1863 йил 29 май куни А. Вамбери қўшилиб олган карвон Хева хонлиги тупроғига қадам қўяди. 30 май куни Хева яқинидаги қишлоқда дам олишади. А. Вамбери: 30 май куни биз ўзбек қишлоғига кириб келдик. Бу қишлоқ аҳолиси мен кўрган биринчи ўзбеклар эди; «улар жуда ҳам ажойиб инсон эканлар», — деб ёзади дафтарига. Хевани кўрган Вамбери ҳайратда қолади. «Мен аввал Хеванинг шунчалик чиройлилигини саҳро билан қиёсдан бўлса керак, деб ўйлар эдим…».

Хайрулла Исматуллаев
ВАМБЕРИ ОЛИММИ, ЖОСУС?

РАШИД АФАНДИ

Венгриялик Армин Вамберининг дарвиш қиёфасида Рашид афанди, Рашид ҳожи номлари билан бизнииг юртимиз бўйлаб қилган сафарига 125 йил тўлди (Мақола 1988 йилда ёзилган.2013 йилга кўра бу сафарга роппароса 250 йил тўлади. Хуршид Даврон изоҳи).

Мана, ўтган 125 йилдан бери можаристонлик бу сайёҳнинг номи жаҳон халқлари энциклопедия, қомусларидан тушмайди, унинг ёзиб қолдирган китоблари ҳануз европаликлар томонидан қизиқиб ўқилади, ўрганилади. Унинг ўзи ҳақида ўнлаб китоблар ёзилган, фильмлар қўйилган. Бунинг боиси нимада? Армин Вамбери ким бўлган?

Армин Вамбери 1832 йилнинг 19 март куни Дуная (Дунай дарёси) оролларидан бирига жойлашган кичик венгер шаҳри Дуна Шердахелида яҳудий оиласида туғилган. 12 ёшгача қишлоқ мактабида ўқийди, сўнг Авлиё Георгий гимназиясига киради. 16 ёшида у можор, лотин тилларидан ташқари, француз, немис, инглиз ҳамда скандинавия тилларини яхши билган, рус ва бошқа славян тилларидан хабари бўлган. Ота-онаси эрта вафот этганлиги сабабли, у ёшлигидан меҳнатдан қочмади.

Тил ўрганишга қизиқиш Вамберида эрта бошланган, Ғарб ва Шарқ тилларини ўрганиш унинг учун бир орзу бўлган. Вамберининг иккинчи яна бир орзуси бор эди — у венгер тилининг келиб чиқишики, унинг Шарқ тиллари билан алоқасини аниқламоқчи эди.

Ўша вақтлари ва ундан кейин ҳам, бир қанча олимлар венгер (можор) уруғи Ўрта Осиёдан ёки Бошқирд текислигидан кўчиб келган деган тахминни олға суришган. А. Вамбери ёшлигидан бу жумбоққа жавоб ахтариб, Ўрта Осиёни кўриб қайтганидан сўнг, унга жавоб топгандек бўлади. У ёзади: Биз Осиёда турғун бўлиб қолиб кетган уруғларимизни қидиряпмиз, деган фикр хатодир… Биз ўз тилимизнинг этимологик тузилишини аниқлашга ҳаракат қиламиз, аниқ маълумот олиш учун қардош шеваларга мурожаат этамиз (Ўрта Осиё бўйлаб саёҳат, СПб.,1865, 1-бет).

Маълумки, венгер тили олтой тиллари оиласига киради. А. Вамберининг орзуи венгер тилини олтой тиллари оиласининг фин-угор гуруҳларигами ёки туркий тиллар гуруҳига киришини аниқлаш эди. Шу мақсадда, маълумотли бўлганидан сўнг, у 1852 йили Осиё мамлакатларидан энг яқини Туркияга йўл олади. У ўша йиллари Константинополь деб номланган Истанбулга кўчиб ўтиб, ўзига тўқ турк оилаларида ғарб тиллари, асосан француз тилидан дарс бера бошлайди. Аввал Поша Ҳусайн Доим хонадонида, сўнгра дўсти ва маслаҳатчиси Мулла Аҳмад афанди таъсирида деярли усмонли турк қиёфасига киради ҳамда Фуод поша идорасига ишга ўтади. «Бир неча йил турк хонадонларида бўлишим, ислом мактабларига ва китоб дўконларига қатнаб юришим», деб эслайди А. Вамбери, «мени тезда туркка, ҳатто афандига айлантириб қўйди». Истанбулда А. Вамбери турк тили, эски ўзбек тилидан ташқари, араб, форс тилларини қунт билан ўрганади, ислом дини қонун-қоидалари билан мукаммал танишади ва натижада, ислом динидан олган билими бир мулланинг билимидан ортиқ бўлади. Буларнинг устига 1858 йили Немисча-туркча луғат (тахминан 14 минг сўзли), 1860 йили эса Чиғатойча (эски ўзбекча) — немисча луғат (тахминан 40 минг сўзли) тузиб, Истанбулдаги нашриётларда чоп эттиради.

А. Вамберининг бу ишлари Ўрта Осиёга режалаштираётган саёҳатининг бошланғич босқичи эди.

Тилларни ўрганишдаги менинг муваффақиятларим, деб хотирлайди у, Шарқ бўйлаб саёҳатни давом эттиришим учун мени руҳлантирди. Мен Ўрта Осиё бўйлаб саёҳат қилишга бел боғлар эканман, афанди қиёфасини сақлаб қолишни ва Шарққа шу мамлакатларнинг табиий фуқароси сифатида кириб боришни тўғри деб ҳисобладим.

Ўз режасини амалга ошириш мақсадида А. Вамбери 1863 йилнинг бошида Теҳронга келади. Эрон пойтахтидаги Туркия элчихонаси бошлиғи уни яхши қабул қилади ва Ўрта Осиёга дарвиш қиёфасида амалга оширилади саёҳат режаларини ишлаб чиқа бошлайдилар. Бу режа бўйича, А. Вамбери Маккадан келаётган ҳожилар карвони билан Ўрта Осиёга кириб бориши лозпм эди. Армин Вамберининг исм-шарифи ўзгартирилади, энди у Рашид афанди номи билан яшашга мажбур эди. Кейинчалик карвондагилар уни Рашид ҳожи деб ҳам атайдилар.

27 март куни Туркиянинг Теҳрондаги элчиси Рашид афандининг Ўрта Осиё бўйлаб сафари олдидан катта зиёфат беради…

1863 йилнинг 28 март куни Маккадан қайтаётганлар билан бирга кечқурун Рашид афанди дарвиш қиёфасида ҳали бизга номаълум минг хил хаёллар, минг хил режалар билан юртимиз томон кела бошлайди.

ВАМБЕРИ ЎЗБЕКЛАР ЮРТИДА

1863 йил 29 май куни А. Вамбери қўшилиб олган карвон Хева хонлиги тупроғига қадам қўяди. 30 май куни Хева яқинидаги қишлоқда дам олишади. А. Вамбери: 30 май куни биз ўзбек қишлоғига кириб келдик. Бу қишлоқ аҳолиси мен кўрган биринчи ўзбеклар эди; «улар жуда ҳам ажойиб инсон эканлар», — деб ёзади дафтарига (63-бет).

Хевани кўрган Вамбери ҳайратда қолади. «Мен аввал Хеванинг шунчалик чиройлилигини саҳро билан қиёсдан бўлса керак, деб ўйлар эдим. Йўқ, йўқ! Хеванинг атрофидаги баланд тераклар, соя ташлаб турган кичик ҳовлилар (асл нусхада ҳам хавли сўзини ишлатади — X. И.), кўм-кўк яйловлар ва тўкин-сочин далалар ҳозир ҳам, — Европанинг ғоят гўзал ерларини кўрганимдан кейин ҳам, — мен учун энг чиройли бўлиб туюляпти» (64-бет).

Амударёнинг суви ҳақида биз кўп ривоят ва ҳақиқатларни эшитганмиз. А. Вамберининг ёзганлари ҳақиқий далилларга қўшилган бир далилдир: «Дунёда бунга ўхшаш бошқа дарё йўқ, муборак Нил дарёси ҳам бундай эмас дейишарди. Мен бўлсам, бу дарё сувининг тотлилиги сувсиз чўлдан чиқиб, унинг қирғоқларида ором олиш натижасида бўрттириб айтилган гап бўлса керак, деб ўйлардим. Бироқ кейинчалик бунинг хатолигига ишондим. Аминманки, мен билган дарёлар ичида суви энг ширини, бу — Амударё сувидир» (78-бет), деб гувоҳлик беради можор сайёҳи.
А. Вамберининг ёзишича, «Хеванинг тупроғи бой, у буғдой, шоли, ипак, пахта қоғози, сифатли қизил бўёқ олинадиган рўён номли илдизи билан шуҳрат қозонган. Хеванинг мевалари шундай яхшики, унга тенг келадиган меваларни Эрон ва Туркиядангина эмас, балки Европанинг ўзидан ҳам топиб бўлмайди. Айниқса, Ҳазорасп олмалари, Хеванинг нок ва анорлари тенги йўқ, ажабтовур қовунлари жуда ҳам яхши. Унинг қовунлари Пекингача маълум. Айтишларича, Осмон салтанатининг султони вақти-вақти билан Урганч қовунларини хушлаб қолар экан. Бу қовунлар Россияда ҳам юқори баҳода сотилади. Бир арава қишки қовунга бир арава шакар тўлашади» (170-бет).

Яна бошқа бир китоб — Ўрта Осиё очеркларида А. Вамбери Хева қовунлари хусусида тўхталиб, уларни юқори баҳолайди: «Хева қовунларига ўхшаш қовунларни сиз Осиёдагина эмас, балки бутун ер юзида тополмайсиз. Уларнинг ширинлиги тўғрисида европалик ҳатто тасаввур ҳам қилолмайди. Улар шу даражада ширин ва хушбўйки, оғизда эрийди; агар улар нон билан ейилса, бизга табиат инъом этган энг яхши таом шу бўлади» (226-бет). А. Вамбери 10 та тезпишар, 5 та қишки қовуннинг навларини санаб, уларни таърифлайди.

А. Вамбери ўзбек пахтасига алоҳида эътибор берган. Вамберининг 125 йил аввал чиқарган хулосасига кўра, Ўрта Осиё пахтасининг келажаги катта. «Туркистон пахтаси ҳинд, эрон ва миср пахтасидан яхши, кўплариинг фикрича, у машҳур америка пахтасидан қолишмайди» (229-бет). А. Вамберини ташвишга солган масала — Ўрта Осиё пахтасини фақат биргина Россия йилдан-йилга кўпроқ харид қилиши. Вамбери бу масалада ҳам ўта синчковлик билан иш тутган. У 1840—1860 йиллар давомида Бухоро амирлиги ва Хева хонлигидан Россия сотиб олган пахтанинг миқдори ва нархи билан қизиққан ва бунинг жадвалини тузган. А. Вамбери жадвалидан кўринадики, ўзбек пахтасининг Россияга чиқиши 1840—1850 йилларга нисбатан 1853—1860 йиллари икки марта ошган. Биргина Бухоро амирлигадан Россия 1840—1850 йиллари 2.065.679 фунт стерлинглик пахта сотиб олган бўлса, 1853—1860 йиллари 4.237.772 фунт стерлинглик пахта олган (231-бет).

Туркистон ўлкасининг қазилма бойликлари тўғрисида ҳам А. Вамбери анча кенг ва ҳақиқатга яқин маълумотлар келтирган. «Мен шундай хулосага келдимки», деб ёзади у, «Туркистон бойлиги кам ўлкалардан эмас. Уни (Туркистонни — X. И.) қум гардишли олмос, деб бежиз айтишмайди. Келажакда Ўрта Осиё ҳақиқатан ҳам муҳим аҳамият касб этади ва Шарқ мамлакатлари ўртасида энг кўзга кўринарли ўринни эгаллайди» (238-бет).

Янги Урганчда етиштириладиган пахта, А. Вамберининг ёзишича, энг сифатли, Ҳазорасп пилласидан олинадиган ипак бутун Хева хонлигида энг қимматли ҳисобланади, Гурланда энг яхши шоли ўстирилади. Бухоро ва Қўқонда ҳам шундай.

А. Вамбери Туркистоннинг ўсимлик дунёси таърифига катта эътибор берган. Ҳар бир ўсимликнинг навларини, қанчадан ҳосил беришини кўрсатиб ўтади ва Европа билан қиёслайди. Бухоро буғдойи энг сифатли саналади, у узун ва ингичка қизил рангли дон беради. Бу буғдой унидан Бухоро шаҳрида шуҳрат қозонган нон ёпишади. Бу буғдой ҳамма ерда ширмой номи билан шуҳрат қозонган. Гуруч бу ерларда жуда ҳам мўл; жўхори учала хонликда ҳам кўп экилади. Мойли экинлардан кунжут бу ерда яхши ўсади ва кўп мой беради. Зиғирдан олинадиган мой овқатга ишлатилади. Пахтанинг чигитидан олинадиган ёғ овқатга ишлатилмайди, деб таъкидлайди А. Вамбери (223-бет).

Бир нарсани олдиндан айтиб қўйишимизга тўғри келади: шаҳар-қишлоқларимиз, халқимиз, бизгача барча ўсимлик ва ҳайвонот дунёси, юртимизнинг географик ва стратегик мавқеи ҳақида А. Вамбери ўз асарларида деярли ҳақиқатни ёзишга ҳаракат қилади. Унинг вазифаси Ўрта Осиёнинг географик, сиёсий, ижтимоий мавқеини тўғри баҳолашдан иборат эди. Уни Ўрта Осиёга юборганларга шу керак эди. У ўз вазифасини аъло даражада бажаради. Биз учун А. Вамбери ёзиб қолдирган халқимизнинг ўтмиш ҳаётига оид ҳар бир тарихий далил қимматлидир.

Бухоро дўконларида А. Вамбери чойнинг 16 хилини кўрган ва уларнинг номини ўз ён дафтарига туширган. Уларнинг анримлари мана булар: қирқма, ахбор, оқ қуйруқ, қора чой, сепет чой, ишбоглу, гулбўй, пошун, мушук кўз, лонка (94-бет).

А. Вамберининг ўлчовича, ўша вақтлари Самарқанд саҳни жиҳатидан Теҳронга тенг бўлган,лекин уйлар узоқроқ жойлашган, катта бинолар эса яхши ерларга қурилган (112-бет).

А. Вамбери Қарши шаҳрида фақат уч кун турган бўлса-да, у ердан ҳам кўп далиллар тўплаган. Қарши қадимги Нахшабдир, деб ёзади у, ўзининг мавқеи ва савдо аҳамияти жиҳатидан Бухоро амирлигида иккинчи шаҳар саналади. Агар сиёсий тўс-тўполон монелик қилмаганда эди Қарши, Бухоро, Қобул ва Ҳиндистон билан бўладиган савдо-сотиқда муҳим аҳамият касб этарди. Вамберининг саноғига кўра, ўша вақтда Қаршининг аҳолиси 25 минг, асосан ўзбеклар бўлган ва улар амир аскарларининг асосини ташкил этган (114-бет).

ВАМБЕРИНИНГ ЮРТИМИЗДАН ЧИҚИБ КЕТИШИ

Қарши А. Вамбери бўлган охирги бизнинг шаҳримиз эди. Бу шаҳарда уч кун тургач, у Амударёни кечиб ўтиб, Ҳиротга йўл олади. 1863 йил 15 ноябрь куни Ҳиротдан 2000 кишилик карвон билан Машҳадга қараб жўнайди.

Ўн икки кун йўл юриб, 27 ноябрь куни Машҳадга етиб келади ва бу Эрон шаҳрида биринчи қилган иши — Машҳад шаҳрининг губернатори бўлиб турган инглиз полковниги Долмаж қабулида бўлади. Мана шу кундан бошлаб Рашид афанди ўзининг дарвиш ниқобини олиб ташлаб, яна Армин Вамбери қиёфасига киради. Инглиз полковниги Долмаж уни 1863 йил 25 декабрь кунигача меҳмон қилади. Вамберининг ўзи иқрор бўлишича, янги йил — мавлудни меҳмондўст полковник билан ўтказиб, 1863 йил 26 декабрь куни Теҳронга қараб юради. Бу сафар у карвонсиз, ўзбек йўлдоши мулла Исҳоқ билан отда йўлга чиқади. А. Вамберидан у тўплаган Ўрта Осиёга оид дастлабки маълумотлар билан танишган инглиз полковниги Вамбери ва мулла Исҳоқни икки яхши от ва етарли йўл анжомлари ва харажат билан таъминлайди.

1864 йил 20 январь Куни А. Вамбери ва мулла Исҳоқ Теҳронга етиб келишади: «Қўринишим кулгили ва аянчли бўлишига қарамай, мен Туркия элчихонасига шошилдим. Инглиз элчихонаси эса, мени хушмуомалалик ва самимият билан кутиб олди», деб хотирлайди А. Вамбери (146—147-бетлар). Чиндан ҳам, Буюк Британиянинг Эрондаги элчиси Алисон, унинг икки секретари Томсон ва Вотсон Вамберига илтифот кўрсатишади ва Англияга етиб бориши билан Ўрта Осиё хотираларини босиб чиқаришда ёрдам беражакларини билдиришади.

Бу ерда бир нарсага эътибор бериш керак: ҳеч бир элчихонадаги учрашувда Вамберининг йўлдоши мулла Исҳоқ иштирок этмайди. А. Вамберини элчилар, инглиз-ҳарбийлари қабул қилиб, унга илтифот кўрсатишаётганда, мулла Исҳоқ Маккага олиб бормоқчи бўлган ўз ҳамроҳини карвонсаройларда кутиб ўтирар эди.

Теҳронда А. Вамберини Эроннинг ёш шоҳи Назриддин ҳам қабул қилади. «Ёш Назриддиншоҳ мени боғда қабул қилди», — деб эслайди Вамбери. — «У мендан (Ўрта Осиёлик) ҳамкасблари, хонликлар ҳақида сўради. Мен уларнинг сиёсий аҳволи танглигини айтдим. Ёш шоҳ ёнида ўтирган вазирига ўн беш минг аскар билан биз уларнинг ҳаммасини енгардик», деди (147-бет).

А. Вамбери Теҳронда икки ой тургач, 1864 йил март ойида Истанбулга қараб йўлга тушади. Истанбулда ҳамаси бўлиб уч соат (!) бўлади, бироқ шу вақт ичида хам дипломат барон Фон- Прокаш-Остен билан учрашади ва ундан ўзи тўплаган маълумотларни қандай ишлаб чиқиш ҳақида маслаҳат олади. Истанбулдан сўнг ўз ватани Венгрия пойтахтига ўтади. Ўша вақтлари Венгриянинг пойтахти бўлган Пештда мулла Исҳоқни дўстлари қўлига топшириб, якка ўзи Лондонга — уни кутиб туришган шаҳарга йўл олади. А. Вамбери Лондонга 1864 йил 9 июль куни кириб келади. «Мен ватанимда ҳам кўп туролмадим, чунки Англия қироллик география жамиятига ўз ҳисоботимни олиб боришга шошилаётган эдим», дея ўзини оқлашга уринади А.Вамбери (148-бет).

Вамбери «Ўрта Осиёга қилган сафарининг асл моҳияти тўғрисида сафаримнинг асл сири, моҳияти фақат икки кишига аён эди», деб ёзади, лекин кимлар бу сафарнинг сиридан воқиф бўлганлиги ҳақида оғиз очмайди.

ВАМБЕРИНИНГ ҲИСОБОТИ

Тарихдан маълумки, XIX юз йилликнинг ўрталари инглизлар Ҳиндистонда ўз мавқеларини мустаҳкамлаб олган, Афғонистон ва Ўрта Осиёга интилаётган бир давр эди. Бу йиллари рус армияси ҳам Оренбургга ўрнашиб олиб, келгуси юришларини Туркистонга қаратишни режалаштираётган эди. Инглизларга Ўрта Осиёнинг сиёсий аҳволи, географик мавқеи, аҳолиси, армияси ҳақида аниқ маълумотлар ҳаво билан сувдек зарур эди. Улар Ўрта Осиёга юборган бир неча сайёҳлар мақсадга эриша олмади: қатл этилди, чўлларда сувсизликдан нобуд бўлди, чегараларда ушлаб қолинди. Армин Вамбери инглизларнинг сўнгги умиди эди. У бу умидни тўда оқлади. Вамбери ақлли эди, илмли эди, айёр эди. У ҳар қандай қийинчиликка жисмонан чидади, чунки ёшлиги қийинчиликда ўтган эди; у ўз сафари давомида берилган ҳар қандай сўроқларга аниқ, тўғри жавоб берди, унинг илм доираси кенг эди.

А. Вамбери ўз ҳисоботига киришни Лондонда 1864 йил 28 сентябрда ёзиб тугаллаган.

А. Вамбери Хева, Қўқон хонликлари ва Бухоро амирлигига оид тўла маълумотлар тўплай олди. Армин Вамбери ўз ҳисоботида сиёсий жабҳада бир неча йил кейин кечиши мумкин бўлган воқеаларни олдиндан башорат қила олди. Мана айрим далиллар: I) А. Вамбери Хева хонлигига қарашли 32 шаҳар ва жойнинг Амударёдан қанча мил узоққа жойлашганлигини аниқлаб чиққан. II) Унинг аниқлашича, Бухоро амирлигининг армияси 40 минг отлиқдан иборат, керак бўлганда 60 минг отлиққача ошиши мумкин (169—186-бетлар). III) Россиянинг Ўрта Осиё билан алоқа қиладиган йўллари: 1) Хева — Астрахан — Оренбург; 2) Бухоро — Оренбург; 3) Тошкент — Оренбург ва Қизилжар (Петропавловск); 4) Наманган ва Оқсув — Пўлат (Семипалатинск) (201-бет).

А. Вамбери яна Ўрта Осиё хонликлари ўртасидаги йўлларни, уларнинг неча фарсахдан иборат эканлигини ҳам ҳисоботига киритган.

Вамбери Англияни Ўрта Осиёни Россияга бериб қўймасликка чақирган, рус армияси Ўрта Осиёга яқинлашиб келаётганлигидан огоҳлантирган. «Айрим одамлар Лондонда Ўрта Осиё бизга керак эмас, керак бўлса руслар олаверсин, деб юришибди», — ёзади ҳисоботида А. Вамбери. — Англиянинг ҳинд ерларига Россиянинг яқинлашиб келишига бефарқ қараши менинг ақлимга сиғмайди. Россиянинг Ўрта Осиёдаги хатти-ҳаракатининг муваффақият қозонишига шубҳа қилмаса ҳам бўлади. Лекин Россия фақат Бухоро билан чегараланадими? Ва у ўз интилишларини Амударё билан чегаралайдими? Мен Россия Туркистонни забт этганидан сўнг, бир кун келиб, Афғонистон ёки Шимолий Ҳиндистонга қараб юришдан ўзини тия олишини тасдиқлайдиган сиёсатдон билан учрашишни истар эдим. У ҳисоботини шу сўзлар билан тугаллайди: «Менинг камтарона фикрим шу. Британия шери рус айиғи билан бу мамлакатларда душманлик муносабатида бўладими ёки ака-укаларча ўз ўлжаларини тенг бўлиб оладиларми — бу шундай масалаки, ўзини филологик тадқиқотларга бағишлаган бир дарвиш сифатида мен бунга яқинроқ ёндоша олмайман» (221-бет). Тарих шупга аниқлик киритдики, бу масалага энг яқин ёндашганлардан бири мана шу дарвишнинг ўзи бўлиб чиқди. 1864 йили 10 сентябрь куни чиққан сонида «Лондон Дейли телеграф» газетасининг Петербургдаги мухбири руслар Тошкентни ишғол этганлиги ҳақида хабар беради. А. Вамбери ўша кунги ҳисоботида бунинг тўғрилигига ишониб бўлмайди, бироқ руслар у ерда ҳаракат қилаётганликларига шубҳа йўқ, деб ёзади (221-бет). Вамбери бу масалада ҳам ҳақ бўлиб чиқади. Ҳақиқатан ҳам, генерал Черняев 1864 йил 1 октябрь куни ўз аскарлари билан шаҳарга яқинлашади ва 2 октябрь куни Қўқон йўлига чиқиб, шу томондан шаҳарга ҳужум уюштиради. Лекин бу ҳужум натижасида, унинг қўмондонлигидаги аскарлар талафот кўради, подполковник Обух ўлади, подполковник Лерхе ярадор бўлади. Бу муваффақиятсиз ҳужум туфайли, генерал Черняев аскарларидан 18 киши ўлади (2 таси офицер) ва 60 киши ярадор бўлади (2 таси офицер). Бу отряд 4 октябрь куни Тошкентдан узоқлашиб, 7 октябрь куни Чимкентга қайтиб боради (бу ҳақда қаранг: А. И. Макшеев. Исторический обзор Туркестана и наступательного движения в него русских. С. Петербург. Военная Типография в эдании Главного штаба, 199, стр. 227).

Тошкентни руслар 1865 йил 14 июндан 15 июнга ўтар кечаси қаттиқ ҳужум билан забт этишади (ўша китоб, 223-бет).

Бу ҳисоботидан сўнг, А. Вамбери нимага эришди, деган савол туғилади. Рус совет ёзувчиси Н. Тихоновнинг анча юзаки битилган «Вамбери қиссаси»да (Тошкент, 1963) бу саволга Вамбери тилидан шундай жавоб берилади: «Тортган машаққатларим, оқарган сочларим учун ҳеч ким бир пақир тўламади» (шу китоб, 54-бет). Бу, албатта, ҳақиқатдан йироқ фикр. Кейинги йиллари топилган ҳужжатлар шуни кўрсатадики, алоҳида хизматлари эвазига Армин Вамбери, америкалик олим Ҳ. Б. Паксойнинг аниқлашича, Британия Ташқи ишлар идораси томонидан мунтазам ойлик, кейинчалик пенсия билан таъминланиб турган (бу ҳақда қаранг: X. В. Паксой. Ўрта Осиёнинг янги достонлари. «Сентрал эйшан сервей» журнали 6-том, 1-сон, 1987, 91-бет).

Агар . А. Вамбери 1913 йили вафот этганлигини эсласак, 49 йил давомида Британия можор сайёҳига пул тўлаб турган бўлиб чиқади. Инглизлар бекорга пул тўламаслиги барчага аён!

Лондонда бир йил туриб, А. Вамбери 1864 йилнинг охирида Ўрта Осиё бўйлаб саёҳат китобини инглиз тилида чиқаради ва Европага машҳур бўлиб кетади. Бир йилдан сўнг— 1865 йили Париж орқали ўз ватанига қайтади ва Будапешт университетида шарқ тилларидан профессор лавозимида ишлай бошлайди.

А. Вамбери 1913 йил 15 сенгябрь куни Будапештда 81 ёшида вафот этган.

ВАМБЕРИНИНГ АСАРЛАРИ

Армин Вамберига шуҳрат келтирган асар, сўзсиз, 1864 йили Лондонда инглиз тилида чиққан «Ўрта Осиё бўйлаб саёҳат» китоби ҳисобланади. Бу китоб икки қисмдан иборат бўлиб.  1-қисмда унинг Ўрта Осиёга қилган саёҳати хотиралари ўрин олган, 2-қисмда эса туркманлар, Хева, Бухоро, Қўқон, Хитой, Туркистон тарихи, сиёсий аҳволи, географик мавқеи ўрганилган. Бу китобнинг 23, 24 боблари Англия учун керакли Вамбери чиқарган хулосалардан иборат. 23 бобда Ўрта Осиёнинг ички ва ташқи сиёсий алоқалари ўрганилган, охирги — 24 боб Ўрта Осиёда русларнинг инглизлар билан рақобати. Россия ва Англиянинг Ўрта Осиёга нисбатан тутган ўрни, деб аталади. Бу бобда А. Вамбери ўша давр Англия ҳукмрон доиралари учун тайёрлаган хулосаларини баён қилади. Бу китоб бир пайтнинг ўзида Россия учун ҳам аҳамиятли эди. Шунинг учун бўлса керак, у дарҳол рус тилига таржима қилиниб, 1865 йили С-Петербургда босилиб чиқади.

Мазкур китобни Ғарбдаги айрим мутахассислар жуда қисқаликда танқид қилишади. А. Вамбери бу танқидни тан олиб, 1868 йили «Ўрта Осиё очерклари» китобини нашр эттиради. Бу китоб биринчисини тўлдиради. У 17 бобдан иборат бўлиб, Ўрта Осиё халқлари тарихи ва ўша давр ҳаётининг турли масалаларини ёритишга бағишланган. Унда Хева саройи, уч хонликнинг ишлаб чиқариш кучлари, Ўрта Осиёдаги турон ва эрон қабилаларининг этнографик хусусиятлари, Ўрта Осиё адабиёти каби масалалар устида тўхтаб ўтилган. Бу китобнинг Ўрта Осиё адабиёти бобида Оллоёр, Низомий, Навоий, Фузулий, Машраб ғазалларининг таржималари, «Қиссаи Сайфулмулук» асаридан бир парча келтирилган. Хусусан, Алишер Навоий ҳақида А. Вамбери ушбу фикрларни баён қилади: Машҳур кишилар Навоий асарлари билан фахрланишади… «Навоий кам учрайдиган шеърият даҳосидир, у жуда ҳам маҳсулдор шоир бўлган. У ўзидан сўнг шеърият, тарих, одоб ва маитиққа оид 32 асар қолдирган… Унинг Ўрта Осиё туркий шевасини улуғлаганлигини, юқори даражага кўтарганлигини тан олмаслик мумкин эмас». (340, 341-бетлар). Бу китоби ёзилган йилларгача А. Вамбери Навоий асарлари билан тўла танишиб чиқмаганлиги сезилади. У «Лайли ва Мажнун»ни тескари «Мажнун ва Лайли» деб атайди. «Қиссаи Сайфулмулук»ни Навоий қаламига мансуб асар, деб ҳисоблайди.

1867 йили Вамберининг бошқа бир китоби чоп этилади. Бу унинг шу кунларгача ўз қадрини йўқотмаган «Чиғатой тилидан қўлланма» асаридир. Бу китоб немис тилида Лейпциг шаҳрида босилиб чиқади. Асар уч қисмдан — илмий тадқиқот, матнлар ва луғат қисмларидан иборат. Қитобнинг биринчи қисмида тилнинг грамматик қурилишига оид маълумотлар, 2-қисмида Тоҳир ва Зуҳра, Юсуф ва Аҳмад, Ҳурилиқо ва Ҳамро каби асарлар келтирилади. А. Вамбери бундан ташқари 112 ўзбек халқ мақолини ўзбек тилида келтириб (араб ва лотин ёзувларида), немис тилидаги таржимасини ҳам беради. Оллоёр, Насимий, Навоий, Фузулий ғазалларидан намуналар ҳам бу китобдан ўрин олган.

Вамберининг илмий жиҳатдан катта аҳамиятга молик асарларидан бири — унинг 1873 йили ёзилган «Бухоро ёки Трансаксония тарихи» китобидир. Муаллиф Мовароуннаҳр (икки дарё оралиғи)ни Трансаксония атамаси билан беради. Бу китобида у Бухоронинг энг қадимги даврларидан то XIX аср иккинчи ярмнгача бўлган тарихини эълон қилинган ва эълон қилинмаган, ўзи Ўрта Осиёдан олиб кетган қўлёзмалар асосида баён қиладн. Унинг китоби икки қисмдан ташкил топган: «Қадимги ёки Мовароуннаҳр тарихи» ва «Янги ёки Бухоро амнрлиги тарихи».

Вамберининг барча асарлари билан танишиб чиққан киши унинг бир хусусиятига эътибор бермасдан қолмайди: У олдинги асарларида йўл қўйган хатоларини кейинги китобларида эътироф этиб, уларни тўғрилашга ҳаракат қилади. Бир қанча Ғарб олимлари ўрта аср ўзбек тилини чиғатой тили атамаси билан номлаб келадилар. Вамбери ҳам ўзининг «Чиғатой тили қўлланмаси» китобида худди шу йўлдан борган. «Бухоро ёки Трансаксония тарихи» китобида бу хатосини тузатишга ҳаракат қилиб ёзади: «Кўпгина Европа олимларининг, уларга мен ҳам ўзимнинг «Чиғатой тилидан қўлланма» асаримда қўшилган эдим, фикрлари икки карра хатодир… Биринчидан, Ўрта Осиё аҳолиси ҳеч вақт ўз юртини ҳам, ўз тилини ҳам чиғатой деб атамаган. Бу ном Амударёнинг у томони —Эронда форслар томонидан қўлланилган. Бу ўлканинг аҳолиси ўз юртини Туркистон, ўз тилини туркий тил, деб атаб келган. Иккинчидан, Чиғатой мусулмонлар томонидан нимага эришган бўлса эришган, лекин муҳаббатга, ҳурматга эришмаган» («Бухоро ёки Трансаксония тарихи», 158-бет).

Вамбери бу китобида Темур тузуклари ҳақида ҳам қизиқ маълумот беради: «Инглиз майори Деви Европага Ҳиндистондан олиб келган Тузуки Темур 457 саҳифадан иборат бўлиб, унинг саккиздан бир қисми форс тилида эди. Чиғатой тилида ёзилган асл нусха Яман губернатори Жаъфар кутубхонасидан топилган. У аввал форс тилига, сўнгра 1830 йили майор К. Стюарт томонидан инглиз тилига ўгирилга» (183-бет).

А. Вамбери Амир Темурга шундай таъриф беради: «Ҳирот ва Ҳалаб олимлари билан баҳсга киришиб, ўзига ўхшаб фикрламаганларини мукофотлаган одамни қаҳри қаттиқ ва ёввойи дейиш мумкинми! Бурсадан Самарқандга юк ҳайвонларига бутун бошли бир кутубхонани ортиб, кўчириб келтирган кишини қаҳри қаттиқ ва ёввойи дейиш мумкинми! Шунинг учун ҳам Темурни Чингиз билан тенг қўювчилар икки карра хато қиладилар» (219-бет). Вамберининг кўрсатишича, Темур саройида хорижий олим ва рассомлари кўп бўлишган, бироқ мамлакатнинг расмий тили доимо туркий бўлиб қолган. Темурнинг ўзи равон ва таъсирли туркий тилда ёзган «Тузуклар»и буни исботлайди.

Вамбери китобида Улуғбекни улуғлайди, унга тўғри, холис баҳо беради: «Улуғбек Ғарб дунёсида бир неча аср кейин ҳам номи ҳурмат билан тилга олинадиган ягона темурийлар сулоласидан эди… У ҳукм сурган давр темурийларнинг олтин даври саналади».

Темурий сулоласи ҳақида фикрларини А. Вамбери Бобурга берган баҳоси билан якунлайди:

«Бобур Мирзо ўз асарида («Бобурнома» — X. И.) бизнинг кўз ўнгимизда ҳам шоир, ҳам сиёсатдон, ҳам файласуф шаклида гавдаланади. Туркий ва форсий халқларнинг адабиётида ўзида шунчалик фойдали фикрларни оддий, равон тилда баён қилган биронта бошқа бунга ўхшаш китоб йўқ».

ҚЎНҒИРОТЛИК МУЛЛА ИСҲОҚ, ҚАЙДАСИЗ?

Вамберининг «Ўрта Осиё бўйлаб саёҳат» китобидан маълумки, у Хеванинг Муҳаммадамин мадрасасида асли Қўнғиротдан бўлган мулла Исҳоқни учратиб қолади. Мулла Исҳоқ Маккага боришни орзу қилиб юрган. Вамбери билан танишгач, у ҳам Маккага боради, деб ўйлаб унга ҳамроҳ бўлган. Хевадан сўнг Бухоро, Самарқанд ва Қаршида бирга бўлишиб, А. Вамбери мулла Исҳоқ ва яна номаълум икки ҳожи билан Ҳирот томон кетишади. Мулла Исҳоқ сафар чоғида ҳақиқий дўстлик намунасини кўрсатади. Вамберининг тан олиб ёзишича, уни ҳамма тарк этган, бошқа ҳамроҳларининг бари ташлаб кетган, лекин бутун сафар чоғида биргина мулла Исҳоқ уни ёлғиз қолдирмаган. Бунинг устига, у ҳар вақт ёши улуғ бўлган Рашид Афанди — Вамбери билан бир косада овқат емаган, Вамбери овқатдан олиб бермагунча унга қўл тегизмаган, у билан бир қаторда, ёнма-ён, тенг туришни ҳам одобдан деб билмаган. «У энг ҳалол, очиқкўнгил инсон эди, унинг ғараздан йироқ, соф муносабати хавф-хатарга тўла ёлғиз йўлимда менга далда ва суянчиқ бўлди», деб эслайди сайёҳ.

Мулла Исҳоқнинг тақдири билан танишгач, нима сабабдан Вамбери уни Европага ўзи билан олиб кетган, деган савол туғилади. Бу саволга «Ўрта Осиё очерклари» китобида А. Вамберининг ўзи жавоб беради: «Билимга интилиш ва менга яқинлиги ёш мулладан, чиндан ҳам, бирор арзирли киши чиқишини ҳис этганимда сўиг, ўша заҳоти мен уни ташлаб кетмасликка ва иложи бўлса, ўзим билан Европага олиб кетишга қарор қилдим. Мен бу қарорга Ҳиротга етмасимиздан анча олдин келган эдим. Мен биринчи танишганимдаёқ унинг қалби софлигини сезгандим, бу масалада мен ҳеч қачон адашмаганман» (143-, 145-бетлар).

Истанбулга етиб келишганда, А. Вамбери мулла Исҳоқ қўлига пул бериб, Маккага бориладиган йўлни кўрсатади, лекин мулла Исҳоқ ундан ўзини танҳо қолдирмасликни, Фарангистонни (Европани— X. И.) бир кўриб, яна Истанбулга қайтажагини илтимос қилади. Шундан сўнг Вамбери мулла Исҳоқни Венгрияга бирга олиб кетиб, у ерда дўстлари қўлига топширади ва ўзи Лондонга қараб йўл олади.

А. Вамберининг дўсти мулла Исҳоқни қишлоқдаги бир уйга жойлаштиради, Вамбери эса Лондондан бир йилдан сўнг қайтади. Бу вақт ичида мулла Исҳоқнинг тақдири нима кечди, деб ўйлаш мумкин. Бу ҳақда А. Вамбери ушбу маълумотни беради: «Бир йилдан сўнг Англиядан қайтиб келсам, қайси кўз билан кўрайки, муллам венгер либосида, салланинг ўрнида сўнгги модадаги причёска. Венгер тилини тез ўрганиб олган. Менинг мулламни ҳамма ёқтириб қолган. Бир сафар уни башанг кийинган, қўлларида қўлқоп, қайсидир хоним билан берилиб суҳбатлашиб турганини биринчи бор кўриб, рости, кулишга ҳолим қолмади. Икки йил аввалги Хева мадрасаси мулласининг ҳозирги башанг кўринишини қаранг» (150-бет).

Мулла Исҳоқ ҳақиқатан ҳам венгер тилида ўқиш ва ёзишни яхши ўзлаштириб олганидан сўнг, уни Д. Вамберининг дўстлари Венгрия Фанлар академияси кутубхоиасининг Шарқ қўлёзмалари бўлимига ишга жойлаштириб қўядилар. Мулла Исҳоқ кейинчалик венгер тилидан ўзбек тилига айрим асарларни таржима қилган. Венгер ёзувчиси Янош Ареннинг «Ажойиб оҳу ҳақида афсона» достонининг мулла Исҳоқ қилган ўзбекча таржимасини можор олими Г. Кара нашр эттирган. Мулла Исҳоқ венгер олимларига ўзбек тили, Ўрта Осиё тарихи бўйича асар ёзишларида ёрдам берган, улар фактик далилларни мулла Исҳоқдан олишган.

Бу тарихий воқеанинг ачинарли томони шуки, мулла Исҳоқнинг сўнгги ҳаёти, қилган ишлари хусусида материаллар ҳали топилганича йўқ.

Венгриялик кинорежиссёр, Вамберининг мухлиси Жозеф Киш А. Вамбери билан мулла Исҳоқнинг бирга тушишган расмини топишга муваффақ бўлди. Бу расм қайси шаҳарда — Теҳрондами, Истанбулдами ёки Пештдами олинганлиги номаълум. Мулла Исҳоқ ўз устози олдида одоб сақлаб тик турибди, А. Вамбери шарқона ўтирибди.

Армин Вамбери ва унинг ҳамроҳи мулла Исҳоқ ҳақидаги тарих мана шулардан иборат.

Биз Армин Вамберига баҳо бераётганимизда, унинг дарвишлигини бўрттириб кўрсатиб, саёҳатининг фақат саргузашт томонларига эътибор берибгина қолмасдан, дарвиш кийимини кийишга уни қандай шароит ва ким мажбур қилганлигини ҳам эътибордан соқит этмаслигимиз лозим.

Манбаъ: «Фитна санъати».Тошкент «Фан» нашриёти,1993

Xayrulla Ismatullaev
VAMBERI OLIMMI, JOSUS?

RASHID AFANDI

Vengriyalik Armin Vamberining darvish qiyofasida Rashid afandi, Rashid hoji nomlari bilan bizniig yurtimiz bo’ylab qilgan safariga 125 yil to’ldi.

Mana, o’tgan 125 yildan beri mojaristonlik bu sayyohning nomi jahon xalqlari entsiklopediya, qomuslaridan tushmaydi, uning yozib qoldirgan kitoblari hanuz yevropaliklar tomonidan qiziqib o’qiladi, o’rganiladi. Uning o’zi haqida o’nlab kitoblar yozilgan, fil`mlar qo’yilgan. Buning boisi nimada? Armin Vamberi kim bo’lgan?

Armin Vamberi 1832 yilning 19 mart kuni Dunaya (Dunay daryosi) orollaridan biriga joylashgan kichik venger shahri Duna Sherdaxelida yahudiy oilasida tug’ilgan. 12 yoshgacha qishloq maktabida o’qiydi, so’ng Avliyo Georgiy gimnaziyasiga kiradi. 16 yoshida u mojor, lotin tillaridan tashqari, frantsuz, nemis, ingliz hamda skandinaviya tillarini yaxshi bilgan, rus va boshqa slavyan tillaridan xabari bo’lgan. Ota-onasi erta vafot etganligi sababli, u yoshligidan mehnatdan qochmadi.

Til o’rganishga qiziqish Vamberida erta boshlangan, G’arb va Sharq tillarini o’rganish uning uchun bir orzu bo’lgan. Vamberining ikkinchi yana bir orzusi bor edi — u venger tilining kelib chiqishiki, uning Sharq tillari bilan aloqasini aniqlamoqchi edi.O’sha vaqtlari va undan keyin ham, bir qancha olimlar venger (mojor) urug’i O’rta Osiyodan yoki Boshqird tekisligidan ko’chib kelgan degan taxminni olg’a surishgan.

A. Vamberi yoshligidan bu jumboqqa javob axtarib, O’rta Osiyoni ko’rib qaytganidan so’ng, unga javob topgandek bo’ladi. U yozadi: Biz Osiyoda turg’un bo’lib qolib ketgan urug’larimizni qidiryapmiz, degan fikr xatodir… Biz o’z tilimizning etimologik tuzilishini aniqlashga harakat qilamiz, aniq ma’lumot olish uchun qardosh shevalarga murojaat etamiz (O’rta Osiyo bo’ylab sayohat, SPb.,1865, 1-bet).

Ma’lumki, venger tili oltoy tillari oilasiga kiradi. A. Vamberining orzui venger tilini oltoy tillari oilasining fin-ugor guruhlarigami yoki turkiy tillar guruhiga kirishini aniqlash edi. Shu maqsadda, ma’lumotli bo’lganidan so’ng, u 1852 yili Osiyo mamlakatlaridan eng yaqini Turkiyaga yo’l oladi. U o’sha yillari Konstantinopol` deb nomlangan Istanbulga ko’chib o’tib, o’ziga to’q turk oilalarida g’arb tillari, asosan frantsuz tilidan dars bera boshlaydi. Avval Posha Husayn Doim xonadonida, so’ngra do’sti va maslahatchisi Mulla Ahmad afandi ta’sirida deyarli usmonli turk qiyofasiga kiradi hamda Fuod posha idorasiga ishga o’tadi. «Bir necha yil turk xonadonlarida bo’lishim, islom maktablariga va kitob do’konlariga qatnab yurishim», deb eslaydi A. Vamberi, «meni tezda turkka, hatto afandiga aylantirib qo’ydi». Istanbulda A. Vamberi turk tili, eski o’zbek tilidan tashqari, arab, fors tillarini qunt bilan o’rganadi, islom dini qonun-qoidalari bilan mukammal tanishadi va natijada, islom dinidan olgan bilimi bir mullaning bilimidan ortiq bo’ladi. Bularning ustiga 1858 yili Nemischa-turkcha lug’at (taxminan 14 ming so’zli), 1860 yili esa Chig’atoycha (eski o’zbekcha) — nemischa lug’at (taxminan 40 ming so’zli) tuzib, Istanbuldagi nashriyotlarda chop ettiradi.

A. Vamberining bu ishlari O’rta Osiyoga rejalashtirayotgan sayohatining boshlang’ich bosqichi edi.

Tillarni o’rganishdagi mening muvaffaqiyatlarim, deb xotirlaydi u, Sharq bo’ylab sayohatni davom ettirishim uchun meni ruhlantirdi. Men O’rta Osiyo bo’ylab sayohat qilishga bel bog’lar ekanman, afandi qiyofasini saqlab qolishni va Sharqqa shu mamlakatlarning tabiiy fuqarosi sifatida kirib borishni to’g’ri deb hisobladim.

O’z rejasini amalga oshirish maqsadida A. Vamberi 1863 yilning boshida Tehronga keladi. Eron poytaxtidagi Turkiya elchixonasi boshlig’i uni yaxshi qabul qiladi va O’rta Osiyoga darvish qiyofasida amalga oshiriladi sayohat rejalarini ishlab chiqa boshlaydilar. Bu reja bo’yicha, A. Vamberi Makkadan kelayotgan hojilar karvoni bilan O’rta Osiyoga kirib borishi lozpm edi. Armin Vamberining ism-sharifi o’zgartiriladi, endi u Rashid afandi nomi bilan yashashga majbur edi.

Keyinchalik karvondagilar uni Rashid hoji deb ham ataydilar.

27 mart kuni Turkiyaning Tehrondagi elchisi Rashid afandining O’rta Osiyo bo’ylab safari oldidan katta ziyofat beradi…

1863 yilning 28 mart kuni Makkadan qaytayotganlar bilan birga kechqurun Rashid afandi darvish qiyofasida hali bizga noma’lum ming xil xayollar, ming xil rejalar bilan yurtimiz tomon kela boshlaydi.

VAMBERI O’ZBEKLAR YURTIDA

1863 yil 29 may kuni A. Vamberi qo’shilib olgan karvon Xeva xonligi tuprog’iga qadam qo’yadi. 30 may kuni Xeva yaqinidagi qishloqda dam olishadi. A. Vamberi: 30 may kuni biz o’zbek qishlog’iga kirib keldik. Bu qishloq aholisi men ko’rgan birinchi o’zbeklar edi; «ular juda ham ajoyib inson ekanlar», — deb yozadi daftariga (63-bet).

Xevani ko’rgan Vamberi hayratda qoladi. «Men avval Xevaning shunchalik chiroyliligini sahro bilan qiyosdan bo’lsa kerak, deb o’ylar edim. Yo’q, yo’q! Xevaning atrofidagi baland teraklar, soya tashlab turgan kichik hovlilar (asl nusxada ham xavli so’zini ishlatadi — X. I.), ko’m-ko’k yaylovlar va to’kin-sochin dalalar hozir ham, — Yevropaning g’oyat go’zal yerlarini ko’rganimdan keyin ham, — men uchun eng chiroyli bo’lib tuyulyapti» (64-bet).Amudaryoning suvi haqida biz ko’p rivoyat va haqiqatlarni eshitganmiz. A. Vamberining yozganlari haqiqiy dalillarga qo’shilgan bir dalildir: «Dunyoda bunga o’xshash boshqa daryo yo’q, muborak Nil daryosi ham bunday emas deyishardi. Men bo’lsam, bu daryo suvining totliligi suvsiz cho’ldan chiqib, uning qirg’oqlarida orom olish natijasida bo’rttirib aytilgan gap bo’lsa kerak, deb o’ylardim. Biroq keyinchalik buning xatoligiga ishondim. Aminmanki, men bilgan daryolar ichida suvi eng shirini, bu — Amudaryo suvidir» (78-bet), deb guvohlik beradi mojor sayyohi.

A. Vamberining yozishicha, «Xevaning tuprog’i boy, u bug’doy, sholi, ipak, paxta qog’ozi, sifatli qizil bo’yoq olinadigan ro’yon nomli ildizi bilan shuhrat qozongan. Xevaning mevalari shunday yaxshiki, unga teng keladigan mevalarni Eron va Turkiyadangina emas, balki Yevropaning o’zidan ham topib bo’lmaydi. Ayniqsa, Hazorasp olmalari, Xevaning nok va anorlari tengi yo’q, ajabtovur qovunlari juda ham yaxshi. Uning qovunlari Pekingacha ma’lum. Aytishlaricha, Osmon saltanatining sultoni vaqti-vaqti bilan Urganch qovunlarini xushlab qolar ekan. Bu qovunlar Rossiyada ham yuqori bahoda sotiladi. Bir arava qishki qovunga bir arava shakar to’lashadi» (170-bet).

Yana boshqa bir kitob — O’rta Osiyo ocherklarida A. Vamberi Xeva qovunlari xususida to’xtalib, ularni yuqori baholaydi: «Xeva qovunlariga o’xshash qovunlarni siz Osiyodagina emas, balki butun yer yuzida topolmaysiz. Ularning shirinligi to’g’risida yevropalik hatto tasavvur ham qilolmaydi. Ular shu darajada shirin va xushbo’yki, og’izda eriydi; agar ular non bilan yeyilsa, bizga tabiat in’om etgan eng yaxshi taom shu bo’ladi» (226-bet). A. Vamberi 10 ta tezpishar, 5 ta qishki qovunning navlarini sanab, ularni ta’riflaydi.

A. Vamberi o’zbek paxtasiga alohida e’tibor bergan. Vamberining 125 yil avval chiqargan xulosasiga ko’ra, O’rta Osiyo paxtasining kelajagi katta. «Turkiston paxtasi hind, eron va misr paxtasidan yaxshi, ko’plariing fikricha, u mashhur amerika paxtasidan qolishmaydi» (229-bet). A. Vamberini tashvishga solgan masala — O’rta Osiyo paxtasini faqat birgina Rossiya yildan-yilga ko’proq xarid qilishi. Vamberi bu masalada ham o’ta sinchkovlik bilan ish tutgan. U 1840—1860 yillar davomida Buxoro amirligi va Xeva xonligidan Rossiya sotib olgan paxtaning miqdori va narxi bilan qiziqqan va buning jadvalini tuzgan. A. Vamberi jadvalidan ko’rinadiki, o’zbek paxtasining Rossiyaga chiqishi 1840—1850 yillarga nisbatan 1853—1860 yillari ikki marta oshgan. Birgina Buxoro amirligadan Rossiya 1840—1850 yillari 2.065.679 funt sterlinglik paxta sotib olgan bo’lsa, 1853—1860 yillari 4.237.772 funt sterlinglik paxta olgan (231-bet).

Turkiston o’lkasining qazilma boyliklari to’g’risida ham A. Vamberi ancha keng va haqiqatga yaqin ma’lumotlar keltirgan. «Men shunday xulosaga keldimki», deb yozadi u, «Turkiston boyligi kam o’lkalardan emas. Uni (Turkistonni — X. I.) qum gardishli olmos, deb bejiz aytishmaydi. Kelajakda O’rta Osiyo haqiqatan ham muhim ahamiyat kasb etadi va Sharq mamlakatlari o’rtasida eng ko’zga ko’rinarli o’rinni egallaydi» (238-bet).

Yangi Urganchda yetishtiriladigan paxta, A. Vamberining yozishicha, eng sifatli, Hazorasp pillasidan olinadigan ipak butun Xeva xonligida eng qimmatli hisoblanadi, Gurlanda eng yaxshi sholi o’stiriladi. Buxoro va Qo’qonda ham shunday.

A. Vamberi Turkistonning o’simlik dunyosi ta’rifiga katta e’tibor bergan. Har bir o’simlikning navlarini, qanchadan hosil berishini ko’rsatib o’tadi va Yevropa bilan qiyoslaydi. Buxoro bug’doyi eng sifatli sanaladi, u uzun va ingichka qizil rangli don beradi. Bu bug’doy unidan Buxoro shahrida shuhrat qozongan non yopishadi. Bu bug’doy hamma yerda shirmoy nomi bilan shuhrat qozongan. Guruch bu yerlarda juda ham mo’l; jo’xori uchala xonlikda ham ko’p ekiladi. Moyli ekinlardan kunjut bu yerda yaxshi o’sadi va ko’p moy beradi. Zig’irdan olinadigan moy ovqatga ishlatiladi. Paxtaning chigitidan olinadigan yog’ ovqatga ishlatilmaydi, deb ta’kidlaydi A. Vamberi (223-bet).

Bir narsani oldindan aytib qo’yishimizga to’g’ri keladi: shahar-qishloqlarimiz, xalqimiz, bizgacha barcha o’simlik va hayvonot dunyosi, yurtimizning geografik va strategik mavqei haqida A. Vamberi o’z asarlarida deyarli haqiqatni yozishga harakat qiladi. Uning vazifasi O’rta Osiyoning geografik, siyosiy, ijtimoiy mavqeini to’g’ri baholashdan iborat edi. Uni O’rta Osiyoga yuborganlarga shu kerak edi. U o’z vazifasini a’lo darajada bajaradi. Biz uchun A. Vamberi yozib qoldirgan xalqimizning o’tmish hayotiga oid har bir tarixiy dalil qimmatlidir.

Buxoro do’konlarida A. Vamberi choyning 16 xilini ko’rgan va ularning nomini o’z yon daftariga tushirgan. Ularning anrimlari mana bular: qirqma, axbor, oq quyruq, qora choy, sepet choy, ishboglu, gulbo’y, poshun, mushuk ko’z, lonka (94-bet).

A. Vamberining o’lchovicha, o’sha vaqtlari Samarqand sahni jihatidan Tehronga teng bo’lgan,lekin uylar uzoqroq joylashgan, katta binolar esa yaxshi yerlarga qurilgan (112-bet).

A. Vamberi Qarshi shahrida faqat uch kun turgan bo’lsa-da, u yerdan ham ko’p dalillar to’plagan. Qarshi qadimgi Naxshabdir, deb yozadi u, o’zining mavqei va savdo ahamiyati jihatidan Buxoro amirligida ikkinchi shahar sanaladi. Agar siyosiy to’s-to’polon monelik qilmaganda edi Qarshi, Buxoro, Qobul va Hindiston bilan bo’ladigan savdo-sotiqda muhim ahamiyat kasb etardi. Vamberining sanog’iga ko’ra, o’sha vaqtda Qarshining aholisi 25 ming, asosan o’zbeklar bo’lgan va ular amir askarlarining asosini tashkil etgan (114-bet).

VAMBERINING YURTIMIZDAN CHIQIB KETISHI

Qarshi A. Vamberi bo’lgan oxirgi bizning shahrimiz edi. Bu shaharda uch kun turgach, u Amudaryoni kechib o’tib, Hirotga yo’l oladi. 1863 yil 15 noyabr` kuni Hirotdan 2000 kishilik karvon bilan Mashhadga qarab jo’naydi.

O’n ikki kun yo’l yurib, 27 noyabr` kuni Mashhadga yetib keladi va bu Eron shahrida birinchi qilgan ishi — Mashhad shahrining gubernatori bo’lib turgan ingliz polkovnigi Dolmaj qabulida bo’ladi. Mana shu kundan boshlab Rashid afandi o’zining darvish niqobini olib tashlab, yana Armin Vamberi qiyofasiga kiradi. Ingliz polkovnigi Dolmaj uni 1863 yil 25 dekabr` kunigacha mehmon qiladi. Vamberining o’zi iqror bo’lishicha, yangi yil — mavludni mehmondo’st polkovnik bilan o’tkazib, 1863 yil 26 dekabr` kuni Tehronga qarab yuradi. Bu safar u karvonsiz, o’zbek yo’ldoshi mulla Is’hoq bilan otda yo’lga chiqadi. A. Vamberidan u to’plagan O’rta Osiyoga oid dastlabki ma’lumotlar bilan tanishgan ingliz polkovnigi Vamberi va mulla Is’hoqni ikki yaxshi ot va yetarli yo’l anjomlari va xarajat bilan ta’minlaydi.

1864 yil 20 yanvar` Kuni A. Vamberi va mulla Is’hoq Tehronga yetib kelishadi: «Qo’rinishim kulgili va ayanchli bo’lishiga qaramay, men Turkiya elchixonasiga shoshildim. Ingliz elchixonasi esa, meni xushmuomalalik va samimiyat bilan kutib oldi», deb xotirlaydi A. Vamberi (146—147-betlar). Chindan ham, Buyuk Britaniyaning Erondagi elchisi Alison, uning ikki sekretari Tomson va Votson Vamberiga iltifot ko’rsatishadi va Angliyaga yetib borishi bilan O’rta Osiyo xotiralarini bosib chiqarishda yordam berajaklarini bildirishadi.

Bu yerda bir narsaga e’tibor berish kerak: hech bir elchixonadagi uchrashuvda Vamberining yo’ldoshi mulla Is’hoq ishtirok etmaydi. A. Vamberini elchilar, ingliz-harbiylari qabul qilib, unga iltifot ko’rsatishayotganda, mulla Is’hoq Makkaga olib bormoqchi bo’lgan o’z hamrohini karvonsaroylarda kutib o’tirar edi.

Tehronda A. Vamberini Eronning yosh shohi Nazriddin ham qabul qiladi. «Yosh Nazriddinshoh meni bog’da qabul qildi», — deb eslaydi Vamberi. — «U mendan (O’rta Osiyolik) hamkasblari, xonliklar haqida so’radi. Men ularning siyosiy ahvoli tangligini aytdim. Yosh shoh yonida o’tirgan vaziriga o’n besh ming askar bilan biz ularning hammasini yengardik», dedi (147-bet).

A. Vamberi Tehronda ikki oy turgach, 1864 yil mart oyida Istanbulga qarab yo’lga tushadi. Istanbulda hamasi bo’lib uch soat (!) bo’ladi, biroq shu vaqt ichida xam diplomat baron Fon- Prokash-Osten bilan uchrashadi va undan o’zi to’plagan ma’lumotlarni qanday ishlab chiqish haqida maslahat oladi. Istanbuldan so’ng o’z vatani Vengriya poytaxtiga o’tadi. O’sha vaqtlari Vengriyaning poytaxti bo’lgan Peshtda mulla Is’hoqni do’stlari qo’liga topshirib, yakka o’zi Londonga — uni kutib turishgan shaharga yo’l oladi. A. Vamberi Londonga 1864 yil 9 iyul` kuni kirib keladi. «Men vatanimda ham ko’p turolmadim, chunki Angliya qirollik geografiya jamiyatiga o’z hisobotimni olib borishga shoshilayotgan edim», deya o’zini oqlashga urinadi A.Vamberi (148-bet).

Vamberi «O’rta Osiyoga qilgan safarining asl mohiyati to’g’risida safarimning asl siri, mohiyati faqat ikki kishiga ayon edi», deb yozadi, lekin kimlar bu safarning siridan voqif bo’lganligi haqida og’iz ochmaydi.

VAMBERINING HISOBOTI

Tarixdan ma’lumki, XIX yuz yillikning o’rtalari inglizlar Hindistonda o’z mavqelarini mustahkamlab olgan, Afg’oniston va O’rta Osiyoga intilayotgan bir davr edi. Bu yillari rus armiyasi ham Orenburgga o’rnashib olib, kelgusi yurishlarini Turkistonga qaratishni rejalashtirayotgan edi. Inglizlarga O’rta Osiyoning siyosiy ahvoli, geografik mavqei, aholisi, armiyasi haqida aniq ma’lumotlar havo bilan suvdek zarur edi. Ular O’rta Osiyoga yuborgan bir necha sayyohlar maqsadga erisha olmadi: qatl etildi, cho’llarda suvsizlikdan nobud bo’ldi, chegaralarda ushlab qolindi. Armin Vamberi inglizlarning so’nggi umidi edi. U bu umidni to’da oqladi. Vamberi aqlli edi, ilmli edi, ayyor edi. U har qanday qiyinchilikka jismonan chidadi, chunki yoshligi qiyinchilikda o’tgan edi; u o’z safari davomida berilgan har qanday so’roqlarga aniq, to’g’ri javob berdi, uning ilm doirasi keng edi.

A. Vamberi o’z hisobotiga kirishni Londonda 1864 yil 28 sentyabrda yozib tugallagan.A. Vamberi Xeva, Qo’qon xonliklari va Buxoro amirligiga oid to’la ma’lumotlar to’play oldi. Armin Vamberi o’z hisobotida siyosiy jabhada bir necha yil keyin kechishi mumkin bo’lgan voqealarni oldindan bashorat qila oldi. Mana ayrim dalillar: I) A. Vamberi Xeva xonligiga qarashli 32 shahar va joyning  Amudaryodan qancha mil uzoqqa joylashganligini aniqlab chiqqan. II) Uning aniqlashicha, Buxoro amirligining armiyasi 40 ming otliqdan iborat, kerak bo’lganda 60 ming otliqqacha oshishi mumkin (169—186-betlar). III) Rossiyaning O’rta Osiyo bilan aloqa qiladigan yo’llari: 1) Xeva — Astraxan — Orenburg; 2) Buxoro — Orenburg; 3) Toshkent — Orenburg va Qiziljar (Petropavlovsk); 4) Namangan va Oqsuv — Po’lat (Semipalatinsk) (201-bet).

A. Vamberi yana O’rta Osiyo xonliklari o’rtasidagi yo’llarni, ularning necha farsaxdan iborat ekanligini ham hisobotiga kiritgan.

Vamberi Angliyani O’rta Osiyoni Rossiyaga berib qo’ymaslikka chaqirgan, rus armiyasi O’rta Osiyoga yaqinlashib kelayotganligidan ogohlantirgan. «Ayrim odamlar Londonda O’rta Osiyo bizga kerak emas, kerak bo’lsa ruslar olaversin, deb yurishibdi», — yozadi hisobotida A. Vamberi. — Angliyaning hind yerlariga Rossiyaning yaqinlashib kelishiga befarq qarashi mening aqlimga sig’maydi. Rossiyaning O’rta Osiyodagi xatti-harakatining muvaffaqiyat qozonishiga shubha qilmasa ham bo’ladi. Lekin Rossiya faqat Buxoro bilan chegaralanadimi? Va u o’z intilishlarini Amudaryo bilan chegaralaydimi? Men Rossiya Turkistonni zabt etganidan so’ng, bir kun kelib, Afg’oniston yoki Shimoliy Hindistonga qarab yurishdan o’zini tiya olishini tasdiqlaydigan siyosatdon bilan uchrashishni istar edim. U hisobotini shu so’zlar bilan tugallaydi: «Mening kamtarona fikrim shu. Britaniya sheri rus ayig’i bilan bu mamlakatlarda dushmanlik munosabatida bo’ladimi yoki aka-ukalarcha o’z o’ljalarini teng bo’lib oladilarmi — bu shunday masalaki, o’zini filologik tadqiqotlarga bag’ishlagan bir darvish sifatida men  bunga yaqinroq yondosha olmayman» (221-bet). Tarix shupga aniqlik kiritdiki, bu masalaga eng yaqin yondashganlardan biri mana shu darvishning o’zi bo’lib chiqdi.

1864 yili 10 sentyabr` kuni chiqqan sonida «London Deyli telegraf» gazetasining Peterburgdagi muxbiri ruslar Toshkentni ishg’ol etganligi haqida xabar beradi. A. Vamberi o’sha kungi hisobotida buning to’g’riligiga ishonib bo’lmaydi, biroq ruslar u yerda harakat qilayotganliklariga shubha yo’q, deb yozadi (221-bet).

Vamberi bu masalada ham haq bo’lib chiqadi. Haqiqatan ham, general Chernyaev 1864 yil 1 oktyabr` kuni o’z askarlari bilan shaharga yaqinlashadi va 2 oktyabr` kuni Qo’qon yo’liga chiqib, shu tomondan shaharga hujum uyushtiradi. Lekin bu hujum natijasida, uning qo’mondonligidagi askarlar talafot ko’radi, podpolkovnik Obux o’ladi, podpolkovnik Lerxe yarador bo’ladi. Bu muvaffaqiyatsiz hujum tufayli, general Chernyaev askarlaridan 18 kishi o’ladi (2 tasi ofitser) va 60 kishi yarador bo’ladi (2 tasi ofitser). Bu otryad 4 oktyabr` kuni Toshkentdan uzoqlashib, 7 oktyabr` kuni Chimkentga qaytib boradi (bu haqda qarang: A. I. Maksheev. Istoricheskiy obzor Turkestana i nastupatel`nogo dvijeniya v nego russkix. S. Peterburg. Voennaya Tipografiya v edanii Glavnogo shtaba, 199, str. 227).

Toshkentni ruslar 1865 yil 14 iyundan 15 iyunga o’tar kechasi qattiq hujum bilan zabt etishadi (o’sha kitob, 223-bet).

Bu hisobotidan so’ng, A. Vamberi nimaga erishdi, degan savol tug’iladi. Rus sovet yozuvchisi N. Tixonovning ancha yuzaki bitilgan «Vamberi qissasi»da (Toshkent, 1963) bu savolga Vamberi tilidan shunday javob beriladi: «Tortgan mashaqqatlarim, oqargan sochlarim uchun hech kim bir paqir to’lamadi» (shu kitob, 54-bet). Bu, albatta, haqiqatdan yiroq fikr. Keyingi yillari topilgan hujjatlar shuni ko’rsatadiki, alohida xizmatlari evaziga Armin Vamberi, amerikalik olim H. B. Paksoyning aniqlashicha, Britaniya Tashqi ishlar idorasi tomonidan muntazam oylik, keyinchalik pensiya bilan ta’minlanib turgan (bu haqda qarang: X. V. Paksoy. O’rta Osiyoning yangi dostonlari. «Sentral eyshan servey» jurnali 6-tom, 1-son, 1987, 91-bet).

Agar . A. Vamberi 1913 yili vafot etganligini eslasak, 49 yil davomida Britaniya mojor sayyohiga pul to’lab turgan bo’lib chiqadi. Inglizlar bekorga pul to’lamasligi barchaga ayon!
Londonda bir yil turib, A. Vamberi 1864 yilning oxirida O’rta Osiyo bo’ylab sayohat kitobini ingliz tilida chiqaradi va Yevropaga mashhur bo’lib ketadi. Bir yildan so’ng— 1865 yili Parij orqali o’z vataniga qaytadi va Budapesht universitetida sharq tillaridan professor lavozimida ishlay boshlaydi.

A. Vamberi 1913 yil 15 sengyabr` kuni Budapeshtda 81 yoshida vafot etgan.

VAMBERINING ASARLARI

Armin Vamberiga shuhrat keltirgan asar, so’zsiz, 1864 yili Londonda ingliz tilida chiqqan «O’rta Osiyo bo’ylab sayohat» kitobi hisoblanadi. Bu kitob ikki qismdan iborat bo’lib, 1-qismda uning O’rta Osiyoga qilgan sayohati xotiralari o’rin olgan, 2-qismda esa turkmanlar, Xeva, Buxoro, Qo’qon, Xitoy, Turkiston tarixi, siyosiy ahvoli, geografik mavqei o’rganilgan. Bu kitobning 23, 24 boblari Angliya uchun kerakli Vamberi chiqargan xulosalardan iborat. 23 bobda O’rta Osiyoning ichki va tashqi siyosiy aloqalari o’rganilgan, oxirgi — 24 bob O’rta Osiyoda ruslarning inglizlar bilan raqobati. Rossiya va Angliyaning O’rta Osiyoga nisbatan tutgan o’rni, deb ataladi. Bu bobda A. Vamberi o’sha davr Angliya hukmron doiralari uchun tayyorlagan xulosalarini bayon qiladi. Bu kitob bir paytning o’zida Rossiya uchun ham ahamiyatli edi. Shuning uchun bo’lsa kerak, u darhol rus tiliga tarjima qilinib, 1865 yili S-Peterburgda bosilib chiqadi.

Mazkur kitobni G’arbdagi ayrim mutaxassislar juda qisqalikda tanqid qilishadi. A. Vamberi bu tanqidni tan olib, 1868 yili «O’rta Osiyo ocherklari» kitobini nashr ettiradi. Bu kitob birinchisini to’ldiradi. U 17 bobdan iborat bo’lib, O’rta Osiyo xalqlari tarixi va o’sha davr hayotining turli masalalarini yoritishga  bag’ishlangan. Unda Xeva saroyi, uch xonlikning ishlab chiqarish kuchlari, O’rta Osiyodagi turon va eron qabilalarining etnografik xususiyatlari, O’rta Osiyo adabiyoti kabi masalalar ustida to’xtab o’tilgan. Bu kitobning O’rta Osiyo adabiyoti bobida Olloyor, Nizomiy, Navoiy, Fuzuliy, Mashrab g’azallarining  tarjimalari, «Qissai Sayfulmuluk» asaridan bir parcha keltirilgan. Xususan, Alisher Navoiy haqida A. Vamberi ushbu fikrlarni bayon qiladi: Mashhur kishilar Navoiy asarlari bilan faxrlanishadi… «Navoiy kam uchraydigan she’riyat dahosidir, u juda ham mahsuldor shoir bo’lgan. U o’zidan so’ng she’riyat, tarix, odob va maitiqqa oid 32 asar qoldirgan… Uning O’rta Osiyo turkiy shevasini ulug’laganligini, yuqori darajaga ko’targanligini tan olmaslik mumkin emas». (340, 341-betlar). Bu kitobi yozilgan yillargacha A. Vamberi Navoiy asarlari bilan to’la tanishib chiqmaganligi seziladi. U «Layli va Majnun»ni teskari «Majnun va Layli» deb ataydi. «Qissai Sayfulmuluk»ni Navoiy qalamiga mansub asar, deb hisoblaydi.

1867 yili Vamberining boshqa bir kitobi chop etiladi. Bu uning shu kunlargacha o’z qadrini yo’qotmagan «Chig’atoy tilidan qo’llanma» asaridir. Bu kitob nemis tilida Leyptsig shahrida bosilib chiqadi. Asar uch qismdan — ilmiy tadqiqot, matnlar va lug’at qismlaridan iborat. Qitobning birinchi qismida tilning  grammatik qurilishiga oid ma’lumotlar, 2-qismida Tohir va Zuhra, Yusuf va Ahmad, Huriliqo va Hamro kabi asarlar keltiriladi. A. Vamberi bundan tashqari 112 o’zbek xalq maqolini o’zbek tilida keltirib (arab va lotin yozuvlarida), nemis tilidagi tarjimasini ham beradi. Olloyor, Nasimiy, Navoiy, Fuzuliy  g’azallaridan namunalar ham bu kitobdan o’rin olgan.

Vamberining ilmiy jihatdan katta ahamiyatga molik asarlaridan biri — uning 1873 yili yozilgan «Buxoro yoki Transaksoniya tarixi» kitobidir. Muallif Movarounnahr (ikki daryo oralig’i)ni Transaksoniya atamasi bilan beradi. Bu kitobida u Buxoroning eng qadimgi davrlaridan to XIX asr ikkinchi yarmngacha  bo’lgan tarixini e’lon qilingan va e’lon qilinmagan, o’zi O’rta Osiyodan olib ketgan qo’lyozmalar asosida bayon qiladn. Uning kitobi ikki qismdan tashkil topgan: «Qadimgi yoki Movarounnahr tarixi» va «Yangi yoki Buxoro amnrligi tarixi».

Vamberining barcha asarlari bilan tanishib chiqqan kishi uning bir xususiyatiga e’tibor bermasdan qolmaydi: U oldingi asarlarida yo’l qo’ygan xatolarini keyingi kitoblarida e’tirof etib, ularni to’g’rilashga harakat qiladi. Bir qancha G’arb olimlari o’rta asr o’zbek tilini chig’atoy tili atamasi bilan nomlab keladilar. Vamberi ham o’zining «Chig’atoy tili qo’llanmasi» kitobida xuddi shu yo’ldan borgan. «Buxoro yoki Transaksoniya tarixi» kitobida bu xatosini tuzatishga harakat qilib yozadi: «Ko’pgina Yevropa olimlarining, ularga men ham o’zimning «Chig’atoy tilidan qo’llanma» asarimda qo’shilgan edim, fikrlari ikki karra xatodir… Birinchidan, O’rta Osiyo aholisi hech vaqt o’z yurtini ham, o’z tilini ham chig’atoy deb atamagan. Bu nom Amudaryoning u tomoni —Eronda forslar  tomonidan qo’llanilgan. Bu o’lkaning aholisi o’z yurtini Turkiston, o’z tilini turkiy til, deb atab kelgan. Ikkinchidan, Chig’atoy musulmonlar tomonidan nimaga erishgan bo’lsa erishgan, lekin muhabbatga, hurmatga erishmagan» («Buxoro yoki Transaksoniya tarixi», 158-bet).

Vamberi bu kitobida Temur tuzuklari haqida ham qiziq ma’lumot beradi: «Ingliz mayori Devi Yevropaga Hindistondan olib kelgan Tuzuki Temur 457 sahifadan iborat bo’lib, uning sakkizdan bir qismi fors tilida edi. Chig’atoy tilida yozilgan asl nusxa Yaman gubernatori Ja’far kutubxonasidan topilgan. U avval fors  tiliga, so’ngra 1830 yili mayor K. Styuart tomonidan ingliz tiliga o’girilga» (183-bet).

A. Vamberi Amir Temurga shunday ta’rif beradi: «Hirot va Halab olimlari bilan bahsga kirishib, o’ziga o’xshab fikrlamaganlarini mukofotlagan odamni qahri qattiq va yovvoyi deyish mumkinmi! Bursadan Samarqandga yuk hayvonlariga butun boshli bir kutubxonani ortib, ko’chirib keltirgan kishini qahri qattiq va yovvoyi deyish mumkinmi! Shuning uchun ham Temurni Chingiz bilan teng qo’yuvchilar ikki karra xato qiladilar» (219-bet). Vamberining ko’rsatishicha, Temur saroyida xorijiy olim va rassomlari ko’p bo’lishgan, biroq mamlakatning rasmiy tili doimo turkiy bo’lib qolgan. Temurning o’zi ravon va ta’sirli turkiy tilda yozgan «Tuzuklar»i buni isbotlaydi.

Vamberi kitobida Ulug’bekni ulug’laydi, unga to’g’ri, xolis baho beradi: «Ulug’bek G’arb dunyosida bir necha asr keyin ham nomi hurmat bilan tilga olinadigan yagona temuriylar sulolasidan edi… U hukm surgan davr temuriylarning oltin davri sanaladi».

Temuriy sulolasi haqida fikrlarini A. Vamberi Boburga bergan bahosi bilan yakunlaydi:

«Bobur Mirzo o’z asarida («Boburnoma» — X. I.) bizning ko’z o’ngimizda ham shoir, ham siyosatdon, ham faylasuf shaklida gavdalanadi. Turkiy va forsiy xalqlarning adabiyotida o’zida shunchalik foydali fikrlarni oddiy, ravon tilda bayon qilgan bironta boshqa bunga o’xshash kitob yo’q».

QO’NG’IROTLIK MULLA IS’HOQ, QAYDASIZ?

Vamberining «O’rta Osiyo bo’ylab sayohat» kitobidan ma’lumki, u Xevaning Muhammadamin madrasasida asli Qo’ng’irotdan bo’lgan mulla Is’hoqni uchratib qoladi.

Mulla Is’hoq Makkaga borishni orzu qilib yurgan. Vamberi bilan tanishgach, u ham Makkaga boradi, deb o’ylab unga hamroh bo’lgan. Xevadan so’ng Buxoro, Samarqand va Qarshida birga bo’lishib, A. Vamberi mulla Is’hoq va yana noma’lum ikki hoji bilan Hirot tomon ketishadi. Mulla Is’hoq safar chog’ida haqiqiy do’stlik namunasini ko’rsatadi. Vamberining tan olib yozishicha, uni hamma tark etgan, boshqa hamrohlarining bari tashlab ketgan, lekin butun safar chog’ida birgina mulla Is’hoq uni  yolg’iz qoldirmagan. Buning ustiga, u har vaqt yoshi ulug’ bo’lgan Rashid Afandi — Vamberi bilan bir kosada ovqat yemagan, Vamberi ovqatdan olib bermaguncha unga qo’l tegizmagan, u bilan bir qatorda, yonma-yon, teng turishni ham odobdan deb bilmagan. «U eng halol, ochiqko’ngil inson edi, uning g’arazdan yiroq, sof munosabati xavf-xatarga to’la yolg’iz yo’limda menga dalda va suyanchiq bo’ldi», deb eslaydi sayyoh.

Mulla Is’hoqning taqdiri bilan tanishgach, nima sababdan Vamberi uni Yevropaga o’zi bilan olib ketgan, degan savol tug’iladi. Bu savolga «O’rta Osiyo ocherklari» kitobida A. Vamberining o’zi javob beradi: «Bilimga intilish va menga yaqinligi yosh mulladan, chindan ham, biror arzirli kishi chiqishini his etganimda so’ig, o’sha zahoti men uni tashlab ketmaslikka va iloji bo’lsa, o’zim bilan Yevropaga olib ketishga qaror qildim. Men bu qarorga Hirotga yetmasimizdan  ancha oldin kelgan edim. Men birinchi tanishganimdayoq uning qalbi sofligini sezgandim, bu masalada men hech qachon adashmaganman» (143-, 145-betlar).

Istanbulga yetib kelishganda, A. Vamberi mulla Is’hoq qo’liga pul berib, Makkaga boriladigan yo’lni ko’rsatadi, lekin mulla Is’hoq undan o’zini tanho qoldirmaslikni, Farangistonni (Yevropani— X. I.) bir ko’rib, yana Istanbulga qaytajagini iltimos qiladi. Shundan so’ng Vamberi mulla Is’hoqni Vengriyaga birga  olib ketib, u yerda do’stlari qo’liga topshiradi va o’zi Londonga qarab yo’l oladi.

A. Vamberining do’sti mulla Is’hoqni qishloqdagi bir uyga joylashtiradi, Vamberi esa Londondan bir yildan so’ng qaytadi. Bu vaqt ichida mulla Is’hoqning taqdiri nima kechdi, deb o’ylash mumkin. Bu haqda A. Vamberi ushbu ma’lumotni beradi: «Bir yildan so’ng Angliyadan qaytib kelsam, qaysi ko’z bilan ko’rayki, mullam venger libosida, sallaning o’rnida so’nggi modadagi prichyoska. Venger tilini tez o’rganib olgan. Mening mullamni hamma yoqtirib qolgan. Bir safar uni bashang kiyingan, qo’llarida qo’lqop, qaysidir xonim bilan berilib suhbatlashib turganini birinchi bor ko’rib, rosti, kulishga holim qolmadi. Ikki yil avvalgi Xeva madrasasi mullasining hozirgi bashang ko’rinishini qarang» (150-bet).

Mulla Is’hoq haqiqatan ham venger tilida o’qish va yozishni yaxshi o’zlashtirib olganidan so’ng, uni D. Vamberining do’stlari Vengriya Fanlar akademiyasi kutubxoiasining Sharq qo’lyozmalari bo’limiga ishga joylashtirib qo’yadilar. Mulla Is’hoq keyinchalik venger tilidan o’zbek tiliga ayrim asarlarni tarjima qilgan.

Venger yozuvchisi Yanosh Arenning «Ajoyib ohu haqida afsona» dostonining mulla Is’hoq qilgan o’zbekcha tarjimasini mojor olimi G. Kara nashr ettirgan. Mulla Is’hoq venger olimlariga o’zbek tili, O’rta Osiyo tarixi bo’yicha asar yozishlarida yordam bergan, ular faktik dalillarni mulla Is’hoqdan olishgan.

Bu tarixiy voqeaning achinarli tomoni shuki, mulla Is’hoqning so’nggi hayoti, qilgan ishlari xususida materiallar hali topilganicha yo’q.

Vengriyalik kinorejissyor, Vamberining muxlisi Jozef Kish A. Vamberi bilan mulla Is’hoqning birga tushishgan rasmini topishga muvaffaq bo’ldi. Bu rasm qaysi shaharda — Tehrondami, Istanbuldami yoki Peshtdami olinganligi noma’lum. Mulla Is’hoq o’z ustozi oldida odob saqlab tik turibdi, A. Vamberi sharqona o’tiribdi.

Armin Vamberi va uning hamrohi mulla Is’hoq haqidagi tarix mana shulardan iborat.

Biz Armin Vamberiga baho berayotganimizda, uning darvishligini bo’rttirib ko’rsatib, sayohatining faqat sarguzasht tomonlariga e’tibor beribgina qolmasdan, darvish kiyimini kiyishga uni qanday sharoit va kim majbur qilganligini ham e’tibordan soqit etmasligimiz lozim.

Manba’: «Fitna san’ati».Toshkent «Fan» nashriyoti,1993

Herman Vamberi. Buxoro YoxudMovarounnahr Tarixi by Khurshid Davron on Scribd