiga bamisoli bir qanot bag’ishlagan, uni butun salohiyati va jilolari bilan erta namoyon bo’lishiga imkon bergan muhim ma’naviy-estetik omillar borligini ham unutmaslik lozim. Ustoz shoir Erkin Vohidov ta’kidlaganidek, ”Bir yozuvchining adabiyot dargohiga kirib , undan o’z o’rnini topishi uchun ming bir shartu sharoitning tajassumi kerak”. Navoiy she’riyatdagi ilk qadamlaridanoq o’zidan oldingi turkiy va forsiyzabon shoirlar ijodiga katta mehr va ixlos bilan qaradi, ulardan hamisha ruhiy madad va ilhom oldi. Ijodiy balog’at sari ko’tarilayotgan yosh shoir uchun serzavq, ta’sirchan mutolaa va ko’ngilli muloqot hamda ulardan olingan unutilmas saboqlar uning tiyrak ongu shuuri va poetik tafakkurini nechog’lik boyitib, mahorat sirlariga oshno etganligini samimiyat bilan xotirlaydi: ”Yigitlig’im zamoni va shabob ayyomi ovonida ko’prak she’rda sehrsoz va nazmda fusunpardoz shuaroning shirin ash’ori va rangin abyotidin 50 mingdan ortiq yod tutibmen va alar zavq va xushhollig’idin o’zumni ovutibmen va saloh va fasodlariga fikr etibmen va maxfiy daqoyiqiga taammul va tafakkurlar bila yetibmen”.

Shuni ham ishonch bilan aytish joizki, Alisher Navoiy bilan turkigo’y salaflari va fors adabiyotining ulkan namoyandalari o’rtasida kechgan ustoz-shogirdlik tom ma’noda ijodiy yo’nalishda bo’lgan. Belinskiy iborasi bilan aytganda, ulug’ ustozlar ijodi va mo»jizakor sirlarini o’rganish yosh shoirga bamisoli yerning bag’ridagi kuchni uyg’otgan quyosh nurlaridek g’oyat samarali va ilhombaxsh ta’sir ko’rsatib, uning o’ziga va iqtidoriga bo’lgan ishonchini qanchalar orttirganligi bo’lajak daho uchun, ehtimol, taqdirning tengsiz bir tuhfasi bo’lgandir. Binobarin, Navoiy buyuk so’z san’atkorlari ijodiyotidan ibratli saboq olish va ularning qutlug’ an’analarini muvaffaqiyatli davom ettirish bilan cheklanib qolmasdan, balki chinakam novator shoir sifatida ustozlari bilan ko’p jabhada ijodiy musohaba va musobaqaga kirishib, ulkan badiiy “kashfiyot”lar yarata oldi.

Ani nazm etki, tarxing toza bo’lg’ay,
Ulusqa mayli beandoza bo’lg’ay.

Yo’q ersa, nazm qilg’onni xaloyiq
Mukarrar aylamak sendin ne loyiq…

Bu – Alisher Navoiyning yuksak a’moli, ijodiy-estetik dasturi edi, deyish mumkin. Darhaqiqat, Navoiy hayot misoli rangin, boy va sehrli bo’lgan so’z mulki ichra sayr etib, “bu bo’ston sahnida gul ko’p , chaman ko’p” ekanligini to’la isbot etdi. Bunga ishonch hosil qilish uchun fors-tojik adabiyotining mashhur namoyandalaridan biri – Sa’diy Sheroziy bilan Navoiy ijodining g’oyaviy-hayotiy manbalariga, bemisl tafakkuri, dunyoqarashining uzviy aloqadorligi vamushtarak jihatlariga bir nazar solish kifoya.

Ko’plab manbalardan ma’lumki, ko’p asrli fors-tojik adabiyotining mumtoz vakillaridan bo’lgan Muslihiddin Abu Muhammad Abdulloh ibn Mushrifiddin Sa’diy Sheroziy 1203-1210 yillar orasida Eronning Sheroz shahrida ruhoniy xonadonida tavallud topadi. O’rta va Yaqin Sharq mamlakatlariga uzoq yillar davomida bir necha marta sayohat qilgan va hayotning ko’pdan-ko’p mashaqqatlari va rutubatli kunlarini boshidan kechirib, piri murshid bo’lib tanilgan donishmand shoir 1292 yilda vafot etadi.

Sa’diy serqirra ijodkor bo’lib, jumladan, qator she’riy devonlar yaratgan. Ayniqsa, Sa’diyning boy hayotiy tajribasi va teran tafakkurining samarasi o’laroq maydonga kelgan “Bo’ston” (1257) va “Guliston” (1258) nomli didaktik-pandnoma asarlari na faqat Sharq va O’rta 0siyoda, balki rus va boshqa Yevropa xalqlari orasida ham keng tarqalgan bo’lib, muallifga beqiyos shuhrat keltirdi. Jahon adabiyotining ko’plab mashhur namoyandalari ham Sa’diy asarlariga qayta-qayta murojaat qilganligi va ulardan ijodiy ta’sirlanib, qator iqtiboslar olganligi bejiz emas.

Chunonchi, Sa’diy ijodini ixlos bilan o’rgangan Lev Tolstoy uning “Du rafiq”(“Ikki o’rtoq”) hikoyatini ijodiy tarjima qilib, o’z majmuasiga kiritganligi ham shoir an’analarining ilhombaxsh qudrati bardavomligidan guvohlik berib turadi.

Alisher Navoiy va do’sti Husayn Boyqaro bolalik chog’idanoq Sa’diy asarlariga oshno bo’lganligi Oybekning “Navoiy” romanida ham haqqoniy aks ettirilgan. Sa’diy ijodiyoti Na-voiyni, eng avvalo, chuqur hayotiyligi, yuksak badiiyati va hikmatlarga boyligi bilan o’ziga maftun etadi. Shuning uchun ham Sa’diy asarlari va shaxsini g’oyat e’zozlab, uni “Ma’no ahlining nuktapardozi” (go’zallashtiruvchi, sayqal beruvchisi) deb ta’riflaydi. Sa’diy va Navoiy asarlari hamda shaxsi bilan yaqindan tanishgan o’quvchi shunday yakdil bir xulosaga kelishi tabiiy: bu ikki ulug’ san’atkorning na faqat keng tafakkur-dunyoqarashi, ruhiyati va ma’naviy e’tiqodida, balki ularning boy she’riyati va ijodiyotida, hayot va insonni talqin qilish va tasvirlash mahorati, qolaversa, so’z qo’llash san’atida ham ajib bir mushtaraklik va g’oyaviy hamohanglik yaqqol ko’zga tashlanib turadi.

Jumladan, Navoiy o’zining “Hayrat ul-abror”kabi yirik asarlaridagi bir qator maqolot va hikoyatlarni yaratishda Yusuf Xos Hojib va Ahmad Yugnakiy dostonlari bilan birga Sa’diyning mashhur asarlaridan ham ta’sirlanganligi adabiyot ixlosmandlariga ma’lum. Darhaqiqat, ular ikki xalq vakili va turli asrda yashagan bo’lsa-da, biroq ularning tasavvuf va boshqa ilg’or oqim-tariqatlar ta’si-rida shakllangan ijtimoiy-falsafiy qarashlari va sermahsul ijodiyotidagi ibratli mushtaraklik, ayniqsa, Hotam Toiy, No’shiravoni odil, darvesh yoxud it va boshqa an’anaviy didaktik obrazlar talqinidagi bir-birini to’ldirib, boyitib turuvchi ma’naviy va g’oyaviy-axloqiy jihatlar g’oyat salmoqdor ekanligi e’tiborni tortadi. Hali adabiyotshunoslikda yetarli o’rganilmagan ko’p qirrali bu ijodiy jarayonning muhim bir sabab-izohi, bizningcha, shundaki, ular badiiy ijodda an’anaviylik va novatorlik tamoyillariga izchil amal qilgan va ilohiy bir shuur, botiniy nigoh bilan ko’plab millat va xalqlarning mushtarak orzu-intilish-lari va ruhiyatini teran anglab yetgan (ta’bir joiz bo’lsa, bashoratgo’ylik salohiyatiga ham ega bo’lgan) buyuk idrok sohiblari sifatida o’zlarining hayratangiz timsolu tasvirlari va purhikmat nazmiy javohirlari bilan jahon adabiyoti va tafakkur olamida yangi sahifa ochgan ulug’ mutasavvuf ijodkorlardir.

Sa’diy va Navoiyning boy, mazmundor hayoti va serqirra faoliyatini hayrat bilan o’rganar ekanmiz, ularga xos bo’lgan ibratli bir xususiyatni alohida ta’kidlash joiz. Ular butun umri davomida pokiza iymon-e’tiqod bilan yashashida, eng avvalo, Qur’oni Karim hayotiy dasturilamal bo’lganidek, ularning ijodida ham ilohiy kalom-oyatlarning o’rni va ahamiyati beqiyos bo’lganligi adabiyot va ma’naviyat olami uchun ham noyob bir hodisa deyish mumkin. Bu ikki san’atkorning buyukligi yana shunda ko’rinadiki, oradan necha asrlar o’tib, hayotda ham, adabiyotda ham necha -necha yangi avlodlar yetishib chiqqani, dunyo va tafakkurimiz qanchalar o’zgargani va qalb-ruhiyatimizdagi jiddiy evrilishlarga qaramasdan, ularning bebaho adabiy merosi hozirgi kunda ham o’z ahamiyatini yo’qotgani yo’q. Chunonchi, Sa’diyning quyidagi mashhur satrlari bugun ham barcha millatlar uchun odamiylikning yuksak axloqiy bir mezoni bo’lib jaranglaydi desak, mubolag’a bo’lmaydi:

Tu gar mehnati digaron beg’ami,
Nashoyadki nomat nihand odami.

Ya’ni: agar sen o’zgalar mehnati, dard-tashvishiga beg’am bo’lsang, sening nomingni odam deb atab bo’lmaydi.

Shu o’rinda hazrat Navoiyning millionlab komil insonlarning hayotiy maqsad va dasturi ifodalangan dono o’gitlaridan birini qiyosan yodga olaylik:

Odami ersang, demagil odami,
Oniki, yo’q xalq g’amidin g’ami

Adabiyot va san’atning oliy maqsadi va insonparvarlik mazmun-mohiyatini namoyon etib, necha asrlarki jahon she’riyatining porloq sahifalarini bezab turgan bu hikmat nuqralarining teran ma’no va shakli, vazni va hatto xijolari bilan qofiyalanishi ham bir-biriga monand va hamohangligi tasodifiy emas. Ular Sa’diy va Navoiyning yuksak insonparvarlik va xalqparvarlik g’oyalari bilan yo’g’rilgan maslak va orzularining mushtarakligidan yorqin dalolat berib turishi bilan birga, ayni vaqtda, mazkur shoh baytlar adabiyot va jamiyatning mangu muammolarini yoritishda ularning yakdil, hamfikr ekanligini ko’rsatib turishi bilan ham e’tiborli. Ya’ni, butun ijodi va ruhiyatida islom ma’rifati va aqidalari ustuvor bo’lgan Sa’diy va Navoiy kishilarni hamisha odamiylikka, insoniy komillikka boshlab, ularning o’zaro hamdard va ahil bo’lishini na faqat ezgulik va muruvvatning oliy bir namunasi deb, balki kishilik jamiyatining ma’naviy tayanch-ustunlari sifatida beqiyos qadrlagan. Shu tariqa ular o’z ijodini asrlar davomida eskirmaydigan hayotbaxsh, umuminsoniy g’oya va qarashlar bilan muzayyan etgan.

Shubhasiz, mazkur misralarda tajassum topgan mavzu-mazmun birligi va g’oyaviy-ruhiy yaqinlik tasodifiy bir o’xshashlik yoxud shunchaki taqlid natijasida yuzaga kelib qolgan emas. Balki bu mushtaraklik, avvalo, ikki ulug’ so’z san’atkorining mustahkam g’oyaviy-diniy e’tiqodi va gumanistik dunyoqarashidagi teranlik bilan, ular ijodida INSONning asl mohiyati g’oyat chuqur, san’atkorona talqin etilganligi bilan izohlansa to’g’riroq bo’ladi. Bu o’rinda shuni ham e’tirof etish zarurki, Sa’diy va Navoiydek buyuk ijodkorlarning qudratli taxayyul olami va tafakkur yog’dusida o’zining ravshan ifodasini topgan va insoniyat tamadduniga munosib hissa bo’lib qo’shilgan mushtarak ezgu g’oyalar va oliyjanob fazilatlar bizning kunlarimizda ham mashhur adiblar tomonidan yaratilgan yetuk asarlarda mahorat bilan kuylanib, muqaddas qadriyatlar sifatida e’zozlanmoqda.

Bu o’rnida Sa’diyning ba’zi badxulq kimsalarga xos nomarg’ub xislatlar bilan bog’liq bo’lgan boshqa bir hayotiy sabog’ini ko’zdan kechiraylik: shoir ayrim salbiy harakterli shaxslar tabiatida chuqur ildiz otib ketgan illatlarni qoralar ekan, ulardan kitobxonni shunday ogoh etadi:

Nokas bo tarbiyat nashavad, ey hakim, kas,
Dar bog’ lola ruyad va dar sho’ra xoru xas.

Ya’ni, ey oqil kishi, odam zotiga yot maxluqfe’l nokasni (kas — forscha, kishi) solih inson qilaman deb, behuda urinib, aziyat chekma, chunki unumdor zamindagi bog’da gulu lola yashnaganidek, yantog’u sho’razorda faqat tikanak bilan xas -xashak bitadi.

Inson tiynatining murakkabligi va u azaldan shu fe’l-atvori bilan bir- biridan tubdan farq qilishini falsafiy teranlik bilan yorituvchi bunday hayotiy va ta’sirchan she’riy hikmatlar Navoiy ijodida alohida o’rin tutadi. Bu hol , albatta, shoirning beqiyos badiiy- estetik tafakkuri, iste’dod yo’nalishi va yoniq qalb tug’yoni bilan birga u yashagan nosoz zamon va murakkab davr muhiti bilan ham bevosita bog’liq ekanligini ta’kidlash lozim:

Nokasu nojins avlodin kishi bo’lsun debon,
Chekma mehnat, yaxshi bo’lmas kaso-fat olami –

Kim, kuchuk birla xo’tukka qancha qilsang tarbiyat,
It bo’lur, eshak bo’lur, bo’lmaslar aslo odami.

Sa’diy va Navoiyning hayot va tabiat haqidagi sharqona tafakkuri, milliy ruh bilan yo’g’rilgan ijtimo-iy-estetik va axloqiy qarashlarining uyg’unligi hamda ularga xos bo’lgan ulug’vor maqsad va g’oyaviy-badiiy niyatning xalqona majoziy bir ifodasi hamdir. She’rlar zamiridagi hayotiy tajriba-saboq, kuchli mantiq va keskin g’oyaviy hamohanglik ikki buyuk mutafakkirning qat’iy bir xulosasi, ya’ni razil va tuban kimsalar xususidagi chuqur falsafiy mushohadasining badiiy in’ikosi sifatida inson qalbini junbushga keltirishini tasavvur qilish qiyin emas. Ayni paytda, ular ijodida keng o’rin tu-tuvchi ma’rifat va adolat, ezgulik va saxovat kabi oliyjanob fazilatlarni ulug’lash va aksincha, jaholat, qabohat, nohaqlik va ta’magirlik singari illatlar insoniyatga qanchalar katta zarar va xavf tug’dirishini chuqur badiiy tahlil va talqin asosida fosh etish mahorati jahon adabiyoti va ijtimoiy -tanqidiy tafakkur rivojiga ham munosib hissa bo’lib qo’shilishi shubhasizdir. Zotan,

Yuz jafo qilsa menga, bir qatla faryod aylamon,
Elga qilsa bir jafo, yuz qatla faryod aylaram,–

degan hayotiy dasturiga izchil amal qilgan Navoiy xalqqa sitam yetkazgan zolim va razil hukmdorlarga qarshi o’zining butun ijodi va ijtimoiy-siyosiy faoliyati bilan mardona kurashganligi o’ziga xos bir jasorat timsoli bo’la oladi. Shoirning zamondoshi mashhur muarrix Xondamirning “Makorim ul-axloq” asarida bayon qilinishicha, Navoiy podshoh Abusaidning adolatsizligi xalqning qattiq noroziligi va arz-dodiga sabab bo’lganligini fosh etuvchi bir voqeaning shohidi bo’lar ekan, unga nisbatan keskin munosabati va ko’nglidagi nafratini Sa’diyning quyidagi hikmati bilan ifodalashni lozim topadi:

Gadoeki non az dari shoh just,
Bboyadki zi obi xudash dast shust.

Ya’ni: podshoh eshigidan non umidvor bo’lgan gado qo’lini yuvib, qo’ltig’iga urishi, jonidan umidini uzishi kerak.

Badiiy mukammallik namunasi bo’lgan bunday tagdor baytlar va ular zamirida aks etgan hayotiy muammo-fojialar, shubhasiz, mehnatkash xalq dardiga malham bo’lishni o’zining bosh a’moli deb bilgan Navoiyni loqayd qoldirishi mumkin emas edi. Professor A.Hayitmetov kabi adabiyotshunoslar ta’kidlaganidek, Sa’diy asarlaridan katta ma’naviy-ruhiy ozuqa olgan va bunday purma’no she’rlariga alohida hurmat-nazokat bilan yondoshgan Navoiy ushbu an’anaviy mavzuda ham o’ziga xos mas’uliyat va jur’at bilan qalam tebratadi. Zamon talab-ehtiyojlaridan kelib chiqib, ustozlarining she’rlarini ham ruhan, ham ma’nan ijodiy davom ettirar ekan, go’yo ularning g’oyaviy mazmun-ko’lamini yanada kengaytirib, ta’sirchanligini ham oshiradi; natijada, Sa’diy misralariga hamohang quyidagi zalvorli satrlar, Shayxzoda iborasi bilan aytganda, ”jasur mazmunga ega” she’rlar vujudga keladi. Eng muhimi, ularda ko’plab xunrezliklarga sabab bo’lgan zolim hukmdorlarning olchoq tabiati va ajdaho misoli yovuz qiyofasini yana ham keskin fosh etish bilan birga o’sha qattol zamondagi og’ir ijtimoiy hayotning dahshatli bir haqiqatini navoiyona qat’iyat va shijoat bilan aks ettirishga muvaffaq bo’ladi:

Jahon ganjig’a shoh erur ajdaho,
Ki o’tlar sochar qahr hangomida.

Aning komi birla tirilmoq erur –
Maosh aylamak ajdaho komida.

Turkiy tilimizda ilk bor yaratilib, dunyo adabiyotining yuksak cho’qqilarini zabt etgan “Xamsa” va “Xazoyin ul-maoniy”dek buyuk asar-larning g’oyaviy-badiiy mazmun-mundarijasida muhim o’rin tutuvchi bunday nazmiy durdonalar chuqur bir tarixiy haqiqatni ifodalashi bilan yanada qimmatlidir. O’tmishda, xususan, Navoiy yashagan davrda turkiy tilimiz nohaq kamsitilib, “bu – nafosatdan yiroq, qashshoq til, unda go’zal, ma’nodor she’r-g’azal bitib bo’lmaydi” kabi g’arazli, tahqiromuz qarashlar ancha keng tarqalgan edi. Navoiyning mavlono Lutfiy va Jomiydek tengsiz ustozlarining yuksak e’tirofu tahsinlariga sazovor bo’lgan va ijod ahlini hamisha hayratga solgan mumtoz she’r-dostonlari bu iddaolarning asossizligini va o’zbek tilimizning naqadar boy, ifoda imkoniyatlari cheksiz va serjilo-ohangdorligini ham badiiy, ham ilmiy jihatdan isbotlab berganligi, shubhasiz, uning chinakam vatanparvar va millatparvar ijodkor sifatidagi buyuk xizmatlaridan biri edi. Zotan, Navoiy ana shunday sharafli xizmati va mislsiz fidoiyligi bilan ham mangulikka daxldor benazir siymo ekanligidan xalqimiz cheksiz g’ururlanadi.

Ko’rinadiki, Navoiy va Sa’diy asarlaridagi g’oyaviy hamohanglik, adabiy janrlar, obraz va talqinlardagi an’anaviylik va mushtaraklik ular ijodiyoti va badiiy tafakkur olamining muhim bir qirrasi sifatida namoyon bo’ladi. Bular aslo ulug’ shoirlar iste’dodining o’ziga xosligi, mo»jizakor badiiy qudrati va mahoratini jo’nlashtirishga yoxud ularning betakror, benazir asarlariga biryoqlama, yuzaki yondoshish va baholashga asos bermaydi. Binobarin, Sa’diy va Navoiy buyuk mutafakkirlar sifatida hamisha kishilik jamiyati taraqqiyotiga muhim xizat qiladigan g’oyalarni kuylaganlar va na faqat o’z davrining, balki bani basharning dard-tashvishi va og’riqli haqiqatlarini teran idrok etib, ularni hayotiy, ta’sirchan obrazlar va g’aroyib tashbehlar orqali san’atkorona ifoda etganlar. Mana shunday fazilatlar ularni ma’naviy-ruhiy, g’oyaviy-badiiy jihatdan bir-biriga yaqinlashtiradi va ular ijodining umuminsoniy, baynalmilal mazmun-mohiyatini yanada chuqurlashtiradi. Jahon adabiyotida ustuvor ahamiyat kasb etayotgan turli millat, turli avlod ijodkorlariga xos bo’lgan mushtarak umuminsoniy tafakkur, ilhombaxsh g’oyalar ta’siri va hayotiy obrazlar zaminida vujudga kelgan bunday samarali adabiy-estetik an’anaviylik va bardavom ma’naviy-ruhiy silsilaning mustahkam oltin bir halqasini, shubhasiz, Sa’diy va Navoiy ijodiyoti tashkil etadi. Bu esa ular iste’dodi, badiiy-estetik olami va ijodiy an’analarining umumbashariy mazmun-miqyosidan va jahonshumul ahamiyatga molik ekanligidan yorqin dalolatdir.

Manba: «Jahon adabiyoti» jurnali, 2013/2