Ўзбекистон халқ шоири Жамол Камолнинг 80 йиллигига
Ўзбекистон халқ шоири, адабиётшунос, публицист, атоқли таржимон Жамол Камол ҳам Аҳмад Дониш, Фитрат, Айнийга ўхшаб Бухоро фарзанди. У 1938 йилнинг 9 ноябрида Бухоро вилояти Шофиркон туманининг Читкарон қишлоғида дунёга келган. Мавлоно Жалолиддин Румийнинг эътирофига кўра, ул зотнинг умр мазмуни уч сўздан ортиқ эмас. Булар: Хомлик. Пишиш ва Ёниш…
Иброҳим ҲАҚҚУЛ
ШЕЪР – КУЙГАН ЮРАК ИЗҲОРИ
Не назмки, ўтлиғ кўнгилдан чиқардим…
Алишер Навоий
***
Бухоро дейилиши ҳамон Туроннинг энг қадимги илм-фан ва бадиий ижод бешикларидан бири хаёлга келади. Ўзбекистон халқ шоири, адабиётшунос, публицист, атоқли таржимон Жамол Камол ҳам Аҳмад Дониш, Фитрат, Айнийга ўхшаб Бухоро фарзанди. У 1938 йилнинг 9 ноябрида Бухоро вилояти Шофиркон туманининг Читкарон қишлоғида дунёга келган. Мавлоно Жалолиддин Румийнинг эътирофига кўра, ул зотнинг умр мазмуни уч сўздан ортиқ эмас. Булар: Хомлик. Пишиш ва Ёниш.
Ҳосили умри ман зи се сухан беҳ нест,
Хом будам, пухтам, сўхтам.
Баъзи ижодкорлар хомлик, пишиш даврини кечиб ўтмасдан оловда ёниб тобланади. Шу учун Машраб “Қақнусга ўхшаб ёндим тириклай”, деган. Жамол Камол толеи ҳам шунга монанд. Бўлажак шоир уч ёшли чақалоқ экан отасидан айрилади, халқ душмани деб уни отувга ҳукм қилишади.
Ўттиз беш ёшида отам отилди,
Уч ёшли чақалоқ эдим ўшанда.
Ўша тун ошимга заҳар қўшилди,
Тақдир зарбасини едим ўшанда.
Йўқ, деб қичқираман умрим борича,
Лекин қисмат деган турмайди аяб.
Ўттиз беш йилдирки, ҳар ярим кеча,
Мени отишади деворга суяб…
Тақдир бандасига шафқатсизлик ва жабр қилса, сабр ва бардошдан ўзга чора йўқ. Эрининг ҳажрида шоирнинг онаси Ҳожалбегим ҳам ўттиз беш ёшда вафот этади. Жамол бувиси ва тоғасининг қўлида тарбияланади. Ўрта мактабни аъло баҳолар билан тугатиб, олий ўқув юртига ўқишга Бухорога боради. Бухоро унга илм ва ижод эшикларини кенг очади.
“Ўйлаб қарасам, — дейди Жамол Камол, — Бухоро педагогика институтининг тарих-филология факультетига ўқишга киришим ҳаётимда бурилиш нуқтаси бўлган. Бошда тарихчи бўлишга шайландим. Йўқ, адабиёт мени бағридан бўшатмади. Тўлқин устига тўлқин бўлиб, бостириб келаверади:антик адабиёт, ўрта асрлар адабиёти, замонавий адабиёт… Шекспир, Байрон, Бальзак, Стендал, Виктор Гюго, Лев Толстой, Михаил Шолохов – менинг севимли адибларим эди…”
Шоир тўртинчи курсда ўқиётганда Бухорога машҳур шоира Зулфия ташриф буюради ва институтда катта учрашув бўлади. шеърларини унгача институт газетасида чиқариб юрган Жакмол Камол кичик ҳажмли илк достони “Жамила”ни ўқиб беришни шоирадан илтимос қилади.
Бу – ўз халқининг озодлиги ва мустақиллиги учун курашган жазоирлик ватанпарвар қиз Жамила Бухеред қиссаси эди. Достон Зулфияга маъқул бўлади ва орадан кўп ўтмай у “Ёш ленинчи” газетасида босилиб чиқади. Шеърият майдонига энди-энди қадам босаётган шоир учун бу, албатта, ижодий ғалаба эди. Шундан сўнг “Шарқ юлдузи” журналида унинг шеърлари чоп этилади. Адабий жамоатчиликка Жамол Камолни улар кенгроқ танитади.
Инсон умри руҳоний оламдан борлиқ оламига, ундан яна охират дунёсига муборак бир сафардир. Бу моддий оламда у боқий қолиоқ учун эмас, балки ҳақиқий ватани бўлмиш малакут оламига қайтмоқ учун туғилади. Оралиқдаги йўл – синов йўли. Ўртадаги “Майдон” – қувонч ва қайғу, меҳнат ва машаққат, рост ва ёлғон, зафар ва мағлубият, бахт ва бахтсизлик майдони эрур. Хуллас, одамнинг тақдири ва ҳаёт йўли бир сафар, бир ҳижрат мазмунига эгадир. Ҳижрат деганда кўпчиликнинг хаёлида буюк жудолик, сўнгсиз ҳижрон, ғам-ғусса, кўз ёши, бир сўз билан айтганда, бахтсизлик гавдаланади. Тасаввуф тилида эса ҳижрат – ёмон ва тубан феъл-атвор, чиркин сифатларни тарк айлаб, гўзал ахлоқ ва фазилатлар юртига бориш демак. Шоирнинг ичдаги юрти – аслида ана шу юрт. Кўзга кўринмас ана шу ботиний ўлкада нафсдан қалбга, қалбдан латифликка, ундан руҳга, руҳдан Ҳаққа ҳижрат қилади. Ва бундай одам тилнинг эмас – дилнинг, чекланиш ва торликнинг эмас – кенглик ва сўнгсизликнинг қули, шайдоси бўлиб яшайди. Мана шунда кўнгил – оламга, олам – кўнгилга эшик очиб, сўзни илҳом, туйғуни завқ, фикрни дард бошқаради. Дардли шеър ҳамиша сирли шеър. Буюк озарбойжон шоири Муҳаммад Фузулий ёзади: “Билурменки, сен дардли яратилмишсан. Дард эса шоирликнинг сармоясидимр. Шеър ёзиш учун завқ ва сафо лозимдир дема – дарддан сўзла. Чунки сўз мусобақасида ғалаба қозонадиган дарддир”.
Жамол Камол ижодиётининг ҳам сармояси Дард, Ҳақиқат ва Ҳурриятдир. Унинг дил дардларига қарши боргани, энг улуғ армонларига хиёнат қилганини эслолмайман. Шунинг учун кўпчилик аксарият қаламкашларга хос кўп қиёфалик офати шоир шеъриятида кўзга ташланмайди.
Шоир сўз айтгани келар дунёга,
Индамай, жим туриш – шоирга ўлим.
Қайси тоққа борай, қайси дарёга
Товушларга тўлиб кетганда кўнглим?..
Ана шу ҳолат – ахтариш, изланиш ҳолати. Ана шу ҳолатдан ажралган шоирнинг фикр манзили турғунликдирки, ундан бирор янгилик кутиб бўлмайди. Бундай ҳолдан Жамол Камол ўзини асрай билган, Ҳақиқат йўлида астойдил заҳмат чеккан шоир. Унинг “Тоштуғён” (1973), “Умидли дунё” (1988), “Тафаккур” (1979), “Сувайдо” (1983) каби тўпламларидаги шеърларида эрк ва ҳақиқат ишқи ёниб-ёлқинланади. Чунки у ҳақиқатни ҳақиқат ўлароқ севиб, тасаввурдаги ҳақиқатларга эмас, юракни ҳақиқатнинг ўзига топширган.
Ҳақиқат, мен сени севдим,
сени хор айласа миллат.
Қуюндек боши узра айланур
ҳар кун қабоҳатлар…
Ҳақиқат, мен сени севдим,
ўзинг Роббимсан, Оллоҳим.
Сени дермен, сени, гар келса
бошимга қиёматлар…
Жамол Камол турли шеърий шакл ва жанрларда қалам тебратган ижодкор. Ўзбек адабиётида достон жанрида ёзилган асарлар жуду кўп бўлса-да, ёниқ илҳом билан ёзилиб вақт синовларини бошдан кечирганда ўқиладиганлари анча камдир. Жамол Камол достончиликда ҳам ҳатто Миртемирдай устодларнинг эътирофига эришган. Достоннавислик сингари унинг ғазалнависликдаги тажрибалари ҳам алоҳида диққатга молик.
Менинг билишимча, куйга, мусиқага тобе сўз – қўшиқ. Сўзга, фикрга тобе мусиқа эса – шеър. “Шеър – сўз билан ифодаланган мусиқа” деган таъриф менга жуда мақбулдир. Навоий, Бобур, Машраб шеърлари, энг аввало, мана шу фикрнинг тўғрилигини исботлайди. Ахир ҳар бир шеър мисраси, ҳамма нарсадан олдин мавзун, мусиқий бир жумла эмасми? Шеърда ҳижонинг сони эмас, балки унинг саси, оҳанги муҳимку! Мусиқа шеърнинг “жавҳари”дан янграб юзага чиқади ва муваффақият воситасига айланади, хоҳ аруз, хоҳ бармоқ вазнида бўлсин, қолган ҳамма иш ҳамма нарса айни шу мусиқани таъминлашга хизмат қилмоғи зарур. Шунинг учун шеър ўқиш, шеърнинг руҳий оламига кириб мушоҳада қила билиш улуғ бир куйни сўз билан тингловчига етказа олишдек алоҳида салоҳиятдир. Хусусан, арузда битилган шеърларнинг “ноталари” ички ва ташқи оҳанг товланишлари бўладики, буни билиш учун оҳангшунослик зарур, деб ўйлайман.
Бизнинг танқидчи, адабиётшунос ва ижодкорлар орасида ғалати бир қитмирлик мавжуд: ўзи тушунмаган, ҳис қилмайдиган асарлардан ё айб ахтаришади, ёки бефаросатларча уларни инкор қилишади. Аммо ўлса ҳам, бунга тишим ўтмади, менинг қорайган кўнглим, тўнка табиатим бунақа латифлик, бунақа зарифлик ва гўзалликдан завқланмайди, демайди…
Эркин Воҳидовнинг арузий шеърлари атрофидаги баҳс-мунозаралар адабиёт аҳлининг ёдидан кўтарилмаган бўлиши керак. Шўро даврида Эркин Воҳидовгача ҳам арузда шеърлар ёзилган. Аммо Эркин Воҳидовнинг қасида ва ғазаллари улардан моҳиятда ва ифодада бутунлай фарқланади. Шу фарқланиш, яъни арузни янгилаш, очиқроқ айтганда, “замонавийлаштириш” тамойили Жамол Камол ғазаллари ва “Қуёш чашмаси” достонида ҳам ёрқин кўзга ташланади. Шоирнинг ошиқона ғазаллари хусусида биров у дер, биров – бу. Бироқ унинг ижтимоий, фалсафий мазмундаги ғазалларига фикри очиқ ўқувчи сира-сира юза қаролмайди.
Мен-ку менман, элга элдек,
Суврату сийрат қани?
Ўтса умри бир умр
Меҳнатланиб, заҳматланиб.
Бир тараф афғон чекарлар
Меҳнату заҳмат билан,
Бир тараф даврон сурарлар,
Роҳатланиб, ишратланиб.
Бир тараф афтодаҳолдир,
Ҳоли кундан-кун ёмон,
Бир тараф довруқ солар
Шуҳратланиб, шавкатланиб.
Бир замонда аҳли давлат
Эл сотар, иймон сотар.
Ғайрилар бирлан мудом
Хилватланиб, улфатланиб…
Бу байтлар Машраб тилидан битилагн бўлса-да, шўро зулмидан жони ҳалқумга келиб, эзилиб ётган эл ва найрангбоз замон аҳволини шарҳлайди. Ғазал шаклидаги мана бундай ҳасрат ифодасига мен ҳеч дуч келмаганман:
Талон бўлдинг, элим,
Занжирга тушдинг, нотавон бўлдинг.
Диёнатга тупурган
Шум даюслар озми тарихда?
Ўзингдан чиққанинг ҳам гоҳ
Ўзингга сирмади ханжар,
Мунофиқ тўтилар, зоғлар,
Товуслар озми тарихда?
***
Айрим шоирларда ҳис-туйғу жонлию, моҳият паст бўлади. Бошқа бирларида ҳис, фикр жойида, аммо шахсият ва маҳорат баландмас. Шунинг учун ўзи сўзидан, ҳоли санъатидан юксалиб кетолмайди. Энг ёмони, Оллоҳ уларни руҳий изтиробдан қисган.
Ўзбекистон халқ шоири Хуршид Даврон “Кўкси куйик шоир” номли мақоласида “Жамол Камол шеърияти, энг аввало, руҳий қашшоқликка қарши бўлган ёлқинли шеъриятдир… Шоирнинг ҳар бир шеъри, жамиятга руҳ бермоқни истаган тафаккурдан, юксак мақомли илҳомдан туғилган”, — дейди.
Адабиётга олтмишинчи йилларда кириб келган адабий авлод янги ва янгиланаётган ижод жараёнида нимага куч сарфлаш ва ўқувчи нигоҳини нимага қаратишни ҳақиқатда яхши билишган. Улар буюк салафлари Чўлпон, Фитрат, Қодирийлар билан бошланган миллий руҳ ва миллий маслакни давом топтиришга ҳам йўл излашган. Эркин Воҳидов, Абдулла Орипов, Рауф Парфилар қатори Жамол Камол шеърлари шу жиҳатдан ҳам ёшлар кўнглига ўзгача бир таъсир ўтказган. Шоирнинг илк шеърий тўплами “Олам кирар юрагимга” ҳақпарастлик, эрк ва исён руҳи билан менга жуда мақбул тушган. Ундаги айрим шеърлар худди мен учун – менинг мавҳум ҳолат ва исмсиз изтиробларимни акс эттирмоқ учун ёзилганга ўхшарди:
Нега мен баъзида маюс, безабон,
Сизга баён этсам, дўст-ҳамдамларим.
Мазмундорлигини пеш айлаб мудом,
Ортимдан юради дарду ғамларим…
Шоир саккизликлари фикр уйғотиб, мушоҳадага ундаши боис улар мени ҳамон қизиқтириб келади.
Анави олимми? Эски таниш-ку,
Ўзини ҳар куни бозорга солар.
Манфаат савдоси билан машғул у,
Манфаат сотар у, манфаат олар…
Илм-фан таназзули, манфаат олди-сотдиси ва кўр-кўрона шахсий содиқлик “малака”си билан ҳам бевосита боғлиқдир.
Жамол Камолнинг нуқтаи назари бўйича, “шеър – ҳаракатдаги ҳиссиёт, ҳиссиётдаги фикр. Ёки аксинча: ҳаракатдаги фикр, фикрдаги ҳиссиёт”. Бунинг тазаҳҳурини эса истеъдод белгилайди. Истеъдоднинг асосий уч белгиси бор. Булар “Сўз туйғуси, ҳақиқат туйғуси, гўзаллик (нафосат) туйғуси. Ана шу уч туйғу бирлашган жойда чинакам шеър туғилади”. Жамол Камол шеърлари – кўпчилиги шу уч туйғу бирлиги ва мутаносиблигидан яралган. У сўзни нозик ҳис этганидек, ҳақиқат ва гўзаллик туйғусига ҳам содиқ. Шарқ мумтоз адабиёти – Жамол Камолга, энг аввало, нафосат, руҳоният манбаи ва муҳташам ижод санъатхонасидир. Руҳониятсизлик, яратиш эҳтиросидан маҳрумликни у туркий ва форсий шеъриятга меҳр ва ихлос туфайли ҳам бартараф айлай олган.
Шарқона руҳ, ҳол, маъно ва хаёл тасвирлари унинг шеъриятида янгича ранг, оҳанг ва жозиба билан шеърхон кўнглини ром этади. Шоирнинг айтарли барча шакл ва жанрдаги шеърларида ҳассослик, ёрқин бир латифлик ярқираб кўзга ташланиб туради. У Навоий, Бобур, Машраб, Огаҳий каби салафларга издошлик масъулиятини теран ҳис этади. Шу билан бирга у туркий ва форсий шеърият орасида янги бир муҳташам кўприк яратди. Ўзбек китобхони бу кўприк орқали Фаридиддин Аттор, Мавлоно Румий, Маҳмуд Шабустарий, Абдураҳмон Жомий шеърият бўстонига сайр айлаш ва ундан баҳраманд бўлиш имконига эришди. Менинг назаримда, Аттор, Румий таржимони Жамол Камол билан унгача бўлган Жамол Камолнинг тафаккур ва маънавият дунёсида сезиларли эврилиш ва юксалиш содир бўлган. Буни шоирнинг кейинги йилларда яратилган асарларининг нафаси, маъно салмоғи ва ифода усулларидан пайқаш қийинмас.
Жамол Камол собиқ шўро замонида ҳам қуллик, қарамлик, босқинчилик ҳийла-найрангларига қарши шеърлар ёзган.
Мустамлакачилик истибдоди ва сиёсатини мозий орқали фош этиш, замон муаммоларини тарих воситасида бадиий талқин қилиш олтмишинчи йиллар ва ундан кейинги давр адабиётимиз учун ўзига хос бир йўл ва усулга айланган эди. Шоир араб босқини талқинига бағишлаб ёзган “Варахша” достонида тарих “либоси”га ўраб мана нималарни айтганди:
Олам шоҳид ҳар бир юртга босқинчи
Эзгуликни шиор қилиб киради.
Бошлар узра уйнар экан қиличи,
Шиорини такрор этиб туради.
Мана бу нур дейди, пуркайди тутун,
Мана поклик дейди, булғайди бутун.
Мана тенглик дейди, лекин қул этар,
Тарихингга ўтлар қўйиб, кул этар…
Замин кетар, давлат кетар, дил кетар,
Ўзлик кетар, шавкат кетар, тил кетар…
Тарих орқали иккинчи бир машъум тарихни акслантириш эмасми бу? Жамол Камолни мен қарийб ярим асрдан буён биламан. Шунча вақт мобайнида унинг шахсидан кўра ижодиётини, ижодиётига қараганда шахсини кўпроқ кузатганман. Бироқ на ҳаётда, на ижодда тубанлашиб риёкорлик ва ўйинчилик қилганини пайқамаганман. Буни турмушда, муносабат ва амалда кўрганим ноёб ҳодиса деб ҳисоблайман. Шоир бир шеърида ёзадики:
Тўйми ё маърака, ҳар ҳолда йиғин.
Ёниб сўз айтарди ўртада ўғлон.
Қўшним қўшнисига энгашиб секин,
Шивирлаб дедики, ҳаммаси ёлғон…
Ошнам, сайрайверма, ҳуда-беҳуда,
Иззатнинг сазаси қайтгай, қайтмагай,
Одамлар шивирлаб бир-бирларига,
Ҳаммаси ёлғон, деб яна айтмагай…
Шундоқ бир даврга етишдикки, ёлғон ва қаллобликда босқичма-босқич илдамлаганларнинг сўз ва нутқларини тинглаб шивирлаб эмас, баралла “ҳаммаси ёлғон” дейилса ҳам улар уялмайдиган бўлишди. Шу боис юртда эзгу фикр, олий тушунча, дахлсиз ҳақиқатларга ишонч ниҳоятда пасайиб кетди. Кўпчиликнинг тилидаги ғайрат билан дилидагиси, орзусидаги эркинлик билан турмушдагиси бир-бирига мувофиқ келмайди. Совет давридан бери сиёсий, мафкуравий тарғиботчилик байроғини қўлдан бермай келаётганларни эса омма онгидаги ўзгариш ҳам, норозилик ҳам айтарли қизиқтирмайди. Улар онг ва идрокдаги турғунлик ҳамда ялқовликдан манфаатдор. Жамол Камол сайланмасининг иккинчи китобидан ўрин олган публицистик мақолалардан бири “Фикрсизлик фожиаси” деб номланган. Мақолаларнинг аксариятини фикрсизлик ва ғофиллик қабоҳатини ёндирадиган оловга қиёсласа ғалат бўлмайди: шунчалик куйиб-ёниб ёзилган улар.
“XV асргача дину диёнатимизда , – дейди шоир “Сурат нимаю сийрат нима?” мақоласида, – сийратпарастлик устун бўлган. Моҳиятга қаттиқ эътибор қилишган. Мирзо Улуғбекнинг боши кесилиши билан сийратпарастликнинг ҳам боши кесилган. Сувратпарастлик даври бошланган”. Ҳозиргача бу давр давом этаётир. Лекин сувратпарастлик оқибати ҳануз жиддий мулоҳаза этилганмас.
Навоий сабоқлари хусусида кўп гапирилса-да, мутафаккир шоир “аҳли сурат”га подшоҳликдан “аҳли маъни”га гадоликни нега устун қўйганлиги ўйланмайди. Қанчадан-қанча ахлоқий хасталик, маънавий иллат, маданий мусибатлар зоҳирпарастликдан туғилиши умуман хаёлга ҳам келтирилмайди. Авом эса моддий куч ва иқтисодий ҳукмронликдан ўзгасини тан олмайди. Жамол Камолнинг кўз нурини аямай ўндан ортиқ Шекспир драма ва сонетларини таржима қилгани-ю, Ҳазрати Али девонини ўзбекчалаштиргани оломонни сира қизиқтирмайди, эркинлик “юки”ни кўтаришни у хоҳламайди. Нима учун? Машҳур олмон олими ва мутафаккири Эрих Фромнинг “Озодликдан қочиш” номли китобида ёзишича, Германия давлати ҳукмронлиги Гитлер қўлига ўтгач, миллионлаб одамлар озодликдан кечиб, яна миллионлаб кишилар ҳурлик учун курашишнинг ҳам, шу йўлда жон қурбон қилишнинг ҳам ҳеч ҳожати йўқ деган қаноат билан кун кечира бошлаган.
Истиқлолдан кейин унча кўп муддат ўтмай Ўзбекистонда ҳам шунга монанд ҳолат ва кайфият юзага келди. Абдулҳамид Чўлпоннинг “Кишан кийма, буйин эгма, Ки сен ҳам ҳур туғулғонсен” чорлови кўнглида акс-садо уйғотган, илм ва ижод аҳли ҳам мутеликка кўниб, “оч қорним, тинч қулоғим” қабилида кун кечиришга ўтиб олишди. Бу хавфли ҳолатга қарши овоз чиқариб сўз айтганлардан бири Жамол Камол эди. 2002 йил ёзилган “Навоий ва биз” мақоласида у мана нима деган: “Асрлар давомида турғунликда шаклланган ўзбек менталитетининг таркибий бир қисми турғунлик психологияси. Унинг шиорларига диққат қилинг: “Ўзингни бил, ўзгани қўй”, “Ҳозирни ҳузур бил”, “Эплабди, қандини урсин”, “Давринг келди, сур, бегим”, “Ўйнашмагин арбоб билан, арбоб урар ҳар боб билан”. Бундай зеҳният билан халқ қандай қилиб тараққиётга эришсин? Асрлар ўтса ҳамки, бир ерда депсиниб тураверади у. Зеҳният бу – халқнинг сифати демак. Токи увадаси чиққан зеҳниятдан қутулмас эканмиз, биримиз икки бўлишига кўзим етмайди”. Турғунлик психлогияси миллатнинг ҳануз биринчи душмани бўлиб турибди. Абгору ночор зеҳният, ожиз ва биқиқ шуурга суяниб мақтаниш жуда хунук, жуда ёқимсиз ҳолат. Ҳаяжонсоз шоиру ёзувчига ишонмаслик керак. Улар сафида ҳақиқат туйғуси шаклланган, диёнат ҳиссига соҳиблари бўлмайди. Жамол Камолнинг бир ғоявий, мафкуравий “майдон”дан иккинчисига сакраб ўтмагани, бир эътиқодни бошқасига алмаштирмаганига тан бериш керак. Кейинчалик ўзини маддоҳлик, хушомад қурбони ўлароқ ҳис қилган шоирга қарата у мана бундай сатрларни тизиши бежизмас:
Шоирим, ўтасан сен ҳам муқаррар,
Гарчи ардоқлисан, гарчи суюксан.
Шижоат туйғуси билан мукаммал,
Шижоат туйғуси билан буюксан!
Лекин сен ҳам агар этиб номардлик,
Сен ҳам ўз-ўзингни ўйласанг фақат.
Демак, соб бўлибди, оламда мардлик,
Демак, рўй берибди қора қабоҳат…
Бу мисралар қарийб қирқ йил муқаддам битилган. Ундан буён қанча сувлар оқиб, қанча баҳору қишлар ўтди. Жамол Камол шоирлик маслаги, шижоати ва маънавий тозалигига хиёнат қилмаганидек, моддий ва нафсоний эҳтиёжлар илинжида турланиб-тусланишни ҳам ўзига раво эп кўрмади. Бу катта гап, шоирликнинг бош талаби ҳам худди шу!
***
Бу йил ноябр ойида Жамол Камол саксон ёшини қаршилади. Саксон қисқа муддат ҳам, умр ҳам эмас. Шу ёшда ҳам адабиёт ва милат эркидан баландроқ ташвиши бўлмаган заҳматкаш шоирни қутлаб, мухлислари жамланган бир жойда унга самимий ва яхши ниятлар билдириб, узоқ умр ва илҳом тиласа, қандоқ хайрли иш, эсда қоларли бир тадбир бўларди. Қарангки, бу ҳимматга Жамол Камол лойиқ кўрилмади: аввал Озарбайжон элчихонаси томонидан ўтказиш мўлжалланган йиғин тўхтатилди. Кейин у қарийб ўн етти йил меҳнат қилган Ўзбек тили, адабиёти ва фольклори институтида ташкил этиладиган илмий анжуманга рухсатни зиммасига олувчи шахс топилмади. Дарвоқе, Жамол Камол етмишга тўлганда ҳам Тошкентдаги бирор илм, ижод ва маърифат масканида расман йиғилиш ўтказилганини мен эслолмайман. Адашмасам, бир пайтлар ўзи раҳбарлик қилган Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси унга ҳатто тўрт жумла табрик ҳам йўлламаган. Бу ғирромликдан у ранжиганми? Бандасидан ниманидир кутиб ё тама қилганда, Аттор ва Румий, Шекспир ва Пушкиннинг таржимони, руҳонияти юксак Жамол Камол бўлолмаганидек, мана бундай мисраларни битишга ўзини маънан ҳақли ҳис этолмасди:
Искандар олдида эркатой эдинг,
Доро даврида ҳам ўзинг арзанда.
Амир Темурнинг ҳам нонини единг,
Омадинг бир келса келар экан-да…
Нима у замонлар эврилса ҳамки,
Нону насибангни айлаган улуғ?
Аввалги подшолар золим эди, деб
Янги ҳукмдорга этасан қуллуқ…
Ўтмишда шундай бўлган. Ҳозир ҳам тахминан шундай. Кейин ҳам шу ҳолат давом топиши тайин. Шунинг учун ибрат бўлсин деб бу мунофиқлик “тарих”ига шоир эътибор қаратган. Нима фойда чиқади бундан? Бу ёғини Худо билади. Аммо ўрганган кўнгил барибир ўртанади, ўз “имконият”ларини барибир намоён этаверади:
Бир шоир подшонинг бўйнидан қучиб,
Кўксига бошини қўйиб йиғлади.
Кўрганлар эс-ҳуши бошидан учиб,
Шоирнинг ҳолига куйиб йиғлади.
Майлига шоирни подшо сийласа,
Лекин бир андиша дилни тиғлагай,
Шоир подшони қучиб йиғласа,
Халқнинг аҳволига маймун йиғлагай.
Биз бундоқ ҳодисанинг ҳам гувоҳи бўлдик. Маддоҳлик, ура-урачилик манаман деган шоирни тириклайин адо айлашига яна ва яна ишонч ҳосил қилдик. Жамол Камол шоирлик руҳини ўлдирадиган маънавий офатлар бошида қуллик туришини Эркин Воҳидовга назира тарзида ёзилган саккизлигида талқин этган:
Дунё экан, умрим ўтар гаровда,
Бир бедаво қул ўлтирар ичимда.
Ихтиёрим ўзимдамас, бировда,
Эҳтимолки, ул ўлтирар ичимда.
Ичингдаги қулни ўлдир деб такрор
Фармон бердим ўз-ўзимга, бўлмади.
Ўзим гарчи ўлиб бўлдим неча бор,
Ичимдаги қулим асло ўлмади…
Гоҳ хоин, гоҳ сотқин, гоҳ шайтон қиёфасида ҳаракатланадиган бундай қул аслида кўпчилигимизнинг ботинимизда бор. Уни енгиш ёки ўлдириш баъзан ўзни маҳв этишдан қийинроқдир. Зоҳирга боқиб ботинни мушоҳада этадиган, суратга қараб сийратни кўришга қодир шоирлар жуда кам. Шунинг учун уларнинг кўпчилиги зоҳир завқи ва ташқи кўрк таассуроти билан қалам тебратишади. Жамол Камол “аҳли сурат”га қараганда кўпроқ “аҳли маъни” эҳтиёжларини кўзлаб шеър ёзади. Бир ҳақгўй кимсанинг куйиниб айтганларини у ўқувчига тақдим этаркан, ҳеч шубҳасизки, ботинбинлик шуурига таянади:
Шу Турон заминга сочиб аланга,
Не урушлар кечди, жангу можаро.
Мардлар, баҳодирлар кетдилар жангга
Ва ҳалок бўлдилар майдонлар аро.
Қолди эр ўрнида қўрқоқ, ғаламис,
Юракларда нуқул ваҳм, васваса.
Биз ўша номарднинг авлодларимиз,
Ношуду нотавон, худбин, хунаса.
Бу фикрларни кимлардир қабул қилмаслиги, ғурури қўзиб инкор этиши ҳам турган гап. Лекин Октябрь тўнтаришидан сўнг шиддат билан кучайиб, кенг қулоч ёзган қўрқоқлик, ваҳм, васваса, қуллик, хиёнат, сотқинлик ҳаракати нечун ҳамон сусаймайди? Мардлик, жасорат, ҳиммат ва фидоийлик ҳислари нега пасайиб кетди? Жамол Камол сайланмасининг учинчи жилдини синчиклаб ўқиган китобхон бундай дардли саволларга жавоб қайтаришга аллақачон вақт етганига тўла ишонч ҳосил қилади.
Замондан замонга, наслдан наслга ўтиб келаётган ижтимоий-ахлоқий бир жумбоқни Жамол Камол шеърий шаклда шундай ифодалайди:
Қочган ҳам, қувган ҳам ўзни ҳақ дейди,
Қочган ҳам, қувган ҳам нуқул халқ дейди.
Халқим дер ўзини ўтга отганлар,
Халқим дер юртини ёвга сотганлар…
Дарҳақиқат, юрт, халқ сўзини қилич, қалқон ё байроқ қилиб кўтариш қанчадан-қанча каззоблик, не-не ҳийлакорликларга йўл очиб келган. Сўнгги чорак асрда бу “имтиёз”дан, хусусан, олим, шоир ва қўшиқчилар самарали фойдаланишди. Бу тўғрида ким ўйлаб, ким очиқ гапирди? Шоир халқнинг ўзига илтижо қилиб, унинг ўзидан нажот кутади:
Адолат қил, кўрсат ўзингни, халқим,
Айтгил адолатли сўзингни, халқим.
Токи топай дерман дардимга дармон,
Ўтай шу дунёдан мен ҳам беармон.
Халқ ўзини кўрсатиб, сўзини эркин айтадиган замон келди. Ундан қандай фойдаланилади, ўзгариш қандай кечади, оломончилик офатлари қанчалик барҳам топади – ҳамма гап, ҳамма нажот мана шунда.
21.11.2018
Дўрмон
Мақола муаллифи: Филология фанлари доктори Иброҳим Ҳаққул 1949 йил 28 мартда Бухоро вилояти Шофиркон тумани Талижа қишлоғида зиёли оиласида туғилган. Ўрта мактабдан кейин Бухоро давлат педагогика институтида таҳсил олган. 1972 йилдан ҳозирга қадар Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт институтида фаолият қилиб келади. 1976 йили «Ўзбек адабиётида рубоий» темасида номзодлик, 1995 йили «Ўзбек тасаввуф шеъриятининг шаклланиши ва тараққиёти» мавзуида докторлик диссертациясини ҳимоя қилган.Унинг «Ўзбек адабиётида рубоий» (1981), «Увайсий шеърияти» (1982), «Бадиий сўз шукуҳи» (1987), «Занжирбанд шер қошида» (1989), «Шеърият — руҳий муносабат» (1989), «Абадият фарзандлари» (1990), «Тасаввуф ва шеърият» (1991), «Камол эт касбким…» (1991), «Ғазал соғинчи» (1991) каби йигирмадан ортиқ китоблари босилиб чиққан. Сўнгги йилларда олимнинг «Аҳмад Яссавий», «Ким нимага таянади?», «Эътиқод ва ижод», «Тасаввуф сабоқлари», «Тақдир ва тафаккур», «Мерос ва моҳият», «Ижод иқлими», «Мушоҳада ёғдуси» ва «Навоийга қайтиш» (2 жилдлик) деб номланган китоблари босмадан чиққан.
OʻZBEKISTON XALQ SHOIRI JAMOL KAMOLNING 80 YILLIGIGA
Oʻzbekiston xalq shoiri, adabiyotshunos, publitsist, atoqli tarjimon Jamol Kamol ham Ahmad Donish, Fitrat, Ayniyga oʻxshab Buxoro farzandi. U 1938 yilning 9 noyabrida Buxoro viloyati Shofirkon tumanining Chitkaron qishlogʻida dunyoga kelgan. Mavlono Jaloliddin Rumiyning eʼtirofiga koʻra, ul zotning umr mazmuni uch soʻzdan ortiq emas. Bular: Xomlik. Pishish va Yonish…
Ibrohim HAQQUL
SHEʼR – KUYGAN YURAK IZHORI
Ne nazmki, oʻtligʻ koʻngildan chiqardim…
Alisher Navoiy
***
Buxoro deyilishi hamon Turonning eng qadimgi ilm-fan va badiiy ijod beshiklaridan biri xayolga keladi. Oʻzbekiston xalq shoiri, adabiyotshunos, publitsist, atoqli tarjimon Jamol Kamol ham Ahmad Donish, Fitrat, Ayniyga oʻxshab Buxoro farzandi. U 1938 yilning 9 noyabrida Buxoro viloyati Shofirkon tumanining Chitkaron qishlogʻida dunyoga kelgan. Mavlono Jaloliddin Rumiyning eʼtirofiga koʻra, ul zotning umr mazmuni uch soʻzdan ortiq emas. Bular: Xomlik. Pishish va Yonish.
Hosili umri man zi se suxan beh nest,
Xom budam, puxtam, soʻxtam.
Baʼzi ijodkorlar xomlik, pishish davrini kechib oʻtmasdan olovda yonib toblanadi. Shu uchun Mashrab “Qaqnusga oʻxshab yondim tiriklay”, degan. Jamol Kamol tolei ham shunga monand. Boʻlajak shoir uch yoshli chaqaloq ekan otasidan ayriladi, xalq dushmani deb uni otuvga hukm qilishadi.
Oʻttiz besh yoshida otam otildi,
Uch yoshli chaqaloq edim oʻshanda.
Oʻsha tun oshimga zahar qoʻshildi,
Taqdir zarbasini yedim oʻshanda.
Yoʻq, deb qichqiraman umrim boricha,
Lekin qismat degan turmaydi ayab.
Oʻttiz besh yildirki, har yarim kecha,
Meni otishadi devorga suyab…
Taqdir bandasiga shafqatsizlik va jabr qilsa, sabr va bardoshdan oʻzga chora yoʻq. Erining hajrida shoirning onasi Hojalbegim ham oʻttiz besh yoshda vafot etadi. Jamol buvisi va togʻasining qoʻlida tarbiyalanadi. Oʻrta maktabni aʼlo baholar bilan tugatib, oliy oʻquv yurtiga oʻqishga Buxoroga boradi. Buxoro unga ilm va ijod eshiklarini keng ochadi.
“Oʻylab qarasam, — deydi Jamol Kamol, — Buxoro pedagogika institutining tarix-filologiya fakultetiga oʻqishga kirishim hayotimda burilish nuqtasi boʻlgan. Boshda tarixchi boʻlishga shaylandim. Yoʻq, adabiyot meni bagʻridan boʻshatmadi. Toʻlqin ustiga toʻlqin boʻlib, bostirib kelaveradi:antik adabiyot, oʻrta asrlar adabiyoti, zamonaviy adabiyot… Shekspir, Bayron, Balzak, Stendal, Viktor Gyugo, Lev Tolstoy, Mixail Sholoxov – mening sevimli adiblarim edi…”
Shoir toʻrtinchi kursda oʻqiyotganda Buxoroga mashhur shoira Zulfiya tashrif buyuradi va institutda katta uchrashuv boʻladi. sheʼrlarini ungacha institut gazetasida chiqarib yurgan Jakmol Kamol kichik hajmli ilk dostoni “Jamila”ni oʻqib berishni shoiradan iltimos qiladi.
Bu – oʻz xalqining ozodligi va mustaqilligi uchun kurashgan jazoirlik vatanparvar qiz Jamila Buxered qissasi edi. Doston Zulfiyaga maʼqul boʻladi va oradan koʻp oʻtmay u “Yosh leninchi” gazetasida bosilib chiqadi. Sheʼriyat maydoniga endi-endi qadam bosayotgan shoir uchun bu, albatta, ijodiy gʻalaba edi. Shundan soʻng “Sharq yulduzi” jurnalida uning sheʼrlari chop etiladi. Adabiy jamoatchilikka Jamol Kamolni ular kengroq tanitadi.
Inson umri ruhoniy olamdan borliq olamiga, undan yana oxirat dunyosiga muborak bir safardir. Bu moddiy olamda u boqiy qolioq uchun emas, balki haqiqiy vatani boʻlmish malakut olamiga qaytmoq uchun tugʻiladi. Oraliqdagi yoʻl – sinov yoʻli. Oʻrtadagi “Maydon” – quvonch va qaygʻu, mehnat va mashaqqat, rost va yolgʻon, zafar va magʻlubiyat, baxt va baxtsizlik maydoni erur. Xullas, odamning taqdiri va hayot yoʻli bir safar, bir hijrat mazmuniga egadir. Hijrat deganda koʻpchilikning xayolida buyuk judolik, soʻngsiz hijron, gʻam-gʻussa, koʻz yoshi, bir soʻz bilan aytganda, baxtsizlik gavdalanadi. Tasavvuf tilida esa hijrat – yomon va tuban feʼl-atvor, chirkin sifatlarni tark aylab, goʻzal axloq va fazilatlar yurtiga borish demak. Shoirning ichdagi yurti – aslida ana shu yurt. Koʻzga koʻrinmas ana shu botiniy oʻlkada nafsdan qalbga, qalbdan latiflikka, undan ruhga, ruhdan Haqqa hijrat qiladi. Va bunday odam tilning emas – dilning, cheklanish va torlikning emas – kenglik va soʻngsizlikning quli, shaydosi boʻlib yashaydi. Mana shunda koʻngil – olamga, olam – koʻngilga eshik ochib, soʻzni ilhom, tuygʻuni zavq, fikrni dard boshqaradi. Dardli sheʼr hamisha sirli sheʼr. Buyuk ozarboyjon shoiri Muhammad Fuzuliy yozadi: “Bilurmenki, sen dardli yaratilmishsan. Dard esa shoirlikning sarmoyasidimr. Sheʼr yozish uchun zavq va safo lozimdir dema – darddan soʻzla. Chunki soʻz musobaqasida gʻalaba qozonadigan darddir”.
Jamol Kamol ijodiyotining ham sarmoyasi Dard, Haqiqat va Hurriyatdir. Uning dil dardlariga qarshi borgani, eng ulugʻ armonlariga xiyonat qilganini eslolmayman. Shuning uchun koʻpchilik aksariyat qalamkashlarga xos koʻp qiyofalik ofati shoir sheʼriyatida koʻzga tashlanmaydi.
Shoir soʻz aytgani kelar dunyoga,
Indamay, jim turish – shoirga oʻlim.
Qaysi toqqa boray, qaysi daryoga
Tovushlarga toʻlib ketganda koʻnglim?..
Ana shu holat – axtarish, izlanish holati. Ana shu holatdan ajralgan shoirning fikr manzili turgʻunlikdirki, undan biror yangilik kutib boʻlmaydi. Bunday holdan Jamol Kamol oʻzini asray bilgan, Haqiqat yoʻlida astoydil zahmat chekkan shoir. Uning “Toshtugʻyon” (1973), “Umidli dunyo” (1988), “Tafakkur” (1979), “Suvaydo” (1983) kabi toʻplamlaridagi sheʼrlarida erk va haqiqat ishqi yonib-yolqinlanadi. Chunki u haqiqatni haqiqat oʻlaroq sevib, tasavvurdagi haqiqatlarga emas, yurakni haqiqatning oʻziga topshirgan.
Haqiqat, men seni sevdim,
seni xor aylasa millat.
Quyundek boshi uzra aylanur
har kun qabohatlar…
Haqiqat, men seni sevdim,
oʻzing Robbimsan, Ollohim.
Seni dermen, seni, gar kelsa
boshimga qiyomatlar…
Jamol Kamol turli sheʼriy shakl va janrlarda qalam tebratgan ijodkor. Oʻzbek adabiyotida doston janrida yozilgan asarlar judu koʻp boʻlsa-da, yoniq ilhom bilan yozilib vaqt sinovlarini boshdan kechirganda oʻqiladiganlari ancha kamdir. Jamol Kamol dostonchilikda ham hatto Mirtemirday ustodlarning eʼtirofiga erishgan. Dostonnavislik singari uning gʻazalnavislikdagi tajribalari ham alohida diqqatga molik.
Mening bilishimcha, kuyga, musiqaga tobe soʻz – qoʻshiq. Soʻzga, fikrga tobe musiqa esa – sheʼr. “Sheʼr – soʻz bilan ifodalangan musiqa” degan taʼrif menga juda maqbuldir. Navoiy, Bobur, Mashrab sheʼrlari, eng avvalo, mana shu fikrning toʻgʻriligini isbotlaydi. Axir har bir sheʼr misrasi, hamma narsadan oldin mavzun, musiqiy bir jumla emasmi? Sheʼrda hijoning soni emas, balki uning sasi, ohangi muhimku! Musiqa sheʼrning “javhari”dan yangrab yuzaga chiqadi va muvaffaqiyat vositasiga aylanadi, xoh aruz, xoh barmoq vaznida boʻlsin, qolgan hamma ish hamma narsa ayni shu musiqani taʼminlashga xizmat qilmogʻi zarur. Shuning uchun sheʼr oʻqish, sheʼrning ruhiy olamiga kirib mushohada qila bilish ulugʻ bir kuyni soʻz bilan tinglovchiga yetkaza olishdek alohida salohiyatdir. Xususan, aruzda bitilgan sheʼrlarning “notalari” ichki va tashqi ohang tovlanishlari boʻladiki, buni bilish uchun ohangshunoslik zarur, deb oʻylayman.
Bizning tanqidchi, adabiyotshunos va ijodkorlar orasida gʻalati bir qitmirlik mavjud: oʻzi tushunmagan, his qilmaydigan asarlardan yo ayb axtarishadi, yoki befarosatlarcha ularni inkor qilishadi. Ammo oʻlsa ham, bunga tishim oʻtmadi, mening qoraygan koʻnglim, toʻnka tabiatim bunaqa latiflik, bunaqa zariflik va goʻzallikdan zavqlanmaydi, demaydi…
Erkin Vohidovning aruziy sheʼrlari atrofidagi bahs-munozaralar adabiyot ahlining yodidan koʻtarilmagan boʻlishi kerak. Shoʻro davrida Erkin Vohidovgacha ham aruzda sheʼrlar yozilgan. Ammo Erkin Vohidovning qasida va gʻazallari ulardan mohiyatda va ifodada butunlay farqlanadi. Shu farqlanish, yaʼni aruzni yangilash, ochiqroq aytganda, “zamonaviylashtirish” tamoyili Jamol Kamol gʻazallari va “Quyosh chashmasi” dostonida ham yorqin koʻzga tashlanadi. Shoirning oshiqona gʻazallari xususida birov u der, birov – bu. Biroq uning ijtimoiy, falsafiy mazmundagi gʻazallariga fikri ochiq oʻquvchi sira-sira yuza qarolmaydi.
Men-ku menman, elga eldek,
Suvratu siyrat qani?
Oʻtsa umri bir umr
Mehnatlanib, zahmatlanib.
Bir taraf afgʻon chekarlar
Mehnatu zahmat bilan,
Bir taraf davron surarlar,
Rohatlanib, ishratlanib.
Bir taraf aftodaholdir,
Holi kundan-kun yomon,
Bir taraf dovruq solar
Shuhratlanib, shavkatlanib.
Bir zamonda ahli davlat
El sotar, iymon sotar.
Gʻayrilar birlan mudom
Xilvatlanib, ulfatlanib…
Bu baytlar Mashrab tilidan bitilagn boʻlsa-da, shoʻro zulmidan joni halqumga kelib, ezilib yotgan el va nayrangboz zamon ahvolini sharhlaydi. Gʻazal shaklidagi mana bunday hasrat ifodasiga men hech duch kelmaganman:
Talon boʻlding, elim,
Zanjirga tushding, notavon boʻlding.
Diyonatga tupurgan
Shum dayuslar ozmi tarixda?
Oʻzingdan chiqqaning ham goh
Oʻzingga sirmadi xanjar,
Munofiq toʻtilar, zogʻlar,
Tovuslar ozmi tarixda?
***
Ayrim shoirlarda his-tuygʻu jonliyu, mohiyat past boʻladi. Boshqa birlarida his, fikr joyida, ammo shaxsiyat va mahorat balandmas. Shuning uchun oʻzi soʻzidan, holi sanʼatidan yuksalib ketolmaydi. Eng yomoni, Olloh ularni ruhiy iztirobdan qisgan.
Oʻzbekiston xalq shoiri Xurshid Davron “Koʻksi kuyik shoir” nomli maqolasida “Jamol Kamol sheʼriyati, eng avvalo, ruhiy qashshoqlikka qarshi boʻlgan yolqinli sheʼriyatdir… Shoirning har bir sheʼri, jamiyatga ruh bermoqni istagan tafakkurdan, yuksak maqomli ilhomdan tugʻilgan”, — deydi.
Adabiyotga oltmishinchi yillarda kirib kelgan adabiy avlod yangi va yangilanayotgan ijod jarayonida nimaga kuch sarflash va oʻquvchi nigohini nimaga qaratishni haqiqatda yaxshi bilishgan. Ular buyuk salaflari Choʻlpon, Fitrat, Qodiriylar bilan boshlangan milliy ruh va milliy maslakni davom toptirishga ham yoʻl izlashgan. Erkin Vohidov, Abdulla Oripov, Rauf Parfilar qatori Jamol Kamol sheʼrlari shu jihatdan ham yoshlar koʻngliga oʻzgacha bir taʼsir oʻtkazgan. Shoirning ilk sheʼriy toʻplami “Olam kirar yuragimga” haqparastlik, erk va isyon ruhi bilan menga juda maqbul tushgan. Undagi ayrim sheʼrlar xuddi men uchun – mening mavhum holat va ismsiz iztiroblarimni aks ettirmoq uchun yozilganga oʻxshardi:
Nega men baʼzida mayus, bezabon,
Sizga bayon etsam, doʻst-hamdamlarim.
Mazmundorligini pesh aylab mudom,
Ortimdan yuradi dardu gʻamlarim…
Shoir sakkizliklari fikr uygʻotib, mushohadaga undashi bois ular meni hamon qiziqtirib keladi.
Anavi olimmi? Eski tanish-ku,
Oʻzini har kuni bozorga solar.
Manfaat savdosi bilan mashgʻul u,
Manfaat sotar u, manfaat olar…
Ilm-fan tanazzuli, manfaat oldi-sotdisi va koʻr-koʻrona shaxsiy sodiqlik “malaka”si bilan ham bevosita bogʻliqdir.
Jamol Kamolning nuqtai nazari boʻyicha, “sheʼr – harakatdagi hissiyot, hissiyotdagi fikr. Yoki aksincha: harakatdagi fikr, fikrdagi hissiyot”. Buning tazahhurini esa isteʼdod belgilaydi. Isteʼdodning asosiy uch belgisi bor. Bular “Soʻz tuygʻusi, haqiqat tuygʻusi, goʻzallik (nafosat) tuygʻusi. Ana shu uch tuygʻu birlashgan joyda chinakam sheʼr tugʻiladi”. Jamol Kamol sheʼrlari – koʻpchiligi shu uch tuygʻu birligi va mutanosibligidan yaralgan. U soʻzni nozik his etganidek, haqiqat va goʻzallik tuygʻusiga ham sodiq. Sharq mumtoz adabiyoti – Jamol Kamolga, eng avvalo, nafosat, ruhoniyat manbai va muhtasham ijod sanʼatxonasidir. Ruhoniyatsizlik, yaratish ehtirosidan mahrumlikni u turkiy va forsiy sheʼriyatga mehr va ixlos tufayli ham bartaraf aylay olgan.
Sharqona ruh, hol, maʼno va xayol tasvirlari uning sheʼriyatida yangicha rang, ohang va joziba bilan sheʼrxon koʻnglini rom etadi. Shoirning aytarli barcha shakl va janrdagi sheʼrlarida hassoslik, yorqin bir latiflik yarqirab koʻzga tashlanib turadi. U Navoiy, Bobur, Mashrab, Ogahiy kabi salaflarga izdoshlik masʼuliyatini teran his etadi. Shu bilan birga u turkiy va forsiy sheʼriyat orasida yangi bir muhtasham koʻprik yaratdi. Oʻzbek kitobxoni bu koʻprik orqali Farididdin Attor, Mavlono Rumiy, Mahmud Shabustariy, Abdurahmon Jomiy sheʼriyat boʻstoniga sayr aylash va undan bahramand boʻlish imkoniga erishdi. Mening nazarimda, Attor, Rumiy tarjimoni Jamol Kamol bilan ungacha boʻlgan Jamol Kamolning tafakkur va maʼnaviyat dunyosida sezilarli evrilish va yuksalish sodir boʻlgan. Buni shoirning keyingi yillarda yaratilgan asarlarining nafasi, maʼno salmogʻi va ifoda usullaridan payqash qiyinmas.
Jamol Kamol sobiq shoʻro zamonida ham qullik, qaramlik, bosqinchilik hiyla-nayranglariga qarshi sheʼrlar yozgan.
Mustamlakachilik istibdodi va siyosatini moziy orqali fosh etish, zamon muammolarini tarix vositasida badiiy talqin qilish oltmishinchi yillar va undan keyingi davr adabiyotimiz uchun oʻziga xos bir yoʻl va usulga aylangan edi. Shoir arab bosqini talqiniga bagʻishlab yozgan “Varaxsha” dostonida tarix “libosi”ga oʻrab mana nimalarni aytgandi:
Olam shohid har bir yurtga bosqinchi
Ezgulikni shior qilib kiradi.
Boshlar uzra uynar ekan qilichi,
Shiorini takror etib turadi.
Mana bu nur deydi, purkaydi tutun,
Mana poklik deydi, bulgʻaydi butun.
Mana tenglik deydi, lekin qul etar,
Tarixingga oʻtlar qoʻyib, kul etar…
Zamin ketar, davlat ketar, dil ketar,
Oʻzlik ketar, shavkat ketar, til ketar…
Tarix orqali ikkinchi bir mashʼum tarixni akslantirish emasmi bu? Jamol Kamolni men qariyb yarim asrdan buyon bilaman. Shuncha vaqt mobaynida uning shaxsidan koʻra ijodiyotini, ijodiyotiga qaraganda shaxsini koʻproq kuzatganman. Biroq na hayotda, na ijodda tubanlashib riyokorlik va oʻyinchilik qilganini payqamaganman. Buni turmushda, munosabat va amalda koʻrganim noyob hodisa deb hisoblayman. Shoir bir sheʼrida yozadiki:
Toʻymi yo maʼraka, har holda yigʻin.
Yonib soʻz aytardi oʻrtada oʻgʻlon.
Qoʻshnim qoʻshnisiga engashib sekin,
Shivirlab dediki, hammasi yolgʻon…
Oshnam, sayrayverma, huda-behuda,
Izzatning sazasi qaytgay, qaytmagay,
Odamlar shivirlab bir-birlariga,
Hammasi yolgʻon, deb yana aytmagay…
Shundoq bir davrga yetishdikki, yolgʻon va qalloblikda bosqichma-bosqich ildamlaganlarning soʻz va nutqlarini tinglab shivirlab emas, baralla “hammasi yolgʻon” deyilsa ham ular uyalmaydigan boʻlishdi. Shu bois yurtda ezgu fikr, oliy tushuncha, daxlsiz haqiqatlarga ishonch nihoyatda pasayib ketdi. Koʻpchilikning tilidagi gʻayrat bilan dilidagisi, orzusidagi erkinlik bilan turmushdagisi bir-biriga muvofiq kelmaydi. Sovet davridan beri siyosiy, mafkuraviy targʻibotchilik bayrogʻini qoʻldan bermay kelayotganlarni esa omma ongidagi oʻzgarish ham, norozilik ham aytarli qiziqtirmaydi. Ular ong va idrokdagi turgʻunlik hamda yalqovlikdan manfaatdor. Jamol Kamol saylanmasining ikkinchi kitobidan oʻrin olgan publitsistik maqolalardan biri “Fikrsizlik fojiasi” deb nomlangan. Maqolalarning aksariyatini fikrsizlik va gʻofillik qabohatini yondiradigan olovga qiyoslasa gʻalat boʻlmaydi: shunchalik kuyib-yonib yozilgan ular.
“XV asrgacha dinu diyonatimizda , – deydi shoir “Surat nimayu siyrat nima?” maqolasida, – siyratparastlik ustun boʻlgan. Mohiyatga qattiq eʼtibor qilishgan. Mirzo Ulugʻbekning boshi kesilishi bilan siyratparastlikning ham boshi kesilgan. Suvratparastlik davri boshlangan”. Hozirgacha bu davr davom etayotir. Lekin suvratparastlik oqibati hanuz jiddiy mulohaza etilganmas.
Navoiy saboqlari xususida koʻp gapirilsa-da, mutafakkir shoir “ahli surat”ga podshohlikdan “ahli maʼni”ga gadolikni nega ustun qoʻyganligi oʻylanmaydi. Qanchadan-qancha axloqiy xastalik, maʼnaviy illat, madaniy musibatlar zohirparastlikdan tugʻilishi umuman xayolga ham keltirilmaydi. Avom esa moddiy kuch va iqtisodiy hukmronlikdan oʻzgasini tan olmaydi. Jamol Kamolning koʻz nurini ayamay oʻndan ortiq Shekspir drama va sonetlarini tarjima qilgani-yu, Hazrati Ali devonini oʻzbekchalashtirgani olomonni sira qiziqtirmaydi, erkinlik “yuki”ni koʻtarishni u xohlamaydi. Nima uchun? Mashhur olmon olimi va mutafakkiri Erix Fromning “Ozodlikdan qochish” nomli kitobida yozishicha, Germaniya davlati hukmronligi Gitler qoʻliga oʻtgach, millionlab odamlar ozodlikdan kechib, yana millionlab kishilar hurlik uchun kurashishning ham, shu yoʻlda jon qurbon qilishning ham hech hojati yoʻq degan qanoat bilan kun kechira boshlagan.
Istiqloldan keyin uncha koʻp muddat oʻtmay Oʻzbekistonda ham shunga monand holat va kayfiyat yuzaga keldi. Abdulhamid Choʻlponning “Kishan kiyma, buyin egma, Ki sen ham hur tugʻulgʻonsen” chorlovi koʻnglida aks-sado uygʻotgan, ilm va ijod ahli ham mutelikka koʻnib, “och qornim, tinch qulogʻim” qabilida kun kechirishga oʻtib olishdi. Bu xavfli holatga qarshi ovoz chiqarib soʻz aytganlardan biri Jamol Kamol edi. 2002 yil yozilgan “Navoiy va biz” maqolasida u mana nima degan: “Asrlar davomida turgʻunlikda shakllangan oʻzbek mentalitetining tarkibiy bir qismi turgʻunlik psixologiyasi. Uning shiorlariga diqqat qiling: “Oʻzingni bil, oʻzgani qoʻy”, “Hozirni huzur bil”, “Eplabdi, qandini ursin”, “Davring keldi, sur, begim”, “Oʻynashmagin arbob bilan, arbob urar har bob bilan”. Bunday zehniyat bilan xalq qanday qilib taraqqiyotga erishsin? Asrlar oʻtsa hamki, bir yerda depsinib turaveradi u. Zehniyat bu – xalqning sifati demak. Toki uvadasi chiqqan zehniyatdan qutulmas ekanmiz, birimiz ikki boʻlishiga koʻzim yetmaydi”. Turgʻunlik psixlogiyasi millatning hanuz birinchi dushmani boʻlib turibdi. Abgoru nochor zehniyat, ojiz va biqiq shuurga suyanib maqtanish juda xunuk, juda yoqimsiz holat. Hayajonsoz shoiru yozuvchiga ishonmaslik kerak. Ular safida haqiqat tuygʻusi shakllangan, diyonat hissiga sohiblari boʻlmaydi. Jamol Kamolning bir gʻoyaviy, mafkuraviy “maydon”dan ikkinchisiga sakrab oʻtmagani, bir eʼtiqodni boshqasiga almashtirmaganiga tan berish kerak. Keyinchalik oʻzini maddohlik, xushomad qurboni oʻlaroq his qilgan shoirga qarata u mana bunday satrlarni tizishi bejizmas:
Shoirim, oʻtasan sen ham muqarrar,
Garchi ardoqlisan, garchi suyuksan.
Shijoat tuygʻusi bilan mukammal,
Shijoat tuygʻusi bilan buyuksan!
Lekin sen ham agar etib nomardlik,
Sen ham oʻz-oʻzingni oʻylasang faqat.
Demak, sob boʻlibdi, olamda mardlik,
Demak, roʻy beribdi qora qabohat…
Bu misralar qariyb qirq yil muqaddam bitilgan. Undan buyon qancha suvlar oqib, qancha bahoru qishlar oʻtdi. Jamol Kamol shoirlik maslagi, shijoati va maʼnaviy tozaligiga xiyonat qilmaganidek, moddiy va nafsoniy ehtiyojlar ilinjida turlanib-tuslanishni ham oʻziga ravo ep koʻrmadi. Bu katta gap, shoirlikning bosh talabi ham xuddi shu!
***
Bu yil noyabr oyida Jamol Kamol sakson yoshini qarshiladi. Sakson qisqa muddat ham, umr ham emas. Shu yoshda ham adabiyot va milat erkidan balandroq tashvishi boʻlmagan zahmatkash shoirni qutlab, muxlislari jamlangan bir joyda unga samimiy va yaxshi niyatlar bildirib, uzoq umr va ilhom tilasa, qandoq xayrli ish, esda qolarli bir tadbir boʻlardi. Qarangki, bu himmatga Jamol Kamol loyiq koʻrilmadi: avval Ozarbayjon elchixonasi tomonidan oʻtkazish moʻljallangan yigʻin toʻxtatildi. Keyin u qariyb oʻn yetti yil mehnat qilgan Oʻzbek tili, adabiyoti va folklori institutida tashkil etiladigan ilmiy anjumanga ruxsatni zimmasiga oluvchi shaxs topilmadi. Darvoqe, Jamol Kamol yetmishga toʻlganda ham Toshkentdagi biror ilm, ijod va maʼrifat maskanida rasman yigʻilish oʻtkazilganini men eslolmayman. Adashmasam, bir paytlar oʻzi rahbarlik qilgan Oʻzbekiston Yozuvchilar uyushmasi unga hatto toʻrt jumla tabrik ham yoʻllamagan. Bu gʻirromlikdan u ranjiganmi? Bandasidan nimanidir kutib yo tama qilganda, Attor va Rumiy, Shekspir va Pushkinning tarjimoni, ruhoniyati yuksak Jamol Kamol boʻlolmaganidek, mana bunday misralarni bitishga oʻzini maʼnan haqli his etolmasdi:
Iskandar oldida erkatoy eding,
Doro davrida ham oʻzing arzanda.
Amir Temurning ham nonini yeding,
Omading bir kelsa kelar ekan-da…
Nima u zamonlar evrilsa hamki,
Nonu nasibangni aylagan ulugʻ?
Avvalgi podsholar zolim edi, deb
Yangi hukmdorga etasan qulluq…
Oʻtmishda shunday boʻlgan. Hozir ham taxminan shunday. Keyin ham shu holat davom topishi tayin. Shuning uchun ibrat boʻlsin deb bu munofiqlik “tarix”iga shoir eʼtibor qaratgan. Nima foyda chiqadi bundan? Bu yogʻini Xudo biladi. Ammo oʻrgangan koʻngil baribir oʻrtanadi, oʻz “imkoniyat”larini baribir namoyon etaveradi:
Bir shoir podshoning boʻynidan quchib,
Koʻksiga boshini qoʻyib yigʻladi.
Koʻrganlar es-hushi boshidan uchib,
Shoirning holiga kuyib yigʻladi.
Mayliga shoirni podsho siylasa,
Lekin bir andisha dilni tigʻlagay,
Shoir podshoni quchib yigʻlasa,
Xalqning ahvoliga maymun yigʻlagay.
Biz bundoq hodisaning ham guvohi boʻldik. Maddohlik, ura-urachilik manaman degan shoirni tiriklayin ado aylashiga yana va yana ishonch hosil qildik. Jamol Kamol shoirlik ruhini oʻldiradigan maʼnaviy ofatlar boshida qullik turishini Erkin Vohidovga nazira tarzida yozilgan sakkizligida talqin etgan:
Dunyo ekan, umrim oʻtar garovda,
Bir bedavo qul oʻltirar ichimda.
Ixtiyorim oʻzimdamas, birovda,
Ehtimolki, ul oʻltirar ichimda.
Ichingdagi qulni oʻldir deb takror
Farmon berdim oʻz-oʻzimga, boʻlmadi.
Oʻzim garchi oʻlib boʻldim necha bor,
Ichimdagi qulim aslo oʻlmadi…
Goh xoin, goh sotqin, goh shayton qiyofasida harakatlanadigan bunday qul aslida koʻpchiligimizning botinimizda bor. Uni yengish yoki oʻldirish baʼzan oʻzni mahv etishdan qiyinroqdir. Zohirga boqib botinni mushohada etadigan, suratga qarab siyratni koʻrishga qodir shoirlar juda kam. Shuning uchun ularning koʻpchiligi zohir zavqi va tashqi koʻrk taassuroti bilan qalam tebratishadi. Jamol Kamol “ahli surat”ga qaraganda koʻproq “ahli maʼni” ehtiyojlarini koʻzlab sheʼr yozadi. Bir haqgoʻy kimsaning kuyinib aytganlarini u oʻquvchiga taqdim etarkan, hech shubhasizki, botinbinlik shuuriga tayanadi:
Shu Turon zaminga sochib alanga,
Ne urushlar kechdi, jangu mojaro.
Mardlar, bahodirlar ketdilar jangga
Va halok boʻldilar maydonlar aro.
Qoldi er oʻrnida qoʻrqoq, gʻalamis,
Yuraklarda nuqul vahm, vasvasa.
Biz oʻsha nomardning avlodlarimiz,
Noshudu notavon, xudbin, xunasa.
Bu fikrlarni kimlardir qabul qilmasligi, gʻururi qoʻzib inkor etishi ham turgan gap. Lekin Oktyabr toʻntarishidan soʻng shiddat bilan kuchayib, keng quloch yozgan qoʻrqoqlik, vahm, vasvasa, qullik, xiyonat, sotqinlik harakati nechun hamon susaymaydi? Mardlik, jasorat, himmat va fidoiylik hislari nega pasayib ketdi? Jamol Kamol saylanmasining uchinchi jildini sinchiklab oʻqigan kitobxon bunday dardli savollarga javob qaytarishga allaqachon vaqt yetganiga toʻla ishonch hosil qiladi.
Zamondan zamonga, nasldan naslga oʻtib kelayotgan ijtimoiy-axloqiy bir jumboqni Jamol Kamol sheʼriy shaklda shunday ifodalaydi:
Qochgan ham, quvgan ham oʻzni haq deydi,
Qochgan ham, quvgan ham nuqul xalq deydi.
Xalqim der oʻzini oʻtga otganlar,
Xalqim der yurtini yovga sotganlar…
Darhaqiqat, yurt, xalq soʻzini qilich, qalqon yo bayroq qilib koʻtarish qanchadan-qancha kazzoblik, ne-ne hiylakorliklarga yoʻl ochib kelgan. Soʻnggi chorak asrda bu “imtiyoz”dan, xususan, olim, shoir va qoʻshiqchilar samarali foydalanishdi. Bu toʻgʻrida kim oʻylab, kim ochiq gapirdi? Shoir xalqning oʻziga iltijo qilib, uning oʻzidan najot kutadi:
Adolat qil, koʻrsat oʻzingni, xalqim,
Aytgil adolatli soʻzingni, xalqim.
Toki topay derman dardimga darmon,
Oʻtay shu dunyodan men ham bearmon.
Xalq oʻzini koʻrsatib, soʻzini erkin aytadigan zamon keldi. Undan qanday foydalaniladi, oʻzgarish qanday kechadi, olomonchilik ofatlari qanchalik barham topadi – hamma gap, hamma najot mana shunda.
21.11.2018
Doʻrmon
Maqola muallifi: Filologiya fanlari doktori Ibrohim Haqqul 1949 yil 28 martda Buxoro viloyati Shofirkon tumani Talija qishlogʻida ziyoli oilasida tugʻilgan. Oʻrta maktabdan keyin Buxoro davlat pedagogika institutida tahsil olgan. 1972 yildan hozirga qadar Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot institutida faoliyat qilib keladi. 1976 yili “Oʻzbek adabiyotida ruboiy” temasida nomzodlik, 1995 yili “Oʻzbek tasavvuf sheʼriyatining shakllanishi va taraqqiyoti” mavzuida doktorlik dissertatsiyasini himoya qilgan.Uning “Oʻzbek adabiyotida ruboiy” (1981), “Uvaysiy sheʼriyati” (1982), “Badiiy soʻz shukuhi” (1987), “Zanjirband sher qoshida” (1989), “Sheʼriyat — ruhiy munosabat” (1989), “Abadiyat farzandlari” (1990), “Tasavvuf va sheʼriyat” (1991), “Kamol et kasbkim…” (1991), “Gʻazal sogʻinchi” (1991) kabi yigirmadan ortiq kitoblari bosilib chiqqan. Soʻnggi yillarda olimning “Ahmad Yassaviy”, “Kim nimaga tayanadi?”, “Eʼtiqod va ijod”, “Tasavvuf saboqlari”, “Taqdir va tafakkur”, “Meros va mohiyat”, “Ijod iqlimi”, “Mushohada yogʻdusi” va “Navoiyga qaytish” (2 jildlik) deb nomlangan kitoblari bosmadan chiqqan.
