Ўша сир очилган куни одатдагидек холамнинг уйига борасолиб китоблар тахланган токчаси бор хонага кириб, ҳозир эсимда йўқ, ё армани,ё гуржи ёзувчисининг тоғда адашиб қолган болалар саргузашти ҳақида ҳикоя қилувчи китобни олдиму холам ёнига чиқдим.Чиқдиму холамнинг қишлик ботинкам қўнжида яшириб юрганим — икки-уч қават букланган қоғозларни топиб олиб,”Бу нима экан?” – дегандай кўздан кечириб турганини кўриб,турган жойимда қотиб қолдим.

Хуршид Даврон
ОЛИС БОЛАЛИКДАН ҚОЛГАН ХОТИРА
«Хотира парчалари» дафтаридан

Холам Субуҳа Вафохўжа қизи хотирасига бағишлайман

Бу олис болаликдан қолган бир хотира.
Еттинчи синфда ўқиётган пайтларим шеър ёза бошладим.Аммо шеър ёзишимни ҳаммадан яширардим,нима учундир,билмайман,уялардим.Аммо,кунлардан бир кун бу сир ошкор бўлди.Ўша пайтлар оқшом тушиши билан ўсмир юрагимда китобга,адабиётга меҳр уйғотган, она тили ва адабиёт муаллимаси бўлмиш Субуҳа холам (Оллоҳ раҳматига олсин) хонадонига йўл олардим.Эрта бева қолган холамнинг эндигина ўқишни тугатган,яқиндагина уйланган ёлғиз ўғли Далер тоғам янгапошшам билан Сурхондарёнинг Ангор туманига йўлланма асосида ишга жўнатилган эди. Ёлғиз қолган холам онамга айттириб,мени дадамдан “қоровулчилик”ка сўраган эди. Гарчи мен кўп вақтимни шусиз ҳам холамникида ўтказашимдан яхши хабардор дадам “Фақат сигирларни ўтлатиб келишини унутмасин” — дея рози бўлган эди.Мени холамнинг хонадонига оҳанрабодек тортадиган нарса — китоблар эди. Холамнинг,бугун аниқ биламан,қишлоқда бошқа ҳеч кимникида бўлмаган бойлиги — кутубхонаси бор эди.

Ўша сир очилган куни одатдагидек холамнинг уйига борасолиб китоблар тахланган токчаси бор хонага кириб, ҳозир эсимда йўқ, ё армани,ё гуржи ёзувчисининг тоғда адашиб қолган болалар саргузашти ҳақида ҳикоя қилувчи китобни олдиму холам ёнига чиқдим.Чиқдиму холамнинг қишлик ботинкам қўнжида яшириб юрганим — икки-уч қават букланган қоғозларни топиб олиб,”Бу нима экан?” – дегандай кўздан кечириб турганини кўриб,турган жойимда қотиб қолдим.Ниҳоят, “ Буларни ўзинг ёздингми?” – деб сўради холам.Мен индамагач,саволини яна такрорлади.Мен эса миқ этмасдим.Холам аҳволимни тушунди,шекилли,жилмайди. Сўнг,нима учундир “Шоир Олтой!” – дея елкамни силади.
Мен ҳамон нима қилишимни билмасдан серрайиб турардим. Холам қўлидаги қоғозларнинг бирини кўрсатиб: “Лекин, мана бунақа шеърлар ёзма” – деди жиддий.Мен қайси шеър экан,деганча қоғозга тикилдим.Гўри Мирга бағишланган шеър экан.Эсимда қолган сатрлари:

Гўри Мир гумбази бор
Самарқанд ўртасида
Унда Амир Темур ётар
Болалари ўртасида.

Бугун ўша пайтдаги шеърларимни нақадар жўн,ибтидоий бўлганини биламан.Аммо ўша пайтларда…Ўша пайтларда мен ҳали Амир Темур ҳақида ёзиш мумкин эмаслигини билмасдим.Илк шеърларим Самарқанд,Регистон,Шоҳизинда ҳақида эди.Мен Субуҳа холамдан “Нега бундай шеърлар ёзиш мумкин эмас?” – деб ҳам сўрамадим.Холам ҳам “Бунақа шеърлар ёзма” – дейишдан ортиқ бир сўз айтмади…

Мана энди биламан.Холам ва онамнинг оталари – ўз даврининг маърифатли кишиларидан бири,чор империяси пойтахти Петербургда таҳсил олган бобом Вафохўжа Махсум 30–йилларда қирғинбарот этилгани туфайли бувим – Латофат биби,холаларим ва тоғаларим қандай даҳшатли кунларни бошларидан кечирганларини мана энди биламан.Шаҳардаги ва қишлоқдаги ҳовлилари мусодара этилган,бошпанасиз,ёш фарзандлари билан кўчада қолган бувим Латофат бибининг қатъияти,онажоним Фузаллонинг жуда эрта отамга узатилгани сабаб бу хонадон давр даҳшатларидан омон қолган эди.

Ўрни келгани учун қизиқ бир гапни айтиб ўтмасам бўлмайди. Вафохўжа Махсум зурриёдларининг бир қисмининг фамилияси Вафохўжаев,қолган қисмининг фамилияси Вафоев тарзида ёзиларди.Мана энди биламан,бирор бир совет ташкилотида ишлаганлар ўзларини ишга олишлари учун тўсиқ бўлган “хўжа”ни фамилияларидан олиб ташлашга мажбур этилган,оддий бир ишларда ишлаб,кун кечирганлар Вафохўжаев бўлиб қолаверган…

Хуллас,ўша куни Субуҳа холам қўлимга қайтариб берган шеърларимни яна аввалги жойи – қишлик ботинкам қўнжига яширдим.Шу–шу холам ҳар замон–ҳар замон “Ҳа,шоир Олтой!” – дея эркалайдиган бўлди.Йиллар ўтиб,шеърий китобларим чиқиб, номим элу юртга танилган кунларда ҳам “Ҳа,шоир Олтой!” – деб эркалашини канда қилмади холам.

Ўша куни ва кейин ҳам мен холамдан «Нега мени шоир Олтой» дейсиз деб сўрамаган эканман.Мана энди биламан: 30-йилларда шоир Олтой (Боис Қориев,) ҳам бошқа шоирлар каби Самарқандда яшаган ва унинг номи холамга ўша давр матбуотидан таниш бўлган бўлса керак.Тошкентлик таниқли уламо Абдувоҳид қори Абдурауф қори ўғлининг фарзанди — шоир Олтой 30-йилларда қамалиб, қарийб йигирма беш йилдан сўнг оғир хасталик билан Тошкентга қайтган ҳамда бир неча йил тил ва адабиёт институтида ишлаб, вафот этган.

Ўшан сирим фош бўлган куни холам Гўри Мирга бағишланган “шеър”имнинг нега ёзганимни сўраб қолганида тушунтириб бераолармидимми,йўқми,билмайман.Аниғи,тушунтириб беролмаган бўлардим.Мана энди биламан: Соҳибқирон бобомизнинг номи тилга олинмаган ўша пайтлардаям халқ юраги,хотираси уни унутмагани учун ёзган эканман бу шеърни.Самарқанд ҳавоси бу шавкатли инсонга бўлган меҳр–муҳаббат билан тўйингани учун ёзган эканман болаларча хом бу сатрларни.Чунки мен ҳам ўша ҳаводан нафас олардим.
Ҳамон шу ҳаводан нафас оламан…

Манба: «Тафаккур» журнали

Xurshid Davron
OLIS BOLALIKDAN QOLGAN XOTIRA
«Xotira parchalari» daftaridan

Xolam Subuha Vafoxo’ja qizi xotirasiga bag’ishlayman

Bu olis bolalikdan qolgan bir xotira.
Yettinchi sinfda o’qiyotgan paytlarim she’r yoza boshladim.Ammo she’r yozishimni hammadan yashirardim,nima uchundir,bilmayman,uyalardim.Ammo,kunlardan bir kun bu sir oshkor bo’ldi.O’sha paytlar oqshom tushishi bilan o’smir yuragimda kitobga,adabiyotga mehr uyg’otgan, ona tili va adabiyot muallimasi bo’lmish Subuha xolam (Olloh rahmatiga olsin) xonadoniga yo’l olardim.Erta beva qolgan xolamning endigina o’qishni tugatgan,yaqindagina uylangan yolg’iz o’g’li Daler tog’am yangaposhsham bilan Surxondaryoning Angor tumaniga yo’llanma asosida ishga jo’natilgan edi. Yolg’iz qolgan xolam onamga ayttirib,meni dadamdan “qorovulchilik”ka so’ragan edi. Garchi men ko’p vaqtimni shusiz ham xolamnikida o’tkazashimdan yaxshi xabardor dadam “Faqat sigirlarni o’tlatib kelishini unutmasin” — deya rozi bo’lgan edi.Meni xolamning xonadoniga ohanrabodek tortadigan narsa — kitoblar edi. Xolamning,bugun aniq bilaman,qishloqda boshqa hech kimnikida bo’lmagan boyligi — kutubxonasi bor edi.

O’sha sir ochilgan kuni odatdagidek xolamning uyiga borasolib kitoblar taxlangan tokchasi bor xonaga kirib, hozir esimda yo’q, yo armani,yo gurji yozuvchisining tog’da adashib qolgan bolalar sarguzashti haqida hikoya qiluvchi kitobni oldimu xolam yoniga chiqdim.Chiqdimu xolamning qishlik botinkam qo’njida yashirib yurganim — ikki-uch qavat buklangan qog’ozlarni topib olib,”Bu nima ekan?” – deganday ko’zdan kechirib turganini ko’rib,turgan joyimda qotib qoldim.Nihoyat, “ Bularni o’zing yozdingmi?” – deb so’radi xolam.Men indamagach,savolini yana takrorladi.Men esa miq etmasdim.Xolam ahvolimni tushundi,shekilli,jilmaydi. So’ng,nima uchundir “Shoir Oltoy!” – deya yelkamni siladi.
Men hamon nima qilishimni bilmasdan serrayib turardim. Xolam qo’lidagi qog’ozlarning birini ko’rsatib: “Lekin, mana bunaqa she’rlar yozma” – dedi jiddiy.Men qaysi she’r ekan,degancha qog’ozga tikildim.Go’ri Mirga bag’ishlangan she’r ekan.Esimda qolgan satrlari:

Go’ri Mir gumbazi bor
Samarqand o’rtasida
Unda Amir Temur yotar
Bolalari o’rtasida.

Bugun o’sha paytdagi she’rlarimni naqadar jo’n,ibtidoiy bo’lganini bilaman.Ammo o’sha paytlarda…O’sha paytlarda men hali Amir Temur haqida yozish mumkin emasligini bilmasdim.Ilk she’rlarim Samarqand,Registon,Shohizinda haqida edi.Men Subuha xolamdan “Nega bunday she’rlar yozish mumkin emas?” – deb ham so’ramadim.Xolam ham “Bunaqa she’rlar yozma” – deyishdan ortiq bir so’z aytmadi…

Mana endi bilaman.Xolam va onamning otalari – o’z davrining ma’rifatli kishilaridan biri,chor imperiyasi poytaxti Peterburgda tahsil olgan bobom Vafoxo’ja Maxsum 30–yillarda qirg’inbarot etilgani tufayli buvim – Latofat bibi,xolalarim va tog’alarim qanday dahshatli kunlarni boshlaridan kechirganlarini mana endi bilaman.Shahardagi va qishloqdagi hovlilari musodara etilgan,boshpanasiz,yosh farzandlari bilan ko’chada qolgan buvim Latofat bibining qat’iyati,onajonim Fuzalloning juda erta otamga uzatilgani sabab bu xonadon davr dahshatlaridan omon qolgan edi.

O’rni kelgani uchun qiziq bir gapni aytib o’tmasam bo’lmaydi. Vafoxo’ja Maxsum zurriyodlarining bir qismining familiyasi Vafoxo’jaev,qolgan qismining familiyasi Vafoev tarzida yozilardi.Mana endi bilaman,biror bir sovet tashkilotida ishlaganlar o’zlarini ishga olishlari uchun to’siq bo’lgan “xo’ja”ni familiyalaridan olib tashlashga majbur etilgan,oddiy bir ishlarda ishlab,kun kechirganlar Vafoxo’jaev bo’lib qolavergan…

Xullas,o’sha kuni Subuha xolam qo’limga qaytarib bergan she’rlarimni yana avvalgi joyi – qishlik botinkam qo’njiga yashirdim.Shu–shu xolam har zamon–har zamon “Ha,shoir Oltoy!” – deya erkalaydigan bo’ldi.Yillar o’tib,she’riy kitoblarim chiqib, nomim elu yurtga tanilgan kunlarda ham “Ha,shoir Oltoy!” – deb erkalashini kanda qilmadi xolam.

O’sha kuni va keyin ham men xolamdan «Nega meni shoir Oltoy» deysiz deb so’ramagan ekanman.Mana endi bilaman: 30-yillarda shoir Oltoy (Bois Qoriev,) ham boshqa shoirlar kabi Samarqandda yashagan va uning nomi xolamga o’sha davr matbuotidan tanish bo’lgan bo’lsa kerak.Toshkentlik taniqli ulamo Abduvohid qori Abdurauf qori o’g’lining farzandi — shoir Oltoy 30-yillarda qamalib, qariyb yigirma besh yildan so’ng og’ir xastalik bilan Toshkentga qaytgan hamda bir necha yil til va adabiyot institutida ishlab, vafot etgan.

O’shan sirim fosh bo’lgan kuni xolam Go’ri Mirga bag’ishlangan “she’r”imning nega yozganimni so’rab qolganida tushuntirib beraolarmidimmi,yo’qmi,bilmayman.Anig’i,tushuntirib berolmagan bo’lardim.Mana endi bilaman: Sohibqiron bobomizning nomi tilga olinmagan o’sha paytlardayam xalq yuragi,xotirasi uni unutmagani uchun yozgan ekanman bu she’rni.Samarqand havosi bu shavkatli insonga bo’lgan mehr–muhabbat bilan to’yingani uchun yozgan ekanman bolalarcha xom bu satrlarni.Chunki men ham o’sha havodan nafas olardim.
Hamon shu havodan nafas olaman…

Manba: «Tafakkur» jurnali