19 март — Миллий уйғониш даврининг таниқли вакили, журналист, шоир, драматург ва таржимон Ҳожи Муин таваллуд топган кун.
Беҳбудий ва унинг сафдошлари раҳнамолигида миллий истиқлол мафкураси билан қуролланиб, ўз элу юрти ва халқининг озод бўлиши истагида қўлга қалам олган, даврнинг энг қалтис ва нозик масалаларини теран англаб етган, бутун умрини илму маърифат, маънавият тарғибига бағишлаганлар даврасида Ҳожи Муин ибн Шукрулло алоҳида мавқега эга.
Ҳалим Саидов
БЕҲБУДИЙНИНГ САФДОШИ
ХIХ асрнинг II ярми — ХХ аср бошларида халқимиз ва юртимиз рус мустамлакачилари оёғи остида топталган, инсон ору номуси, шаъну шарафи таҳқирланган бир пайтда ҳам Самарқандда кучли маънавий-маърифий, адабий муҳит бор эди.
Беҳбудий ўз даври ижтимоий-сиёсий ҳаракатининг энг йирик намояндаси, Туркистон жадидларининг тан олинган раҳнамоси, буюк маорифчи, янги мактаб ғоясининг оловбардори, ношир, театрчи ва публицист эди. Агар самарқандлик аллома Беҳбудий жадид мафкурасининг дастурий аҳамиятга молик назарий ва амалий йўналишини белгилаб берган бўлса, унинг сафдошларидан Абдуқодир Шакурий бутун Марказий Осиёда шуҳрат топган янги усулдаги жадид мактабини асослади. Сайидаҳмад Ажзий эса, халқпарварлик, ватанпарварлик ва миллий истиқлол ғояларига йўғрилган поэтик асарлари билан бутун жадид бадиий адабиётини юксалтирди.
Беҳбудий ва унинг сафдошлари раҳнамолигида миллий истиқлол мафкураси билан қуролланиб, ўз элу юрти ва халқининг озод бўлиши истагида қўлга қалам олган, даврнинг энг қалтис ва нозик масалаларини теран англаб етган, бутун умрини илму маърифат, маънавият тарғибига бағишлаганлар даврасида Ҳожи Муин ибн Шукрулло алоҳида мавқега эга.
Ҳожи Муин бадиий адабиётда зуллисонайнлик анъанасини давом эттирган, ўзбек драматургияси ҳамда журналистикасининг шаклланиши ва ривожланишига салмоқли ҳисса қўшган истеъдод соҳибидир. У Марказий Осиё халқлари ҳаёти тарихида ўта мураккаб ва зиддиятли бир шароитда яшаб, ижод қилди, мунтазам кузатиш ва изланишлар орқали дунёқарашини кенгайтирди, давр ҳақиқатини англаб, унинг шоҳкўчасидан дадил олға борди.
Шоир, драматург, публицист, матбуот ходими Ҳожи Муин 1883 йили Самарқанд шаҳрининг Руҳобод гузарида дўкондор оиласида дунёга келди. Ёшлигида етим қолган бўлғуси шоир бир неча муддат бобоси Мирсаид қўлида тарбияланиб хат-саводли бўлади. 1902 йили бобосидан ҳам айрилгач ҳаётнинг оғир юмушларини ўз елкасига кўтаради, эски усул мактабларида дарс беради, маълумотини оширади, ўша давр Самарқанд адабий ҳаракатининг сарвари Сайидаҳмад Васлийдан шеър илми, арабча сарфу наҳв сирларини ўзлаштиради.
Ҳожи Муин эски усулдаги таълим давр талабларига жавоб бера олмаслигини ва уни ислоҳ қилиш зарурлигини тезда пайқаб, асримиз бошларида дастлаб Хўжа Нисбатдор гузарида, кейинчалик бошқа жойларда усули жадид мактабини очади, бу мактаблар учун дарслик китоблари ва ўқув қўлланмаларини ёзади, минглаб маҳаллий аҳоли болаларининг саводини чиқариб, маърифат беради.
Ёшлигиданоқ шеър машқ қилиб, аввал Наҳиф (Ожиз), кейинчалик Меҳрий тахаллусини олган Ҳожи Муиннинг биринчи шеърий тўплами 1914 йили Самарқандда “Гулдастаи адабиёт” номи билан босилиб чиқади. Тўпламдаги шеърлар асосан тарбиявий-ахлоқий йўналишда бўлиб, уларда ёшлар билим ўрганишга, устоз ҳурматини сақлашга чорланади.
Ҳожи Муиннинг ёрқин истеъдоди, айниқса, унинг публицистикаси ва драма асарларида намоён бўлади.
Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг энг яқин маслакдоши сифатида фаолият кўрсатган Ҳожи Муин 1913-1914 йиллари Самарқандда устози муҳаррирлиги ва муассислигида чоп этилган “Самарқанд” газетаси ва “Ойина” мажалласида ўзининг долзарб масалаларга бағишланган мақолалари билан қатнашади, Беҳбудий узоқ сафарда бўлган кезларда “Ойина”га муҳаррирлик қилади.
Ҳожи Муин фаолиятининг ўта муҳим ва салмоқли қисмини унинг драматургияси ташкил этади. ХХ аср бошларида татар ва озарбойжон театри таъсирида Марказий Осиёда ҳам саҳна асарлари ёзишга қизиқиш кучайиб кетди. Беҳбудий 1911 йили “Падаркуш” драмасини ёзиб, уни кўп қийинчиликлардан кейин 1913 йили чоп эттирди ва ўзбек драматургияси пойдеворини қўйди.
Ҳожи Муин яратган драматик асарлар фақат муаллиф яшаган давр учун эмас, балки бугунги кунда ҳам аҳамиятини йўқотган эмас. Мисол учун унинг 1914 йили Миллий тахаллуси билан шеърлар ёзган Нусратилло ибни Қудратулло билан ҳамкорликда яратган “Тўй” пьесасига мурожаат этайлик.
Асарнинг қисқача мазмуни шундай: маҳаллий бойлардан бири ўз бойлигини кўз-кўз этиш мақсадида катта суннат тўйи ўтказмоқчи бўлади. Бундай тўйлардан манфаатдор бўлган домла-имом, элликбоши ва бошқа эскича фикрловчи кишилар унинг бу ниятини маъқуллайдилар ҳамда тўйни тезроқ ва каттароқ ўтказишни маслаҳат берадилар. Илғор фикрли зиёли эса, бойнинг фикрига қўшилмайди ва катта тўй ўтказишнинг ҳожати йўқлигини айтади. Аммо бой обрў қозониш мақсадида бору будини сарфлаб, охири банкдан олган қарз пулларини тўлолмай, ҳибсга тушади. Беҳбудийнинг “Падаркуш” асаридан бошлаб илғор фикрли, миллат тафаккурида шакллана бошлаган янгича фикр-қарашларга эга зиёли образи бадиий адабиётга кириб келади. Бу образ “Тўй”да ҳам, бошқа драматик асарларда ҳам маҳаллий бойлар ва уламолар диққатини даврнинг энг муҳим масалаларига қаратишга, миллат тараққиёти учун фойдали ишлар билан банд бўлишга чақиради. Зиёли ушбу саҳна асарида бойни беҳуда сарф-харажатлардан ўзини тийишга ундар экан, уни тўғри йўлга солмоқчи бўлади, маориф ишларига кўмак беришга даъват этиб, айтади:
“Бошқа миллатлар топган пулларини илм ва маориф, миллат йўлига сарф қилиб, кундан-кун тараққий топсалар, жаҳолат ва нодонлигимиз сабабидан бизлар топган молимиз, боғ ва ҳовлиларимизни тўй ва аза, улоқ йўлига харажат қилиб, ўзимизни бир парча нонга муҳтож ва хор қилмоқдамиз”.
Ҳожи Муин 1916 йили “Эски мактаб — янги мактаб”, “Кўкнори”, “Мазлума хотин” сингари драмаларини чоп эттирди.
“Эски мактаб — янги мактаб” Ҳожи Муиннинг жадидлар томонидан мактаб ва маориф системасини ислоҳ қилиш концепциясини амалда жорий этиш йўлида қўйган қатъий қадами эди. Бу концепцияга кўра, маҳаллий аҳоли вакиллари илму маърифат поғоналаридан кўтарила бориб, савдо-саноат ишлари, давлат идоралари, бошқарув ташкилотларига йўл топишлари, рус буржуазияси билан рақобатда ғолиб чиқиб, секин-аста мухториятга эришиш кўзланган эди. Табиийки, эски усул мактабларини ислоҳ этмасдан, замонавий илмларни ўрганмасдан, рақобатбардош миллий кадрларни етиштирмасдан туриб бунга эришиш мумкин эмас эди. Шунинг учун бутун жадидчилик ҳаракати, матбуоти ва адабиётининг бош масаласи мактаб ва мадрасалардаги таълим системасини ислоҳ қилишни таъминлашдан иборат эди.
Ҳожи Муиннинг “Эски мактаб — янги мактаб” драмаси Беҳбудий томонидан олға сурилган ва жадид ҳаракатчилигининг асосий дастурига айланган ижтимоий-сиёсий йўналишдаги мулоҳазаларни бадиий образлар воситасида талқин этишга йўналтирилган асардир. Драмада эски мактаблардаги таълим-тарбия, ўқитиш дастурларининг яроқсизлиги, муаллимларнинг ўта мутаассиб ва хасисликлари Мулло Очилди образида ифодаланади.
Драмада жадид мактабларининг афзалияти ва заруриятини кўрсатишга алоҳида ўрин берилади. Асарда жадид адабиётида илк бор Ҳожи Муин томонидан маҳаллий бойларнинг идеал образи яратиладики, буни муаллифнинг катта ижодий ютуғи сифатида баҳоламоқ лозим. Асардаги Комилбой образи ўз характери, фикр-тушунчаси билан “Падаркуш” ва “Тўй” драмаларидаги бой образидан тубдан фарқ қилади. У илғор фикрли, янги усул мактабларининг аҳамиятини фаҳмлаган, уларга моддий ва маънавий ёрдам кўрсатишга тайёр турган давлатманд киши. У маҳаллий бойларнинг иқтисодий ва маданий қолоқлигидан қайғурувчи, ўлка, унинг аҳолиси тақдири ва истиқболи учун ўйловчи янги типдаги ўзбек бойларининг вакилидир. Шу хусусиятлари билан у жадид драматургиясидаги бойларга насиҳат ва маслаҳат берувчи зиёли образига ўхшаб кетади. Унинг орзу-интилишларини қуйидаги сўзларидан ҳам билиш мумкин: “Замонамиз илму ҳунар замонидур. Ушбу замонда ўзга миллатларга асир бўлмай роҳат билан яшамоқ учун замонавий илму ҳунарларни билмоқ лозимдур. Ҳушёр ва мутамаддун бўлган миллат ҳар вақт ўзининг ҳуқуқини ва динини сақламоқ тариқасини билиб, замони келганда ушбу йўлда ўз жонини фидо қилмоққа ҳозир бўлиб турар. Аммо илмсиз миллат бошқаларга асир ва оёқости бўлмоқдан бошқа чора тополмай охири жонидан азиз бўлғон динидан ҳам ажралиб қолур…”.
Комилбой ушбу инқироз ҳолатдан қутулиш йўлини ҳам яхши англайди: “Энди бу инқироздан қутулмоқ учун нима қилмоқ керак? (бироз ўйлаб) Инқироздан қутулмоқ учун биргина йўл борки, у ҳам маориф йўлидан иборатдур. Шоҳроҳи маорифга кирмоқ учун яна бир йўл борки, ул янги мактабдур”.
Ҳожи Муиннинг саҳна асарларидан яна бири “Кўкнори” комедиясидир. Гиёҳвандлик ер юзида энг катта фожиалардан бирига айланган ҳозирги пайтда унинг ёмон оқибатларини фош этувчи асарларга эҳтиёж сўнгани йўқ. Шу жиҳатдан Ҳожи Муиннинг ушбу асари ҳозир ҳам долзарб асарлар сирасига киради. Унда муаллиф бир неча кўкнорининг бир ерда тўпланиб турли мавзуларда қилган ўзаро суҳбатлари ва баҳсу мунозараларини тасвирлаш орқали гиёҳванд моддалар инсон ақлини қай даражада хиралаштиришини, фожиавий оқибатларга олиб келишини маҳорат билан очиб беради.
Ҳожи Муиннинг 1915 йили ёзилиб, 1916 йили босилиб чиққан “Мазлума хотин” номли тўрт пардали фожиаси мавзу долзарблиги, бадиий пишиқлиги, етук образлари билан ўзбек жадид адабиётининг қисқа бир даврда юксак тараққиёт даражасига кўтарилганидан далолат беради. Бу асари билан драматург давр бадиий адабиётида, айтиш мумкинки, илк бор хотин-қизлар озодлиги масаласини анча кенг даражада ўртага қўяди. Муаллиф ушбу асари ҳақида кейинчалик ёзганди: “У замонларда бирдан ортиқ хотин олиб, уларга истаганча жабр-зулм қилиш оила ҳаётида энг қайғули ва чиркин манзарани ташкил қиларди… Босилиб чиққан пиесаларим орасида ўз вақтида менга жуда маъқул бўлгани ва халқ томонидан кўпроқ суйилиб ўқилгани шу “Мазлума хотин” эди. Бу асарни ўйлаб ёзиш чоғида ўз-ўзидан мутаассир бўлиб, икки марта йиғлаганманки, буни сира унутолмайман. Бу пиеса ёлғиз Ўзбекистонда эмас, бутун Туркистонда 11 йил муттасил ўйналиб келинди. Бу пиеса 1920 йилда профессор Вяткин томонидан русчага таржима этилиб, Самарқандда мавқеий томошага қўйилди”.
Асарнинг асосий қаҳрамонлари Узоқбой, унинг биринчи хотини юмшоқ табиатли Тансуқой, Эшонбобо, Узоқбойнинг иккинчи хотини Суярой ҳамда янги фикрли ва тўғри сўзли усули жадидчи Муаллимдир. Асар қуйидаги манзара тасвири билан бошланади: Узоқбой чой ичиб ўтириб ўғли Баҳовуддинқулни Эшонбобони чақириб келтириш учун юборади. Монолог: “Қараб турсам жўраларимизнинг кўписи 2 та-3 та, баъзилари 4 тагача хотун олуб, кайф суруб юрубдурлар. Буларнинг ҳар қайсилари билан ҳамсуҳбат бўлганимда, янги олган хотунларини шундай мақтарларки, одамнинг ҳаваси кетуб, оғзидан суйи оқадур. Энди ман ҳам то бир 14 яшар қиз олуб кайф қилмасам бўлмайдур. Бу хотуним бўлса, 30 ларга етиб қолди. Энди бу минан тирикчиликни мазаси бўлмайдир”. Шу аснода Эшонбобо кириб келади. Узоқбой иккинчи хотин олиш нияти борлигини Эшонбобога айтиб, ундан ёрдам сўрайди. Эшонбобо бу маслаҳатдан жуда хурсанд бўлиб: “Ҳай-ҳай… кўб яхши бўладур, Худо тавфиқингизни зиёда қилсун. Хўб, ана биз совчилик хизматини қиламиз, бу жиҳатдан асло парво қилманг, ўзингизга муносиб қиз топамиз. Худога шукур сизнинг давлатингиз бор. Сиз тўрттагача хотин олсангиз ҳам кучингиз етадир. Кўп хотин олмоқликнинг хосияти жуда кўп, болам”, — дейди…
Ҳожи Муиннинг шўролар давридаги фаолияти ҳам сермаҳсул ва рангбарангдир. У 20-30-йиллар орасида моҳир журналист сифатида “Меҳнаткашлар товуши” газетасининг масъул муҳаррири, “Зарафшон”, “Овози тожик”, “Қизил юлдуз” газеталарининг адабий ходими, “Таёқ” ва “Машраб” журналларининг масъул муҳаррири, “Мушфиқий”нинг масъул котиби вазифаларида ишлаб, баракали ижод қилди. Бу даврда у, айниқса, ҳажвгўй шоир сифатида ўнлаб яширин имзолар билан асарлар яратди.
Ҳожи Муиннинг таржимонлик фаолияти ҳам эътиборга лойиқ. У Фитратнинг ҳали Туркиядалигида ёзилган “Мунозара” асарини форс тилидан ўзбек тилига таржима қилади. Айни чоғда, машҳур татар адиби Олимжон Иброҳимовнинг “Теран томирлар” асарининг тожикча таржимаси ҳам унинг қаламига мансубдир.
Ҳожи Муиннинг драматургия соҳасидаги фаолияти ҳам давом этди. Минг афсуски, 30-йилларнинг алғов-далғов пайтларида Ҳ.Муин томонидан яратилган кўплаб асарлар ҳар хил сабаблар билан йўқолиб кетди. Улар орасида муаллифнинг “Бой ила хизматкор”,”Маориф қурбонлари”, “Жувонбозлик қурбонлари”, “Қози ила муаллим” цингари драмалари ҳам бор эди. Драматург сифатида шуҳрат топган Ҳ.Муиннинг 5 пардали “Маориф қурбонлари” пьесаси 1923-1925 йиллари ёзилган бўлиб, унда Беҳбудий ва унинг яқин сафдошларининг фожиавий ҳаёт йўллари тасвир қилинган. Бу саҳна асари, муаллифнинг гувоҳлик беришича, Самарқанд, Бухоро ва Каттақўрғон шаҳарларида такрор-такрор саҳнага қўйилган.
Ҳожи Муиннинг ўз қўли билан ёзилган ва ҳозир қизи Салима опа қўлида сақланаётган таржимаи ҳолида маълумот беришича, у 30 йиллик фаолияти давомида 23 газета ва журналда адабий, илмий ва ижтимоий мавзуларда тахминан 200 тача мақола, 400 тача турли хабарлар ва 1500 мисрага яқин ўзбекча ва тожикча шеърлар ёзган. Ана шундай ноёб истеъдод соҳиби, бошқа кўплаб адиблар қатори, шахсга сиғиниш қурбони бўлди. У “халқ душмани” сифатида 1938 йили қамоққа олинди ва 1942 йилнинг 21 июлида Перм вилоятининг Соликамск шаҳридаги қамоқхонада вафот этди.
Ҳожи Муин ўзининг мазмундор ҳаёти, сермаҳсул ижоди ва ишлари билан халқимиз қалбида ўчмас из қолдиргандир. Унинг мавжуд асарларини нашр эттириш, номаълумларини излаб топиш ва ўрганиш, мактаб ўқувчилари, олий ўқув юртлари ва кенг жамоатчиликни бу ноёб истеъдод соҳибининг ижоди билан кенгроқ таништириш адабиётшунослар, маънавият ва маърифат жонкуярларининг бурчидир.
Манба: «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2003 йил 22-23-сони.
Ҳожи Муин
ҲАЖВИЙ ШЕЪРЛАР
Рустам Тожибоев тайёрлаган
Ҳожи Муин Шукрулло ўғли (1883.15.3, Самарқанд — 1942.27.7, Россия, Перм вилояти Соликамск шаҳри) — маърифатпарвар, шоир. 1901 йилда ҳаж сафаридан қайтгач, мактаб очиб, болаларни ўқитган. Аввал эски усулда, 1903—16 йиллар янги усулда муаллимлик қилган. Илгор жадид муаллими сифатида танилган. «Раҳнамои савод» алифбе дарслигини ёзган (1908). «Самарқанд» газетаси ва «Ойна» журналида ишлаган (1913—15). Россияда мардикорликда бўлган (1916—17). Самарқандга қайтгач, «Ҳуррият» (1917—18), «Меҳнаткашлар ўқи», «Меҳнаткашлар товуши» (1918—22), «Зарафшон» (1922—26), «Овози тожик» (1926-29) газеталари, «Таёқ» (1919), «Машраб» (1922—26), «Мушфиқий» (1926—29) журналларида ишлаган. 1929 йилнинг 29 сентябридан 3 йил Сибирда сургунда бўлган. Сургундан қайтгач, Ўзбекистон давлат нашриётининг тожик бўлимида адабий ходим (1932—34), «Қизил Юлдуз» газетаси мухбири (1934-37). 1938 йил 24 январда ноҳақ ҳибсга олиниб, НКВД қошидаги учлик ҳукми билан 10 йилга қамалган. Ҳукмни ўташ чоғида ҳалок бўлган.
Ҳожи Муиннинг ижоди 1900 йиллардан шеърлар ёзиш билан бошланган. «Наҳиф» (Ожиз), «Меҳрий» тахаллуслари билан анъанавий мавзуларда шеърлар ёзган. 1908 йилда ижодий қарашларида кескин бурилиш бўлиб, М.Беҳбудий таъсирида маърифатпарварлик руҳида шеърлар ва публитсистик мақолалар ёза бошлаган. «Гуддастаи адабиёт» (1914), «Янги адабиёт» (1915) шеърий тўпламларини чоп эттирган. Фитратнинг «Мунозара» асарини ўзбек тилига таржима қилган (1913). Туркистон матбуотида публитсистик мақолалари билан фаол қатнашган. 1914 йилда Нусратулло Қудратулло ўғли билан «Тўй» песасини ёзган ва чоп эттирган. «Тўй» М.Беҳбудийнинг «Падаркуш»идан кейин саҳналаштирилган 2-ўзбек песасидир. «Эски мактаб — янги мактаб», «Кўкнори», «Мазлума хотин» песаларини ёзиб, уларни алоҳида китоб ҳолида чоп эттирган (1915).
РАҲМАТЛИК УЕЗД — САМАРҚАНД РАЙҚЎМИНИНГ
ҲУРМАТЛИК САДРЛАРИ ТИЛИДАН
Тангрига минг карра қуллуқ бўлсин,
Қуллуқ айтмак биза қутлуғ бўлсин.
Тангрининг марҳаматидан биза ҳам
Бўлдилар бахт ила давлат маҳрам.
Садр бўлдиқ неча кун райқўмга,
Нафимиз тегди ҳавасу илмга.
Неча кун халққа хизмат қилдиқ,
Ишчи-деҳқон каби меҳнат қилдиқ.
Халқаро хизматимиз кўб бўлди,
Иззат ва ҳурматимиз кўб бўлди.
Истифода қилибон фурсатдан,
Иззату обрўю ҳурматдан.
Олдиқ энг бойларидан кунда закот,
Тангри берди пулимизға баракот.
Пора олмоққа биз одат қилмадиқ,
Ишчи-деҳқонға хиёнат қилмадиқ.
Оқчани сарфи шарорат қилдиқ,
Озгина дафъи қасорат қилдиқ.
Халқни кеча ва кундуз таладиқ,
Ғаюрнинг косасини ҳам яладиқ.
Отланиб шаҳар ва уэздни кездик,
Кучимиз борича халқни эздик.
Оҳ! Беҳуда сафоҳат қилдиқ,
Юртимиз ичра шафоват қилдиқ.
Зулмимиз ўз бошимизга етди,
Охири бахт ила давлат кетди.
Оҳким, вақти раёсат ўтди,
Ҳайфким, даври сиёсат ўтди.
«Таёқ»:
Қилмағон бўлсанг эди элга чатоқ,
Бошга етмас эди шунча таёқ.
«Зарафшон» газетаси, 1922 йил, 3 декабр
НИМА ЭДИК, НИМА БЎЛДИК, НИМА ҚИЛАЙЛИК?
«Нима эдик, нима бўлдик?» сўроғи
Эсимизга келади ҳар чоғи.
«Нима қилмоқ керак эди?» дерлар,
Биздаги камбағал ишчи-эрлар.
Илгари бизларга матлаб бор эди,
Янги мактаб, эски мактаб бор эди.
Чиқар эди бир-икки рўзнома,
Ўқир эди уни хосу омма.
Ёшларда дард ила ғайрат бор эди,
Халқда озгина ҳиммат бор эди.
Нима бўлди — ишимиз ўзгарди,
Соғлиғи кетдию қолди дарди.
Яъни на мактабу пактаб қолди,
Эски ва янгилари тарқадди.
Янги мактабда мушук ўйнайдир,
Эски мактабда қучук ухлайдир.
Болалар кўчада ҳайрон-сарсон,
Оналар уйчада нолон-гирён.
Оталарнинг иши нон топмоқдир,
Нон учун салла-чопон сотмоқдир.
Элимизда ғами мактаб йўқолди,
Лоақал мактаб учун гап йўқолди.
Газета бўлса-да бизнинг элда,
Чиқодир бир карра ойда, йилда.
Ёшлар бунда туташ овладилар,
Қарилар бунда ош овладилар.
Халқимизнинг бор-йўғи тўйға,
Сарф ўлур, бир пули қолмас уйға.
Тўғриси, бойлара ҳиммат йўқдир,
Хайру эҳсон ва ҳамият йўқдур.
Қолмади синфи тараққийпарвар,
Барчаси бўлди гирифтору зар.
Баъзиси соч ва соқол фикридадир,
Кечаси моҳижамол фикридадир.
Бу орада фақат ишчи-деҳқон
Қолди нодонлиқ ила саргардон.
Ўқумай мулла бўлурми ишчи?
Ўқумай ҳақни билурми ишчи?
Ёвимиз бор оти «мустамлакачи»,
Юзи оппоқ кўринур, қора ичи.
Ушбу ёв бирла қураш лозимдур,
Балки они қувлаш лозимдур.
Яна бир ёв бор — оти нодонлиқ,
Қиладир биза ҳамон хоқонлиқ.
Бунга қарши уруш очмоқ лозим,
Тезрак они йўқотмоқ лозим.
Буни йўқ этмак учун илм керак,
Ҳолбуки, бизда билимдир сийрак.
Илм учун мактаб очиш лозимдур,
Эру хотинга ўқиш лозимдур.
Илмсиз ҳур яшамоқ мумкин эмас,
Ўқуғон элга чатоқ мумкин эмас.
Сўзламоқ чоғи ўтиб иш битди,
Иш билан бирга совуқ қиш битди.
Энди ким ишламаса ўлғусидир,
Яъни армони гули сўлғусидир.
«Зарафшон» газетаси, 1922 йил, 1 декабр
АЙ ҚАЛАМ!
Ай қалам, ҳақ йўлида бўл тўғри,
Эгрилик айлама, бўлма ўғри.
Ай қалам, тўғрини эгри ёзма,
Алданиб оқчаға йўлдан озма.
Тўғри юр, тўғри гапир, тўғри ёз,
Эгрилик қилғувчининг қабрин қоз.
Тўғриликни ўзингга маслак тут,
Тўғри келганда бу йўлда қон ют.
Сени дер бунда биров «тескаричи»,
Бириси дер: «Бу киши миллатчи».
Бири дер «динчи», бири «руҳиячи»,
Бири «нодон», бири «сафсатачи».
Ким на дер, деяберсин сўзини,
Сўзи-ла кўрсатсин юзини.
Илтифот этма аларга, ёза бер,
Сен ҳақиқат чечагин доим тер.
Ай қалам, ҳақни ёзарда ўлғил,
Маслакинг йўлида қурбон бўлғил.
Бу замонда ким эрур ҳаққоний,
Шубҳасиз тўкилур онинг қони.
«Зарафшон» газетаси, 1923 йил, 25 январ
«ТАЁҚ»НИНГ НАСИҲАТИ
«Жарчи» болам, эрка қўзим, ҳар ишингни билиб қил,
Эркаликни менга қилғин — матбуотга қилмағил!
Сен ёш ҳали, тажрибанг оз, ёзғонингни тузатдур,
Нуқсонингни айтганларга ҳақсиз ўпка этмагил!
«Жарчи» ўғлим, «чўғул» бўлиб ҳақ йўлидан айрилма,
Гарчи отинг «Жўғул» бўлса, ўзинг тўғрилағул бўл!
Тўсиқликлар кўрарсанг-да, ўз йўлингдан бурилма,
Отанг ўлур ҳақ йўлида, сен ҳам унинг каби ўл!
Гапнинг тубин билмай нега доду фарёд қиласан?
Аслин билсанг, отанг санинг бошғинангни силайдир.
Аччиғланиб чол отангнинг ўлмагини сўрайсан,
Қайси бола отасининг ўлимини тилайдир!
«Зарафшон» газетаси, 1923 йил, 1 март
ИЖОБАТ БЎЛҒОН ДУО
(Амир Олимхон ҳақида)
Ай Худои дийргири сахт гир!
Тезтар гар жонаки нодон амир.
Он амири, ки надорад ғайри зулм,
Фикру зикри дигари андар замир.
Кору бораш фисқу айшу ишратаст,
Гўё аз модар ў зода шарир*.
Ул амирким касофат(нинг) конидир,
Эзмалик авжидадир деб «алкабир».
Одамият кўчасидан ўтмаган,
Садқаи одам бўлсун мундай амир.
Камбағалға раҳми йўқдир, зулми кўб,
Бойларға лутф ила меҳри касир.
Буржуазларға берар ёғлиқ палов,
Камбағал ишчига бермайдир хамир.
Муллаларни алдабон «даҳяк» билан,
Вақфларни ушр бирлан ўзи ер.
Бою муллалар анга совлиқ чимор,
Беваю бечорадир соғлиқ сигир.
Пешкаш айлар амирга зулм ила,
Ўз боласин бою муллаю фақир.
Баччабозлиқда анга йўқдир мисол,
Майпарастлиқда анга йўқдир назир.
Эрсиз қиз қолмади қўл остида,
Чунки бўлди барча қизға ўзи эр.
Шул жиҳатдан ҳақлидир ҳар ким деса:
«Биз Бухоро халқи авлоди амир».
Гарчи бўлса оти Олимхон тўра,
Ўзи илму фазлдан йўқдир хабар.
Шул сабабдан олимға душман эрур,
Чин илм аҳлини зиндонға солур.
«Истараз»чиларни ҳўкиздек боқур,
Ҳурриятчиларни қўйдек бошин кесур.
Ҳурриятдан сўзласанг — жони чиқар,
Зулмдан сўз бошласанг, бўлғай далер.
Бундайин золим, илоҳи, тезроқ
Болшевиклар қўлиға тушгай асир.
Барча молу мулку тахту бахтини
Болшевиклар айлагай йибир-есир.
Қўрқмайин тўғри ёзар ботур «Таёқ»,
Гарчи бўлса қатл, ё борса Сибир.
Ботурбек
(Бу манзума «Меҳнаткашлар товуши» газетасининг 1918нчи йил, 13нчи декабрдаги 45-сонидан кўчирилди.)
*Мазмуни: Эй Оллоҳ (эр юзида) фикру зикри зулмдан бошқа бўлмаган, нодон амир жонин кеч бўлса ҳам тезроқ ва азоблироқ ол, ул зотнинг қилар амали фақат фисқу фасод, айшу ишратдир, гўё онадан ёмонлик фарзанди бўлиб туғилгандек.
«Машраб», 1924 йил, 7-сон
ХИЗМАТЛАРИМ
(Ўхшатма)
Эй ёронлар, тўғри йўлдан қочдим мано,
Эгриликнинг уруғларин сочдим мано.
Чўнтаккинам оқча билан тўлсин дебон,
Макру фириб дўконини очдим мано.
Халқ ичида буғзу нифоқ кўпайсун деб,
Қайда юрсам чақимчилиқ қилдим мано.
Билимсизлар азоб тортиб ўқуйдилар,
Ман ўқумай барча фанни билдим мано.
Кимдан фойда кўрган бўлсам қўлин ўпдим,
Нафи тегмай юрганларни сўкдим мано.
Бой кишига пули учун сажда қилдим,
Камбағалнинг обрўйини тўкдим мано.
Нафсгинамнинг буйруғидан қилча чиқмай,
Ёғлиқ жойға ҳар хил тузоқ қўйдим мано.
Узун чопон, катта салла киймак билан,
Нодонлардан кўб ҳурматлар кўрдим мано.
Амаддорга пора бериб иш битирдим,
Бунинг учун хизмат ҳақи олдим мано.
Ҳай аттангким, охир ўзим қўлға тушдим,
Ёмонлиқдан кўб балоға қолдим мано.
Машраб:
«Эл хизматин» қилғон киши шундай бўлур,
Шул ишга минг офарин дедим мано.
Сандек ўсал кишилардан ким-қанчасин,
Уриб, сўкиб бошларини едим мано.
Мулла Жунбул «Машраб», 1924 йил, 15-сон
ПОРА БEР
(Бир порахурнинг илтимоси билан ёзилди)
Иш битказиб кетай десанг, пора бер!
Муродингга етай десанг, пора бер!
Ўзим оқман, қораларни оқлайман,
Мени рози этай десанг, пора бер!
Пулсиз ғавғо асло ўрин тутмайдир,
Ёғлиқ жанжал сира навбат кутмайдир,
Бўш даъволар бу дунёда бутмайдур,
Майсиз кабоб томоғимдан ўтмайдур.
Ўғрилиқ қил, одам ўлдур, пора бер!
Элни йиғлат, мени кулдир, пора бер!
Пулсиз бўлсанг, ҳеч ким сенга боқмайдир,
Душманингни чаён каби чақмайдир,
«Мулла жиринг» ҳамёнингга оқмайдир,
Қуруқ сўзлар қулоғингга ёқмайдир,
Кўб гапирма, чўнтакни оч, пора бер!
Оламни буз, кел оқча соч, пора бер!
Оқча бўлса, пора чангалда шўрбо,
Оқча билан кучсиз бўлғон тавоно,
Пуллик нодон кўзга кўрингай доно,
Пули борнинг тили бўлғуси гўё,
Кечқурун кел, енг ичидан пора бер!
Ёки кундуз пакет билан пора бер!
Қишлоқларда махфий ишлаб пора бер!
Эшонлардек мурид овлаб, пора бер!
Бўри бўлиб элни талаб, пора бер!
Катта тўй қил, жувон асраб пора бер!
Мулла Жунбул «Машраб», 1925 йил, 16-сон
Halim Saidov
BEHBUDIYNING SAFDOSHI
XIX asrning II yarmi — XX asr boshlarida xalqimiz va yurtimiz rus mustamlakachilari oyog‘i ostida toptalgan, inson oru nomusi, sha’nu sharafi tahqirlangan bir paytda ham Samarqandda kuchli ma’naviy-ma’rifiy, adabiy muhit bor edi.
Behbudiy o‘z davri ijtimoiy-siyosiy harakatining eng yirik namoyandasi, Turkiston jadidlarining tan olingan rahnamosi, buyuk maorifchi, yangi maktab g‘oyasining olovbardori, noshir, teatrchi va publitsist edi. Agar samarqandlik alloma Behbudiy jadid mafkurasining dasturiy ahamiyatga molik nazariy va amaliy yo‘nalishini belgilab bergan bo‘lsa, uning safdoshlaridan Abduqodir Shakuriy butun Markaziy Osiyoda shuhrat topgan yangi usuldagi jadid maktabini asosladi. Sayidahmad Ajziy esa, xalqparvarlik, vatanparvarlik va milliy istiqlol g‘oyalariga yo‘g‘rilgan poetik asarlari bilan butun jadid badiiy adabiyotini yuksaltirdi.
Behbudiy va uning safdoshlari rahnamoligida milliy istiqlol mafkurasi bilan qurollanib, o‘z elu yurti va xalqining ozod bo‘lishi istagida qo‘lga qalam olgan, davrning eng qaltis va nozik masalalarini teran anglab yetgan, butun umrini ilmu ma’rifat, ma’naviyat targ‘ibiga bag‘ishlaganlar davrasida Hoji Muin ibn Shukrullo alohida mavqega ega.
Hoji Muin badiiy adabiyotda zullisonaynlik an’anasini davom ettirgan, o‘zbek dramaturgiyasi hamda jurnalistikasining shakllanishi va rivojlanishiga salmoqli hissa qo‘shgan iste’dod sohibidir. U Markaziy Osiyo xalqlari hayoti tarixida o‘ta murakkab va ziddiyatli bir sharoitda yashab, ijod qildi, muntazam kuzatish va izlanishlar orqali dunyoqarashini kengaytirdi, davr haqiqatini anglab, uning shohko‘chasidan dadil olg‘a bordi.
Shoir, dramaturg, publitsist, matbuot xodimi Hoji Muin 1883 yili Samarqand shahrining Ruhobod guzarida do‘kondor oilasida dunyoga keldi. Yoshligida yetim qolgan bo‘lg‘usi shoir bir necha muddat bobosi Mirsaid qo‘lida tarbiyalanib xat-savodli bo‘ladi. 1902 yili bobosidan ham ayrilgach hayotning og‘ir yumushlarini o‘z yelkasiga ko‘taradi, eski usul maktablarida dars beradi, ma’lumotini oshiradi, o‘sha davr Samarqand adabiy harakatining sarvari Sayidahmad Vasliydan she’r ilmi, arabcha sarfu nahv sirlarini o‘zlashtiradi.
Hoji Muin eski usuldagi ta’lim davr talablariga javob bera olmasligini va uni isloh qilish zarurligini tezda payqab, asrimiz boshlarida dastlab Xo‘ja Nisbatdor guzarida, keyinchalik boshqa joylarda usuli jadid maktabini ochadi, bu maktablar uchun darslik kitoblari va o‘quv qo‘llanmalarini yozadi, minglab mahalliy aholi bolalarining savodini chiqarib, ma’rifat beradi.
Yoshligidanoq she’r mashq qilib, avval Nahif (Ojiz), keyinchalik Mehriy taxallusini olgan Hoji Muinning birinchi she’riy to‘plami 1914 yili Samarqandda “Guldastai adabiyot” nomi bilan bosilib chiqadi. To‘plamdagi she’rlar asosan tarbiyaviy-axloqiy yo‘nalishda bo‘lib, ularda yoshlar bilim o‘rganishga, ustoz hurmatini saqlashga chorlanadi.
Hoji Muinning yorqin iste’dodi, ayniqsa, uning publitsistikasi va drama asarlarida namoyon bo‘ladi.
M.Behbudiyning eng yaqin maslakdoshi sifatida faoliyat ko‘rsatgan Hoji Muin 1913 — 1914 yillari Samarqandda Behbudiy muharrirligi va muassisligida chop etilgan “Samarqand” gazetasi va “Oyina” majallasida o‘zining dolzarb masalalarga bag‘ishlangan maqolalari bilan qatnashadi, muharrir uzoq safarda bo‘lgan kezlarda “Oyina”ga muharrirlik qiladi.
Hoji Muin faoliyatining o‘ta muhim va salmoqli qismini uning dramaturgiyasi tashkil etadi. XX asr boshlarida tatar va ozarboyjon teatri ta’sirida Markaziy Osiyoda ham sahna asarlari yozishga qiziqish kuchayib ketdi. M.Behbudiy 1911 yili “Padarkush” dramasini yozib, uni ko‘p qiyinchiliklardan keyin 1913 yili chop ettirdi va o‘zbek dramaturgiyasi poydevorini qo‘ydi.
Hoji Muin yaratgan dramatik asarlar faqat muallif yashagan davr uchun emas, balki bugungi kunda ham ahamiyatini yo‘qotgan emas. Misol uchun uning 1914 yili Milliy taxallusi bilan she’rlar yozgan Nusratillo ibni Qudratullo bilan hamkorlikda yaratgan “To‘y” piesasiga murojaat etaylik.
Asarning qisqacha mazmuni shunday: mahalliy boylardan biri o‘z boyligini ko‘z-ko‘z etish maqsadida katta sunnat to‘yi o‘tkazmoqchi bo‘ladi. Bunday to‘ylardan manfaatdor bo‘lgan domla-imom, ellikboshi va boshqa eskicha fikrlovchi kishilar uning bu niyatini ma’qullaydilar hamda to‘yni tezroq va kattaroq o‘tkazishni maslahat beradilar. Ilg‘or fikrli ziyoli esa, boyning fikriga qo‘shilmaydi va katta to‘y o‘tkazishning hojati yo‘qligini aytadi. Ammo boy obro‘ qozonish maqsadida boru budini sarflab, oxiri bankdan olgan qarz pullarini to‘lolmay, hibsga tushadi. Behbudiyning “Padarkush” asaridan boshlab ilg‘or fikrli, millat tafakkurida shakllana boshlagan yangicha fikr-qarashlarga ega ziyoli obrazi badiiy adabiyotga kirib keladi. Bu obraz “To‘y”da ham, boshqa dramatik asarlarda ham mahalliy boylar va ulamolar diqqatini davrning eng muhim masalalariga qaratishga, millat taraqqiyoti uchun foydali ishlar bilan band bo‘lishga chaqiradi. Ziyoli ushbu sahna asarida boyni behuda sarf-xarajatlardan o‘zini tiyishga undar ekan, uni to‘g‘ri yo‘lga solmoqchi bo‘ladi, maorif ishlariga ko‘mak berishga da’vat etib, aytadi:
“Boshqa millatlar topgan pullarini ilm va maorif, millat yo‘liga sarf qilib, kundan-kun taraqqiy topsalar, jaholat va nodonligimiz sababidan bizlar topgan molimiz, bog‘ va hovlilarimizni to‘y va aza, uloq yo‘liga xarajat qilib, o‘zimizni bir parcha nonga muhtoj va xor qilmoqdamiz”.
Hoji Muin 1916 yili “Eski maktab — yangi maktab”, “Ko‘knori”, “Mazluma xotin” singari dramalarini chop ettirdi.
“Eski maktab — yangi maktab” H.Muinning jadidlar tomonidan maktab va maorif sistemasini isloh qilish kontseptsiyasini amalda joriy etish yo‘lida qo‘ygan qat’iy qadami edi. Bu kontseptsiyaga ko‘ra, mahalliy aholi vakillari ilmu ma’rifat pog‘onalaridan ko‘tarila borib, savdo-sanoat ishlari, davlat idoralari, boshqaruv tashkilotlariga yo‘l topishlari, rus burjuaziyasi bilan raqobatda g‘olib chiqib, sekin-asta muxtoriyatga erishish ko‘zlangan edi. Tabiiyki, eski usul maktablarini isloh etmasdan, zamonaviy ilmlarni o‘rganmasdan, raqobatbardosh milliy kadrlarni yetishtirmasdan turib bunga erishish mumkin emas edi. Shuning uchun butun jadidchilik harakati, matbuoti va adabiyotining bosh masalasi maktab va madrasalardagi ta’lim sistemasini isloh qilishni ta’minlashdan iborat edi.
Hoji Muinning “Eski maktab — yangi maktab” dramasi Behbudiy tomonidan olg‘a surilgan va jadid harakatchiligining asosiy dasturiga aylangan ijtimoiy-siyosiy yo‘nalishdagi mulohazalarni badiiy obrazlar vositasida talqin etishga yo‘naltirilgan asardir. Dramada eski maktablardagi ta’lim-tarbiya, o‘qitish dasturlarining yaroqsizligi, muallimlarning o‘ta mutaassib va xasisliklari Mullo Ochildi obrazida ifodalanadi.
Dramada jadid maktablarining afzaliyati va zaruriyatini ko‘rsatishga alohida o‘rin beriladi. Asarda jadid adabiyotida ilk bor Hoji Muin tomonidan mahalliy boylarning ideal obrazi yaratiladiki, buni muallifning katta ijodiy yutug‘i sifatida baholamoq lozim. Asardagi Komilboy obrazi o‘z xarakteri, fikr-tushunchasi bilan “Padarkush” va “To‘y” dramalaridagi boy obrazidan tubdan farq qiladi. U ilg‘or fikrli, yangi usul maktablarining ahamiyatini fahmlagan, ularga moddiy va ma’naviy yordam ko‘rsatishga tayyor turgan davlatmand kishi. U mahalliy boylarning iqtisodiy va madaniy qoloqligidan qayg‘uruvchi, o‘lka, uning aholisi taqdiri va istiqboli uchun o‘ylovchi yangi tipdagi o‘zbek boylarining vakilidir. Shu xususiyatlari bilan u jadid dramaturgiyasidagi boylarga nasihat va maslahat beruvchi ziyoli obraziga o‘xshab ketadi. Uning orzu-intilishlarini quyidagi so‘zlaridan ham bilish mumkin: “Zamonamiz ilmu hunar zamonidur. Ushbu zamonda o‘zga millatlarga asir bo‘lmay rohat bilan yashamoq uchun zamonaviy ilmu hunarlarni bilmoq lozimdur. Hushyor va mutamaddun bo‘lgan millat har vaqt o‘zining huquqini va dinini saqlamoq tariqasini bilib, zamoni kelganda ushbu yo‘lda o‘z jonini fido qilmoqqa hozir bo‘lib turar. Ammo ilmsiz millat boshqalarga asir va oyoqosti bo‘lmoqdan boshqa chora topolmay oxiri jonidan aziz bo‘lg‘on dinidan ham ajralib qolur…”.
Komilboy ushbu inqiroz holatdan qutulish yo‘lini ham yaxshi anglaydi: “Endi bu inqirozdan qutulmoq uchun nima qilmoq kerak? (biroz o‘ylab) Inqirozdan qutulmoq uchun birgina yo‘l borki, u ham maorif yo‘lidan iboratdur. Shohrohi maorifga kirmoq uchun yana bir yo‘l borki, ul yangi maktabdur”.
Hoji Muinning sahna asarlaridan yana biri “Ko‘knori” komediyasidir. Giyohvandlik yer yuzida eng katta fojialardan biriga aylangan hozirgi paytda uning yomon oqibatlarini fosh etuvchi asarlarga ehtiyoj so‘ngani yo‘q. Shu jihatdan H.Muinning ushbu asari hozir ham dolzarb asarlar sirasiga kiradi. Unda muallif bir necha ko‘knorining bir yerda to‘planib turli mavzularda qilgan o‘zaro suhbatlari va bahsu munozaralarini tasvirlash orqali giyohvand moddalar inson aqlini qay darajada xiralashtirishini, fojiaviy oqibatlarga olib kelishini mahorat bilan ochib beradi.
Hoji Muinning 1915 yili yozilib, 1916 yili bosilib chiqqan “Mazluma xotin” nomli to‘rt pardali fojiasi mavzu dolzarbligi, badiiy pishiqligi, yetuk obrazlari bilan o‘zbek jadid adabiyotining qisqa bir davrda yuksak taraqqiyot darajasiga ko‘tarilganidan dalolat beradi. Bu asari bilan dramaturg davr badiiy adabiyotida, aytish mumkinki, ilk bor xotin-qizlar ozodligi masalasini ancha keng darajada o‘rtaga qo‘yadi. Muallif ushbu asari haqida keyinchalik yozgandi: “U zamonlarda birdan ortiq xotin olib, ularga istagancha jabr-zulm qilish oila hayotida eng qayg‘uli va chirkin manzarani tashkil qilardi… Bosilib chiqqan piesalarim orasida o‘z vaqtida menga juda ma’qul bo‘lgani va xalq tomonidan ko‘proq suyilib o‘qilgani shu “Mazluma xotin” edi. Bu asarni o‘ylab yozish chog‘ida o‘z-o‘zidan mutaassir bo‘lib, ikki marta yig‘laganmanki, buni sira unutolmayman. Bu piesa yolg‘iz O‘zbekistonda emas, butun Turkistonda 11 yil muttasil o‘ynalib kelindi. Bu piesa 1920 yilda professor Vyatkin tomonidan ruschaga tarjima etilib, Samarqandda mavqeiy tomoshaga qo‘yildi”.
Asarning asosiy qahramonlari Uzoqboy, uning birinchi xotini yumshoq tabiatli Tansuqoy, Eshonbobo, Uzoqboyning ikkinchi xotini Suyaroy hamda yangi fikrli va to‘g‘ri so‘zli usuli jadidchi Muallimdir. Asar quyidagi manzara tasviri bilan boshlanadi: Uzoqboy choy ichib o‘tirib o‘g‘li Bahovuddinqulni Eshonboboni chaqirib keltirish uchun yuboradi. Monolog: “Qarab tursam jo‘ralarimizning ko‘pisi 2 ta-3 ta, ba’zilari 4 tagacha xotun olub, kayf surub yurubdurlar. Bularning har qaysilari bilan hamsuhbat bo‘lganimda, yangi olgan xotunlarini shunday maqtarlarki, odamning havasi ketub, og‘zidan suyi oqadur. Endi man ham to bir 14 yashar qiz olub kayf qilmasam bo‘lmaydur. Bu xotunim bo‘lsa, 30 larga yetib qoldi. Endi bu minan tirikchilikni mazasi bo‘lmaydir”. Shu asnoda Eshonbobo kirib keladi. Uzoqboy ikkinchi xotin olish niyati borligini Eshonboboga aytib, undan yordam so‘raydi. Eshonbobo bu maslahatdan juda xursand bo‘lib: “Hay-hay… ko‘b yaxshi bo‘ladur, Xudo tavfiqingizni ziyoda qilsun. Xo‘b, ana biz sovchilik xizmatini qilamiz, bu jihatdan aslo parvo qilmang, o‘zingizga munosib qiz topamiz. Xudoga shukur sizning davlatingiz bor. Siz to‘rttagacha xotin olsangiz ham kuchingiz yetadir. Ko‘p xotin olmoqlikning xosiyati juda ko‘p, bolam”, — deydi…
Hoji Muinning sho‘rolar davridagi faoliyati ham sermahsul va rangbarangdir. U 20 — 30-yillar orasida mohir jurnalist sifatida “Mehnatkashlar tovushi” gazetasining mas’ul muharriri, “Zarafshon”, “Ovozi tojik”, “Qizil yulduz” gazetalarining adabiy xodimi, “Tayoq” va “Mashrab” jurnallarining mas’ul muharriri, “Mushfiqiy”ning mas’ul kotibi vazifalarida ishlab, barakali ijod qildi. Bu davrda u, ayniqsa, hajvgo‘y shoir sifatida o‘nlab yashirin imzolar bilan asarlar yaratdi.
Hoji Muinning tarjimonlik faoliyati ham e’tiborga loyiq. U Fitratning hali Turkiyadaligida yozilgan “Munozara” asarini fors tilidan o‘zbek tiliga tarjima qiladi. Ayni chog‘da, mashhur tatar adibi Olimjon Ibrohimovning “Teran tomirlar” asarining tojikcha tarjimasi ham uning qalamiga mansubdir.
Hoji Muinning dramaturgiya sohasidagi faoliyati ham davom etdi. Ming afsuski, 30-yillarning alg‘ov-dalg‘ov paytlarida H.Muin tomonidan yaratilgan ko‘plab asarlar har xil sabablar bilan yo‘qolib ketdi. Ular orasida muallifning “Boy ila xizmatkor”,”Maorif qurbonlari”, “Juvonbozlik qurbonlari”, “Qozi ila muallim” singari dramalari ham bor edi. Dramaturg sifatida shuhrat topgan H.Muinning 5 pardali “Maorif qurbonlari” piesasi 1923 — 1925 yillari yozilgan bo‘lib, unda Behbudiy va uning yaqin safdoshlarining fojiaviy hayot yo‘llari tasvir qilingan. Bu sahna asari, muallifning guvohlik berishicha, Samarqand, Buxoro va Kattaqo‘rg‘on shaharlarida takror-takror sahnaga qo‘yilgan.
Hoji Muinning o‘z qo‘li bilan yozilgan va hozir qizi Salima opa qo‘lida saqlanayotgan tarjimai holida ma’lumot berishicha, u 30 yillik faoliyati davomida 23 gazeta va jurnalda adabiy, ilmiy va ijtimoiy mavzularda taxminan 200 tacha maqola, 400 tacha turli xabarlar va 1500 misraga yaqin o‘zbekcha va tojikcha she’rlar yozgan. Ana shunday noyob iste’dod sohibi, boshqa ko‘plab adiblar qatori, shaxsga sig‘inish qurboni bo‘ldi. U “xalq dushmani” sifatida 1938 yili qamoqqa olindi va 1942 yilning 21 iyulida Perm viloyatining Solikamsk shahridagi qamoqxonada vafot etdi.
Hoji Muin o‘zining mazmundor hayoti, sermahsul ijodi va ishlari bilan xalqimiz qalbida o‘chmas iz qoldirgandir. Uning mavjud asarlarini nashr ettirish, noma’lumlarini izlab topish va o‘rganish, maktab o‘quvchilari, oliy o‘quv yurtlari va keng jamoatchilikni bu noyob iste’dod sohibining ijodi bilan kengroq tanishtirish adabiyotshunoslar, ma’naviyat va ma’rifat jonkuyarlarining burchidir.
Manba: «O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2003 yil 22-23-soni.
Hoji Muin
HAJVIY SHE’RLAR
Rustam Tojiboev tayyorlagan
Hoji Muin Shukrullo o’g’li (1883.15.3, Samarqand — 1942.27.7, Rossiya, Perm viloyati Solikamsk shahri) — ma’rifatparvar, shoir. 1901 yilda haj safaridan qaytgach, maktab ochib, bolalarni o’qitgan. Avval eski usulda, 1903—16 yillar yangi usulda muallimlik qilgan. Ilgor jadid muallimi sifatida tanilgan. «Rahnamoi savod» alifbe darsligini yozgan (1908). «Samarqand» gazetasi va «Oyna» jurnalida ishlagan (1913—15). Rossiyada mardikorlikda bo’lgan (1916—17). Samarqandga qaytgach, «Hurriyat» (1917—18), «Mehnatkashlar o’qi», «Mehnatkashlar tovushi» (1918—22), «Zarafshon» (1922—26), «Ovozi tojik» (1926-29) gazetalari, «Tayoq» (1919), «Mashrab» (1922—26), «Mushfiqiy» (1926—29) jurnallarida ishlagan. 1929 yilning 29 sentyabridan 3 yil Sibirda surgunda bo’lgan. Surgundan qaytgach, O’zbekiston davlat nashriyotining tojik bo’limida adabiy xodim (1932—34), «Qizil Yulduz» gazetasi muxbiri (1934-37). 1938 yil 24 yanvarda nohaq hibsga olinib, NKVD qoshidagi uchlik hukmi bilan 10 yilga qamalgan. Hukmni o’tash chog’ida halok bo’lgan.
Hoji Muinning ijodi 1900 yillardan she’rlar yozish bilan boshlangan. «Nahif» (Ojiz), «Mehriy» taxalluslari bilan an’anaviy mavzularda she’rlar yozgan. 1908 yilda ijodiy qarashlarida keskin burilish bo’lib, M.Behbudiy ta’sirida ma’rifatparvarlik ruhida she’rlar va publitsistik maqolalar yoza boshlagan. «Guddastai adabiyot» (1914), «Yangi adabiyot» (1915) she’riy to’plamlarini chop ettirgan. Fitratning «Munozara» asarini o’zbek tiliga tarjima qilgan (1913). Turkiston matbuotida publitsistik maqolalari bilan faol qatnashgan. 1914 yilda Nusratullo Qudratullo o’g’li bilan «To’y» pesasini yozgan va chop ettirgan. «To’y» M.Behbudiyning «Padarkush»idan keyin sahnalashtirilgan 2-o’zbek pesasidir. «Eski maktab — yangi maktab», «Ko’knori», «Mazluma xotin» pesalarini yozib, ularni alohida kitob holida chop ettirgan (1915).
RAHMATLIK UEZD — SAMARQAND RAYQO’MINING HURMATLIK
SADRLARI TILIDAN
Tangriga ming karra qulluq bo’lsin,
Qulluq aytmak biza qutlug’ bo’lsin.
Tangrining marhamatidan biza ham
Bo’ldilar baxt ila davlat mahram.
Sadr bo’ldiq necha kun rayqo’mga,
Nafimiz tegdi havasu ilmga.
Necha kun xalqqa xizmat qildiq,
Ishchi-dehqon kabi mehnat qildiq.
Xalqaro xizmatimiz ko’b bo’ldi,
Izzat va hurmatimiz ko’b bo’ldi.
Istifoda qilibon fursatdan,
Izzatu obro’yu hurmatdan.
Oldiq eng boylaridan kunda zakot,
Tangri berdi pulimizg’a barakot.
Pora olmoqqa biz odat qilmadiq,
Ishchi-dehqong’a xiyonat qilmadiq.
Oqchani sarfi sharorat qildiq,
Ozgina daf’i qasorat qildiq.
Xalqni kecha va kunduz taladiq,
G’ayurning kosasini ham yaladiq.
Otlanib shahar va uezdni kezdik,
Kuchimiz boricha xalqni ezdik.
Oh! Behuda safohat qildiq,
Yurtimiz ichra shafovat qildiq.
Zulmimiz o’z boshimizga yetdi,
Oxiri baxt ila davlat ketdi.
Ohkim, vaqti rayosat o’tdi,
Hayfkim, davri siyosat o’tdi.
«Tayoq»:
Qilmag’on bo’lsang edi elga chatoq,
Boshga yetmas edi shuncha tayoq.
«Zarafshon» gazetasi, 1922 yil, 3 dekabr
NIMA EDIK, NIMA BO’LDIK, NIMA QILAYLIK?
«Nima edik, nima bo’ldik?» so’rog’i
Esimizga keladi har chog’i.
«Nima qilmoq kerak edi?» derlar,
Bizdagi kambag’al ishchi-erlar.
Ilgari bizlarga matlab bor edi,
Yangi maktab, eski maktab bor edi.
Chiqar edi bir-ikki ro’znoma,
O’qir edi uni xosu omma.
Yoshlarda dard ila g’ayrat bor edi,
Xalqda ozgina himmat bor edi.
Nima bo’ldi — ishimiz o’zgardi,
Sog’lig’i ketdiyu qoldi dardi.
Ya’ni na maktabu paktab qoldi,
Eski va yangilari tarqaddi.
Yangi maktabda mushuk o’ynaydir,
Eski maktabda quchuk uxlaydir.
Bolalar ko’chada hayron-sarson,
Onalar uychada nolon-giryon.
Otalarning ishi non topmoqdir,
Non uchun salla-chopon sotmoqdir.
Elimizda g’ami maktab yo’qoldi,
Loaqal maktab uchun gap yo’qoldi.
Gazeta bo’lsa-da bizning elda,
Chiqodir bir karra oyda, yilda.
Yoshlar bunda tutash ovladilar,
Qarilar bunda osh ovladilar.
Xalqimizning bor-yo’g’i to’yg’a,
Sarf o’lur, bir puli qolmas uyg’a.
To’g’risi, boylara himmat yo’qdir,
Xayru ehson va hamiyat yo’qdur.
Qolmadi sinfi taraqqiyparvar,
Barchasi bo’ldi giriftoru zar.
Ba’zisi soch va soqol fikridadir,
Kechasi mohijamol fikridadir.
Bu orada faqat ishchi-dehqon
Qoldi nodonliq ila sargardon.
O’qumay mulla bo’lurmi ishchi?
O’qumay haqni bilurmi ishchi?
Yovimiz bor oti «mustamlakachi»,
Yuzi oppoq ko’rinur, qora ichi.
Ushbu yov birla qurash lozimdur,
Balki oni quvlash lozimdur.
Yana bir yov bor — oti nodonliq,
Qiladir biza hamon xoqonliq.
Bunga qarshi urush ochmoq lozim,
Tezrak oni yo’qotmoq lozim.
Buni yo’q etmak uchun ilm kerak,
Holbuki, bizda bilimdir siyrak.
Ilm uchun maktab ochish lozimdur,
Eru xotinga o’qish lozimdur.
Ilmsiz hur yashamoq mumkin emas,
O’qug’on elga chatoq mumkin emas.
So’zlamoq chog’i o’tib ish bitdi,
Ish bilan birga sovuq qish bitdi.
Endi kim ishlamasa o’lg’usidir,
Ya’ni armoni guli so’lg’usidir.
«Zarafshon» gazetasi, 1922 yil, 1 dekabr
AY QALAM!
Ay qalam, haq yo’lida bo’l to’g’ri,
Egrilik aylama, bo’lma o’g’ri.
Ay qalam, to’g’rini egri yozma,
Aldanib oqchag’a yo’ldan ozma.
To’g’ri yur, to’g’ri gapir, to’g’ri yoz,
Egrilik qilg’uvchining qabrin qoz.
To’g’rilikni o’zingga maslak tut,
To’g’ri kelganda bu yo’lda qon yut.
Seni der bunda birov «teskarichi»,
Birisi der: «Bu kishi millatchi».
Biri der «dinchi», biri «ruhiyachi»,
Biri «nodon», biri «safsatachi».
Kim na der, deyabersin so’zini,
So’zi-la ko’rsatsin yuzini.
Iltifot etma alarga, yoza ber,
Sen haqiqat chechagin doim ter.
Ay qalam, haqni yozarda o’lg’il,
Maslaking yo’lida qurbon bo’lg’il.
Bu zamonda kim erur haqqoniy,
Shubhasiz to’kilur oning qoni.
«Zarafshon» gazetasi, 1923 yil, 25 yanvar
«TAYOQ»NING NASIHATI
«Jarchi» bolam, erka qo’zim, har ishingni bilib qil,
Erkalikni menga qilg’in — matbuotga qilmag’il!
Sen yosh hali, tajribang oz, yozg’oningni tuzatdur,
Nuqsoningni aytganlarga haqsiz o’pka etmagil!
«Jarchi» o’g’lim, «cho’g’ul» bo’lib haq yo’lidan ayrilma,
Garchi oting «Jo’g’ul» bo’lsa, o’zing to’g’rilag’ul bo’l!
To’siqliklar ko’rarsang-da, o’z yo’lingdan burilma,
Otang o’lur haq yo’lida, sen ham uning kabi o’l!
Gapning tubin bilmay nega dodu faryod qilasan?
Aslin bilsang, otang saning boshg’inangni silaydir.
Achchig’lanib chol otangning o’lmagini so’raysan,
Qaysi bola otasining o’limini tilaydir!
«Zarafshon» gazetasi, 1923 yil, 1 mart
IJOBAT BO’LG’ON DUO
(Amir Olimxon haqida)
Ay Xudoi diyrgiri saxt gir!
Teztar gar jonaki nodon amir.
On amiri, ki nadorad g’ayri zulm,
Fikru zikri digari andar zamir.
Koru borash fisqu ayshu ishratast,
Go’yo az modar o’ zoda sharir*.
Ul amirkim kasofat(ning) konidir,
Ezmalik avjidadir deb «alkabir».
Odamiyat ko’chasidan o’tmagan,
Sadqai odam bo’lsun munday amir.
Kambag’alg’a rahmi yo’qdir, zulmi ko’b,
Boylarg’a lutf ila mehri kasir.
Burjuazlarg’a berar yog’liq palov,
Kambag’al ishchiga bermaydir xamir.
Mullalarni aldabon «dahyak» bilan,
Vaqflarni ushr birlan o’zi yer.
Boyu mullalar anga sovliq chimor,
Bevayu bechoradir sog’liq sigir.
Peshkash aylar amirga zulm ila,
O’z bolasin boyu mullayu faqir.
Bachchabozliqda anga yo’qdir misol,
Mayparastliqda anga yo’qdir nazir.
Ersiz qiz qolmadi qo’l ostida,
Chunki bo’ldi barcha qizg’a o’zi er.
Shul jihatdan haqlidir har kim desa:
«Biz Buxoro xalqi avlodi amir».
Garchi bo’lsa oti Olimxon to’ra,
O’zi ilmu fazldan yo’qdir xabar.
Shul sababdan olimg’a dushman erur,
Chin ilm ahlini zindong’a solur.
«Istaraz»chilarni ho’kizdek boqur,
Hurriyatchilarni qo’ydek boshin kesur.
Hurriyatdan so’zlasang — joni chiqar,
Zulmdan so’z boshlasang, bo’lg’ay daler.
Bundayin zolim, ilohi, tezroq
Bolsheviklar qo’lig’a tushgay asir.
Barcha molu mulku taxtu baxtini
Bolsheviklar aylagay yibir-yesir.
Qo’rqmayin to’g’ri yozar botur «Tayoq»,
Garchi bo’lsa qatl, yo borsa Sibir.
Boturbek
(Bu manzuma «Mehnatkashlar tovushi» gazetasining 1918nchi yil, 13nchi dekabrdagi 45-sonidan ko’chirildi.)
*Mazmuni: Ey Olloh (er yuzida) fikru zikri zulmdan boshqa bo’lmagan, nodon amir jonin kech bo’lsa ham tezroq va azobliroq ol, ul zotning qilar amali faqat fisqu fasod, ayshu ishratdir, go’yo onadan yomonlik
farzandi bo’lib tug’ilgandek.
«Mashrab», 1924 yil, 7-son
XIZMATLARIM
(O’xshatma)
Ey yoronlar, to’g’ri yo’ldan qochdim mano,
Egrilikning urug’larin sochdim mano.
Cho’ntakkinam oqcha bilan to’lsin debon,
Makru firib do’konini ochdim mano.
Xalq ichida bug’zu nifoq ko’paysun deb,
Qayda yursam chaqimchiliq qildim mano.
Bilimsizlar azob tortib o’quydilar,
Man o’qumay barcha fanni bildim mano.
Kimdan foyda ko’rgan bo’lsam qo’lin o’pdim,
Nafi tegmay yurganlarni so’kdim mano.
Boy kishiga puli uchun sajda qildim,
Kambag’alning obro’yini to’kdim mano.
Nafsginamning buyrug’idan qilcha chiqmay,
Yog’liq joyg’a har xil tuzoq qo’ydim mano.
Uzun chopon, katta salla kiymak bilan,
Nodonlardan ko’b hurmatlar ko’rdim mano.
Amaddorga pora berib ish bitirdim,
Buning uchun xizmat haqi oldim mano.
Hay attangkim, oxir o’zim qo’lg’a tushdim,
Yomonliqdan ko’b balog’a qoldim mano.
Mashrab:
«El xizmatin» qilg’on kishi shunday bo’lur,
Shul ishga ming ofarin dedim mano.
Sandek o’sal kishilardan kim-qanchasin,
Urib, so’kib boshlarini yedim mano.
Mulla Junbul «Mashrab», 1924 yil, 15-son
PORA BER
(Bir poraxurning iltimosi bilan yozildi)
Ish bitkazib ketay desang, pora ber!
Murodingga yetay desang, pora ber!
O’zim oqman, qoralarni oqlayman,
Meni rozi etay desang, pora ber!
Pulsiz g’avg’o aslo o’rin tutmaydir,
Yog’liq janjal sira navbat kutmaydir,
Bo’sh da’volar bu dunyoda butmaydur,
Maysiz kabob tomog’imdan o’tmaydur.
O’g’riliq qil, odam o’ldur, pora ber!
Elni yig’lat, meni kuldir, pora ber!
Pulsiz bo’lsang, hech kim senga boqmaydir,
Dushmaningni chayon kabi chaqmaydir,
«Mulla jiring» hamyoningga oqmaydir,
Quruq so’zlar qulog’ingga yoqmaydir,
Ko’b gapirma, cho’ntakni och, pora ber!
Olamni buz, kel oqcha soch, pora ber!
Oqcha bo’lsa, pora changalda sho’rbo,
Oqcha bilan kuchsiz bo’lg’on tavono,
Pullik nodon ko’zga ko’ringay dono,
Puli borning tili bo’lg’usi go’yo,
Kechqurun kel, yeng ichidan pora ber!
Yoki kunduz paket bilan pora ber!
Qishloqlarda maxfiy ishlab pora ber!
Eshonlardek murid ovlab, pora ber!
Bo’ri bo’lib elni talab, pora ber!
Katta to’y qil, juvon asrab pora ber!
Mulla Junbul «Mashrab», 1925 yil, 16-son
