Асқар Маҳкам ижоди ҳали умуман тадқиқ этилмаган деса ҳам бўлади. Бу йўлда айрим уринишлар (Юсуфали Шоназаровнинг “Асқар Маҳкам” номли китоби, “Сўйладик гоҳ урён, гоҳи мунаққаш” туркум мақолалари, Абдулло Зуҳурнинг “Қаттиқ иймон шоири” мақоласи) албатта, қувонтиради. Жумладан, Неъматулло Иброҳим Асқар Маҳкамнинг “Ҳақ” китобига ёзган сўзбошисида шундай дейди: “Асқар Маҳкам ўз асарларида Инсонни бор мураккаблиги билан тасвирлайди. Юзаки тавсиф этиш унинг руҳиятига ётдир. Бошқача қилиб айтганда, у Инсонни нафрат билан севади, инкор билан эътироф этади, оғу билан даволашга, алам билан шодлантиришга интилади…” (Одил Икромнинг мақоласидан)

Асқар МАҲКАМ
МИРЗО БОБУР ҲАҚИДА ИККИ ШЕЪР

МИРЗО БОБУРНИНГ ВАТАНГА МАРСИЯСИ

Боқдим заҳру заққум ёшларим тийиб,
девор тагларида қолгандек таним.
Нақшбандийларнинг чориғин кийиб,
ёҳу чекаётган вайрон Ватаним!

Азиз қадамжолар, гўрлар бузилган,
жасадлар улоққан, топталган лаҳим.
Салла, кафанлиги тўзган, тўзғиган,
яктаги хунолуд, тобут Ватаним!..

Зурёдлари етим-есир туғилган,
эрларини тирик ямлаган жаҳим.
Тупроқ деворлари тишдек тўкилган,
юракдек сил бўлган бемор Ватаним!..

Кўчасидан кечган кўкрагин тилган,
қадрдоним, қадим-қадим беқадрим.
Фотиҳлари кепак пулга сотилган,
ботирлари заҳар ичган Ватаним!..

Пахса чордеворнинг қабатларидан
зобитларга боқдинг қўрқув ила жим,
кампирларнинг зардоб ҳасратларидан
юрак-бағри оқиб тушган Ватаним!..

Ходаларга қоқиб ўлдирилган тан,
бир ён Қибла, қолган уч ёни — ғаним…
Дарё қонлар бериб, яна нон берган,
тандирлари кўчган, куйган Ватаним.

Тилин «Иллаллоҳ»дан ўзгага тийган,
менинг сомон рангим, заъфарон рангим.
Зарбоф тўнлар тикиб, бўз кўйлак кийган,
ўзи қул, сочлари чилбир Ватаним!..

МИРЗО БОБУРНИНГ УЛУСГА АРЗИ

Ноаён пуштларинг бу кун улғайди,
бирови палағда, бирови сағир.
Эй Халқ, дарёларинг тўнғиз булғади,
эй Халқ, қўрғонларинг йиқилаётир.

Мозордек асрадинг минг йил Ватанни,
минг йил остонангдан ўтмади журум.
Эй Халқ, этагингдан тутганлар қани?
Эй Халқ, этагингни кўтарганлар ким?

Кўзларингга қўлин тиққан таадди,
курагингга ханжар суқди мулойим.
Эй Халқ, нон-тузингни кимлар ямлади?
Эй Халқ, тузлуғингга тупурганлар ким?

Қисматинг чўрилар сочидек чигил,
пешонанг етмайди меҳробга — Ҳаққа…
Эй Халқ, сажда қилсанг Худога қилгил,
эй Халқ, сажда қилма ўзга бир халққа!..

Вайрона марқадлaр ичра муҳаррам
зотлар чўкка тушиб ўлтирар бедор.
Эй Халқ, суягингни хор қилсалар ҳам,
эй Халқ, юрагингни қилдирмагил хор!

Ой осувлик бешик дастасида нам,
ҳали на подшоҳсан, на тош, на туғсан.
Эй Халқ, ўғлонларинг боши кетса ҳам
эй Халқ, битта Аёл хор бўлса — йўқсан!..

Бир тандир нонингни тортиб олгани
тўрт томондан келди тўда-тўдалар,
эй Халқ, деворларда оятлар қани?
Эй Халқ, мозорларда қани мурдалар?..

Сўнди ой чеҳрасин рўшно зардлари,
шоқолларга қолди Шарқнинг маҳзани.
Эй Халқ, хонақоҳнинг қани гардлари?
Эй Халқ, Навоийнинг муриди қани?..

Улар тупроқни-да тошни едилар,
сен бу даррандани танимадингми?
Эй Халқ, авлиёлар қайга кетдилар?
Эй Халқ, иймонингдан айрилмадингми?…

Гадо ўзанларинг паноҳ излайди,
оёқ ости бўлди сарҳад, садларинг…
Эй Халқ, фарёдларинг кафан истайди,
эй Халқ, кафан истар жигарбандларинг.

Сутинг борми, синган ойнинг куваси?
Борми сағирларга қурту қутларинг?
Эй Халқ, туркийларнинг қани ўз саси?
Эй Халқ, қани ар-ар алпағутларинг?..

Саҳро кўксидаги тилло сандиқча —
юз каллали сариқ аждар қўриқлар.
Эй Халқ, қани мешкоб булутлар ичра,
эй Халқ, қани зардоб ичган семурғлар?..

Боравер, чалқанча магар йиқилсанг,
боравер, манглайда захминг битади.
Эй Халқ, бугунингга шукрона қилсанг,
эй Халқ, эрта кунда кунинг битади…

Тоғ бошида тулпор қоқиндими, бас,
бек бола бўлсанг ҳам ҳалок бўласан.
Эй Халқ, оёғингга чориқлар эмас,
эй Халқ, узангини қачон иласан?!

Ёзуғларин кечдинг чўх неку баднинг,
асокаши бўлдинг дили кўрларнинг,
Эй Халқ, хоинларни қўйдек сийладинг,
эй Халқ, молдек боқдинг муфтахўрларни.

Буздилар, кўмдилар ва ёндирдилар.
Бир дошингга келди минглаб баковул.
Эй Халқ, кечмишингдан кул қолдирдилар,
эй Халқ, келажагинг бўлсин дея «гул».

Чиммат каби тутдинг юзингда ҳақни,
бошинг узра тутдинг руҳи покингни.
Эй Халқ, семиртирдинг неча бир халқни,
эй Халқ, семиртирди улар хокингни…

Сенсан зарра қаҳру дарёйи раҳм,
сенсан қатра нафрат, уммони меҳр,
эй Халқ, бино бўлди бир бадбин қавм,
эй Халқ, бир қавмки, мурдани ҳам ер…

Еди ўғлонларинг жонидан тортиб,
оқсоч хотинларнинг ковушигача.
Эй Халқ, еди ҳалол уйингда ётиб,
эчки-уловларинг идишигача.

Муқаддас хокингни топтади пода —
сен шул подалардан қолганин ейсан.
Эй Халқ, афсурда бу дайри фанода,
эй Халқ, итлар талаб ётган бир элсан!

Бир қўйнингда илон, бирида чаён,
қўлинг калта, сиғмас кимсага ҳаддинг.
Эй Халқ, сабрнинг-да садди бор аён,
эй Халқ, ҳудуди бор ҳар нечук ҳаднинг.

Буюк турк алпларин барбод ёдисан,
Мастчоҳ тоғларида қолган шарпа — мен.
Эй Халқ, Навоийнинг авлодимисан?
эй Халқ, Темурбекнинг наслимисан сен?!..

Мен Темурхон эмас, шоҳ Бобур эдим.
Ҳақ субҳон-таоло кўрмишдир раво.
Эй Халқ, нидоларим тўкилиб кетди,
эй Халқ, кетдим аёқ етгунчагача то…

Қирқ бор адо қилдим сураи «Ёсин»,
завол еткурмасин ғанимлар тийри.
Эй Халқ, фарзандларинг бешумор бўлсин,
эй Халқ, Бобур каби бўлмасин бири…

Пушти камарларим кетар белимда,
то қиёмат бўлдим уларга зомин.
Эй Халқ, ичганим заҳр бўлган элимда,
эй Халқ, ошаганинг ош бўлсин, омийн!

Бундан Бобур ўтар, Шайбоний ўтар,
Тангри ўз мулкидан халқ қилсин жойин.
Эй Халқ, Бухорони бошингга кўтар,
эй Халқ, Самарқандни хор қилма, омийн!

Неча жуфт истадим, оқибат тоқман,
азо тутдим ҳаргиз, тутмадим ёдин.
Эй Халқ, мен ҳам битта бандаи хокман,
эй Халқ, банда бўлгил хок қадар, омийн!..

Бу мулки даҳр асли бир беҳудуд қабр —
бир кун адо қилсак умрлар шомин,
эй Халқ, дийдорлашув рўзи маҳшардир,
эй Халқ, Худо сени асрасин, омийн!

Asqar MAHKAM
MIRZO BOBUR HAQIDA IKKI SHE’R

MIRZO BOBURNING VATANGA MARSIYASI

Boqdim zahru zaqqum yoshlarim tiyib,
devor taglarida qolgandek tanim.
Naqshbandiylarning chorig’in kiyib,
yohu chekayotgan vayron Vatanim!

Aziz qadamjolar, go’rlar buzilgan,
jasadlar uloqqan, toptalgan lahim.
Salla, kafanligi to’zgan, to’zg’igan,
yaktagi xunolud, tobut Vatanim!..

Zuryodlari yetim-yesir tug’ilgan,
erlarini tirik yamlagan jahim.
Tuproq devorlari tishdek to’kilgan,
yurakdek sil bo’lgan bemor Vatanim!..

Ko’chasidan kechgan ko’kragin tilgan,
qadrdonim, qadim-qadim beqadrim.
Fotihlari kepak pulga sotilgan,
botirlari zahar ichgan Vatanim!..

Paxsa chordevorning qabatlaridan
zobitlarga boqding qo’rquv ila jim,
kampirlarning zardob hasratlaridan
yurak-bag’ri oqib tushgan Vatanim!..

Xodalarga qoqib o’ldirilgan tan,
bir yon Qibla, qolgan uch yoni — g’anim…
Daryo qonlar berib, yana non bergan,
tandirlari ko’chgan, kuygan Vatanim.

Tilin «Illalloh»dan o’zgaga tiygan,
mening somon rangim, za’faron rangim.
Zarbof to’nlar tikib, bo’z ko’ylak kiygan,
o’zi qul, sochlari chilbir Vatanim!..

MIRZO BOBURNING ULUSGA ARZI

Noayon pushtlaring bu kun ulg’aydi,
birovi palag’da, birovi sag’ir.
Ey Xalq, daryolaring to’ng’iz bulg’adi,
ey Xalq, qo’rg’onlaring yiqilayotir.

Mozordek asrading ming yil Vatanni,
ming yil ostonangdan o’tmadi jurum.
Ey Xalq, etagingdan tutganlar qani?
Ey Xalq, etagingni ko’targanlar kim?

Ko’zlaringga qo’lin tiqqan taaddi,
kuragingga xanjar suqdi muloyim.
Ey Xalq, non-tuzingni kimlar yamladi?
Ey Xalq, tuzlug’ingga tupurganlar kim?

Qismating cho’rilar sochidek chigil,
peshonang yetmaydi mehrobga — Haqqa…
Ey Xalq, sajda qilsang Xudoga qilgil,
ey Xalq, sajda qilma o’zga bir xalqqa!..

Vayrona marqadlar ichra muharram
zotlar cho’kka tushib o’ltirar bedor.
Ey Xalq, suyagingni xor qilsalar ham,
ey Xalq, yuragingni qildirmagil xor!

Oy osuvlik beshik dastasida nam,
hali na podshohsan, na tosh, na tug’san.
Ey Xalq, o’g’lonlaring boshi ketsa ham
ey Xalq, bitta Ayol xor bo’lsa — yo’qsan!..

Bir tandir noningni tortib olgani
to’rt tomondan keldi to’da-to’dalar,
ey Xalq, devorlarda oyatlar qani?
Ey Xalq, mozorlarda qani murdalar?..

So’ndi oy chehrasin ro’shno zardlari,
shoqollarga qoldi Sharqning mahzani.
Ey Xalq, xonaqohning qani gardlari?
Ey Xalq, Navoiyning muridi qani?..

Ular tuproqni-da toshni yedilar,
sen bu darrandani tanimadingmi?
Ey Xalq, avliyolar qayga ketdilar?
Ey Xalq, iymoningdan ayrilmadingmi?…

Gado o’zanlaring panoh izlaydi,
oyoq osti bo’ldi sarhad, sadlaring…
Ey Xalq, faryodlaring kafan istaydi,
ey Xalq, kafan istar jigarbandlaring.

Suting bormi, singan oyning kuvasi?
Bormi sag’irlarga qurtu qutlaring?
Ey Xalq, turkiylarning qani o’z sasi?
Ey Xalq, qani ar-ar alpag’utlaring?..

Sahro ko’ksidagi tillo sandiqcha —
yuz kallali sariq ajdar qo’riqlar.
Ey Xalq, qani meshkob bulutlar ichra,
ey Xalq, qani zardob ichgan semurg’lar?..

Boraver, chalqancha magar yiqilsang,
boraver, manglayda zaxming bitadi.
Ey Xalq, buguningga shukrona qilsang,
ey Xalq, erta kunda kuning bitadi…

Tog’ boshida tulpor qoqindimi, bas,
bek bola bo’lsang ham halok bo’lasan.
Ey Xalq, oyog’ingga choriqlar emas,
ey Xalq, uzangini qachon ilasan?!

Yozug’larin kechding cho’x neku badning,
asokashi bo’lding dili ko’rlarning,
Ey Xalq, xoinlarni qo’ydek siylading,
ey Xalq, moldek boqding muftaxo’rlarni.

Buzdilar, ko’mdilar va yondirdilar.
Bir doshingga keldi minglab bakovul.
Ey Xalq, kechmishingdan kul qoldirdilar,
ey Xalq, kelajaging bo’lsin deya «gul».

Chimmat kabi tutding yuzingda haqni,
boshing uzra tutding ruhi pokingni.
Ey Xalq, semirtirding necha bir xalqni,
ey Xalq, semirtirdi ular xokingni…

Sensan zarra qahru daryoyi rahm,
sensan qatra nafrat, ummoni mehr,
ey Xalq, bino bo’ldi bir badbin qavm,
ey Xalq, bir qavmki, murdani ham yer…

Yedi o’g’lonlaring jonidan tortib,
oqsoch xotinlarning kovushigacha.
Ey Xalq, yedi halol uyingda yotib,
echki-ulovlaring idishigacha.

Muqaddas xokingni toptadi poda —
sen shul podalardan qolganin yeysan.
Ey Xalq, afsurda bu dayri fanoda,
ey Xalq, itlar talab yotgan bir elsan!

Bir qo’yningda ilon, birida chayon,
qo’ling kalta, sig’mas kimsaga hadding.
Ey Xalq, sabrning-da saddi bor ayon,
ey Xalq, hududi bor har nechuk hadning.

Buyuk turk alplarin barbod yodisan,
Mastchoh tog’larida qolgan sharpa — men.
Ey Xalq, Navoiyning avlodimisan?
ey Xalq, Temurbekning naslimisan sen?!..

Men Temurxon emas, shoh Bobur edim.
Haq subhon-taolo ko’rmishdir ravo.
Ey Xalq, nidolarim to’kilib ketdi,
ey Xalq, ketdim ayoq yetgunchagacha to…

Qirq bor ado qildim surai «Yosin»,
zavol yetkurmasin g’animlar tiyri.
Ey Xalq, farzandlaring beshumor bo’lsin,
ey Xalq, Bobur kabi bo’lmasin biri…

Pushti kamarlarim ketar belimda,
to qiyomat bo’ldim ularga zomin.
Ey Xalq, ichganim zahr bo’lgan elimda,
ey Xalq, oshaganing osh bo’lsin, omiyn!

Bundan Bobur o’tar, Shayboniy o’tar,
Tangri o’z mulkidan xalq qilsin joyin.
Ey Xalq, Buxoroni boshingga ko’tar,
ey Xalq, Samarqandni xor qilma, omiyn!

Necha juft istadim, oqibat toqman,
azo tutdim hargiz, tutmadim yodin.
Ey Xalq, men ham bitta bandai xokman,
ey Xalq, banda bo’lgil xok qadar, omiyn!..

Bu mulki dahr asli bir behudud qabr —
bir kun ado qilsak umrlar shomin,
ey Xalq, diydorlashuv ro’zi mahshardir,
ey Xalq, Xudo seni asrasin, omiyn!