У пайтда ҳозиргидай ахборот оқими кўп эмасди. Китобнинг ҳам тури кўп бўлмаган. Бу – аниқ. Лекин у китобларни севмай бўлмасди. Ҳидламай бўлмасди. Ичидаги Лайлини Мажнунга ўхшаб севмаслик ҳам мумкин эмасди. Китоб шунга мажбур қиларди. Ажабо!
Собир Ўнар
КИТОБ ИФОРИ
Собир Ўнар 1964 йил 25 февралда Самарқанд вилоятининг Қўшработ туманидаги Қувкалла қишлоғида туғилган. ТошДУнинг журналистика факультетини тамомлаган (1986). Илк ҳикояси — «Кунсулувнинг хатлари». Шундан сўнг ёзувчининг «Орзуга тўла қишлоқ» (1989), «Овлоқ адирлар бағрида» (1990), «Чашма» (1991) ҳикоялар тўпламлари нашр этилган. «Чамбилбелнинг ойдаласи» (2006) асари муаллифи. Қорақалпоқ адиби Х. Тожимуродовнинг «Ов ҳангомалари» (1990) ҳамда турк ёзувчиси Бакир Юлдузнинг «Карбало фожеаси» қиссасини ўзбек тилига таржима қилган.
Авваллари китоб ҳиди, ифори ҳақида негадир ўйламас эканман. Мана, замон ўзгарди, энди тақчиллик йўқ, хоҳлаган китобингни топа оласан, нашриёт ва босмахоналар сон-саноқсиз, гуриллаб ишлаб ётибди. Бу китобларни ўқиш тугул санаб ҳам улгуриш қийин. Шундай бўлгани тузук, албатта. Боз устига кутубхоналар ҳам замонавийлашиб, зарур адабиётларнинг электрон шаклини компютерга солишяпти. Бу ҳам алоҳида қулайлик.
Лекин одамлардаги китобга бўлган меҳр, ҳис-туйғулар йўқолиб боряпти. Афсус, минг афсус! Мактабдалик чоғимизда тўрт-беш чоғли китобсеварлар мактаб кутубхонасидаги ўзбекча китобларнинг деярли ҳаммасини ўқиб чиқишга улгурган эдик. Бу ўзига хос мусобақа эди. Китобнинг охиридаги варақлардан бирига «Бу китобни 19… йил, фалон числода Фалончиев ўқиб чиқди», деб ёзиб ҳам қўярдик. У ўқиган бўлса нега мен ўқимас эканман, деб бошқа бир ўқувчи уни уйига олиб кетар ва кутубхоначи опанинг дакки-дашномию ёзғиришига қарамай у ҳам китобга «мана!» дея ўз «муҳрини» босиб қўярди. Кейин бу ҳақда жўраларига мақтаниб гапириб ҳам юрарди. Болалик эҳтироси китобдаги воқеаларнинг қизиқ-қизиқ эмаслигини ўлчаш орқали баҳолашни тақозо этарди. Лекин, шундай бўлса-да, у ўқиларди-да. Китоблар ҳилвираб, титилиб кетарди, елимлардик, бир-икки саҳифаси йиртилса ўқитувчи, синф раҳбари ўқувчини мулзам қилиб дакки берарди.
Эсингиздами, у пайтда китоб дегани ҳозирдай 1000-3000 эмас, керак бўлса, юз минг нусхада босиларди. Китоб муаллифлари эса авлиёдай эъзозланарди. Ҳозир китоб кам нусхада босилади ва жуда қиммат. Лекин, энг ачинарлиси — қадрсиз!
Бурунги замонда боболаримиз навоийхонлик, бедилхонлик, фузулийхонлик, машрабхонлик қилишар экан.
Бурунгининг «ҳадяси қўй билан қўзи, эндигининг ҳадяси бир куйик кулча» деганларидек шу кеча-кундузда адабиёт фани чуқур ўргатиладиган Миллий Университет ёхуд Низомий номидаги Педагогика Университетида навоийхонлик кечаси ўтказиб кўринг-чи, неча киши ҳазрат ғазалларини ёд билар экан? Аммо, айтиб қўяй: ўзларининг шеърлари жамланган китобни тақдим этувчи талабалар албатта топилади. Ҳатто кўп! Айтиш ўнғайсиз бўлса ҳам, адабиётнинг ҳозирги «мода»си – шу. Билим, ўрганиш, ёдлаш билан ишимиз бўлмай қолди.
Истеъдодли ёшларни қўллаб-қувватлаш зарур.
Бу – бор гап. Аммо истеъдодсизларнинг йўлини тўсишга кучимиз етмаяпти. Нашриётларимиз 200-300 дона бўлса ҳам ёш болага «мана, китобинг чиқди, ялтироқ муқовада, суратингни ҳам бердик, кўрдингми–рангли», дея эркалатиб жўнатиб юборишмоқда. Чунки нашрётга унинг истеъдоди эмас, пули муҳим. Ахир нашрёт мустақил, пул топиш керак, ҳой, нима қиляпсан, деб қўлидан ушлагувчи йўқ.
Биз мустақиллик йилларида давлат, ҳукумат, хусусан муҳтарам Президентимизнинг миллий адабиётимизни юксалтириш тўғрисидаги сиёсатини кўриб, билиб, ва табиийки, бу ғамхўрликлар ичида яшаб юрибмиз. Юзлаб, эҳтимол минглаб бизга сир тутилган, қоронғу бурчакларда сақланиб келган диний адабиётлар чоп этилди. Мумтоз адабиётимизнинг неча вакиллари, қатағон қурбонлари юзага чиқди. «Истиқлол фидоийлари эди», деб биз уларни ардоқлаяпмиз. Таассуфки, уларнинг асарларини ўқимаяпмиз.
Болаликда тоғамнинг шахсий кутубхонасидаги эртак, достон китобларни олиб кетиб ўқир, сўнг у кишининг қистови билан қайтариб олиб келар эдим. Бўлмаса уришар эди. Бари бир «Лайли ва Мажнун», «Фарҳод ва Ширин» достонларини қайтиб бермаганман. Адашмасам, 1958 йили нашрдан чиққан. Рассом шунақа чиройли рангли расмлар ишлаганки, беихтиёр уларга қараб Лайли, Ширинни тасаввур қиласиз, қараб тўймайсиз.
Албатта, у пайтда ҳозиргидай ахборот оқими кўп эмасди. Китобнинг ҳам тури кўп бўлмаган. Бу – аниқ. Лекин у китобларни севмай бўлмасди. Ҳидламай бўлмасди. Ичидаги Лайлини Мажнунга ўхшаб севмаслик ҳам мумкин эмасди. Китоб шунга мажбур қиларди. Ажабо!
Ўша достонларнинг бугунги нашри энг мукаммал, аввал тушириб қолдирилган ҳамд, саловат, наът, муножотлар тўлиқ киритилган. Лекин ёшларимиз уни ўқияптими, Навоийга қизиқяптими ёки фақат у ҳақидаги қисқа-калта информациялар билан чекланиб қоляптими – гап шунда!
Биз ўзимизга ва фарзандларимизга мумтоз адабиётимизнинг энг сара намуналарини чоп этиб, кўз-кўз қилдик.
Энди уларга меҳр кўрсатишни, меҳр билан ўқишни ҳам ўргатишимиз зарур. Ҳа, жуда зарур!
Манба: «Ёшлик» журнали, 2009, № 5
U paytda hozirgiday axborot oqimi ko‘p emasdi. Kitobning ham turi ko‘p bo‘lmagan. Bu – aniq. Lekin u kitoblarni sevmay bo‘lmasdi. Hidlamay bo‘lmasdi. Ichidagi Laylini Majnunga o‘xshab sevmaslik ham mumkin emasdi. Kitob shunga majbur qilardi. Ajabo!
Sobir O‘nar
KITOB IFORI
Sobir O‘nar 1964 yil 25 fevralda Samarqand viloyatining Qo‘shrabot tumanidagi Quvkalla qishlog‘ida tug‘ilgan. ToshDUning jurnalistika fakultetini tamomlagan (1986). Ilk hikoyasi — «Kunsuluvning xatlari». Shundan so‘ng yozuvchining «Orzuga to‘la qishloq» (1989), «Ovloq adirlar bag‘rida» (1990), «Chashma» (1991) hikoyalar to‘plamlari nashr etilgan. «Chambilbelning oydalasi» (2006) asari muallifi. Qoraqalpoq adibi X. Tojimurodovning «Ov hangomalari» (1990) hamda turk yozuvchisi Bakir Yulduzning «Karbalo fojeasi» qissasini o‘zbek tiliga tarjima qilgan.
Avvallari kitob hidi, ifori haqida negadir o‘ylamas ekanman. Mana, zamon o‘zgardi, endi taqchillik yo‘q, xohlagan kitobingni topa olasan, nashriyot va bosmaxonalar son-sanoqsiz, gurillab ishlab yotibdi. Bu kitoblarni o‘qish tugul sanab ham ulgurish qiyin. Shunday bo‘lgani tuzuk, albatta. Boz ustiga kutubxonalar ham zamonaviylashib, zarur adabiyotlarning elektron shaklini kompyuterga solishyapti. Bu ham alohida qulaylik.
Lekin odamlardagi kitobga bo‘lgan mehr, his-tuyg‘ular yo‘qolib boryapti. Afsus, ming afsus! Maktabdalik chog‘imizda to‘rt-besh chog‘li kitobsevarlar maktab kutubxonasidagi o‘zbekcha kitoblarning deyarli hammasini o‘qib chiqishga ulgurgan edik. Bu o‘ziga xos musobaqa edi. Kitobning oxiridagi varaqlardan biriga «Bu kitobni 19… yil, falon chisloda Falonchiev o‘qib chiqdi», deb yozib ham qo‘yardik. U o‘qigan bo‘lsa nega men o‘qimas ekanman, deb boshqa bir o‘quvchi uni uyiga olib ketar va kutubxonachi opaning dakki-dashnomiyu yozg‘irishiga qaramay u ham kitobga «mana!» deya o‘z «muhrini» bosib qo‘yardi. Keyin bu haqda jo‘ralariga maqtanib gapirib ham yurardi. Bolalik ehtirosi kitobdagi voqealarning qiziq-qiziq emasligini o‘lchash orqali baholashni taqozo etardi. Lekin, shunday bo‘lsa-da, u o‘qilardi-da. Kitoblar hilvirab, titilib ketardi, yelimlardik, bir-ikki sahifasi yirtilsa o‘qituvchi, sinf rahbari o‘quvchini mulzam qilib dakki berardi.
Esingizdami, u paytda kitob degani hozirday 1000-3000 emas, kerak bo‘lsa, yuz ming nusxada bosilardi. Kitob mualliflari esa avliyoday e’zozlanardi. Hozir kitob kam nusxada bosiladi va juda qimmat. Lekin, eng achinarlisi — qadrsiz!
Burungi zamonda bobolarimiz navoiyxonlik, bedilxonlik, fuzuliyxonlik, mashrabxonlik qilishar ekan.
Burungining «hadyasi qo‘y bilan qo‘zi, endigining hadyasi bir kuyik kulcha» deganlaridek shu kecha-kunduzda adabiyot fani chuqur o‘rgatiladigan Milliy Universitet yoxud Nizomiy nomidagi Pedagogika Universitetida navoiyxonlik kechasi o‘tkazib ko‘ring-chi, necha kishi hazrat g‘azallarini yod bilar ekan? Ammo, aytib qo‘yay: o‘zlarining she’rlari jamlangan kitobni taqdim etuvchi talabalar albatta topiladi. Hatto ko‘p! Aytish o‘ng‘aysiz bo‘lsa ham, adabiyotning hozirgi «moda»si – shu. Bilim, o‘rganish, yodlash bilan ishimiz bo‘lmay qoldi.
Iste’dodli yoshlarni qo‘llab-quvvatlash zarur.
Bu – bor gap. Ammo iste’dodsizlarning yo‘lini to‘sishga kuchimiz yetmayapti. Nashriyotlarimiz 200-300 dona bo‘lsa ham yosh bolaga «mana, kitobing chiqdi, yaltiroq muqovada, suratingni ham berdik, ko‘rdingmi–rangli», deya erkalatib jo‘natib yuborishmoqda. Chunki nashryotga uning iste’dodi emas, puli muhim. Axir nashryot mustaqil, pul topish kerak, hoy, nima qilyapsan, deb qo‘lidan ushlaguvchi yo‘q.
Biz mustaqillik yillarida davlat, hukumat, xususan muhtaram Prezidentimizning milliy adabiyotimizni yuksaltirish to‘g‘risidagi siyosatini ko‘rib, bilib, va tabiiyki, bu g‘amxo‘rliklar ichida yashab yuribmiz. Yuzlab, ehtimol minglab bizga sir tutilgan, qorong‘u burchaklarda saqlanib kelgan diniy adabiyotlar chop etildi. Mumtoz adabiyotimizning necha vakillari, qatag‘on qurbonlari yuzaga chiqdi. «Istiqlol fidoiylari edi», deb biz ularni ardoqlayapmiz. Taassufki, ularning asarlarini o‘qimayapmiz.
Bolalikda tog‘amning shaxsiy kutubxonasidagi ertak, doston kitoblarni olib ketib o‘qir, so‘ng u kishining qistovi bilan qaytarib olib kelar edim. Bo‘lmasa urishar edi. Bari bir «Layli va Majnun», «Farhod va Shirin» dostonlarini qaytib bermaganman. Adashmasam, 1958 yili nashrdan chiqqan. Rassom shunaqa chiroyli rangli rasmlar ishlaganki, beixtiyor ularga qarab Layli, Shirinni tasavvur qilasiz, qarab to‘ymaysiz.
Albatta, u paytda hozirgiday axborot oqimi ko‘p emasdi. Kitobning ham turi ko‘p bo‘lmagan. Bu – aniq. Lekin u kitoblarni sevmay bo‘lmasdi. Hidlamay bo‘lmasdi. Ichidagi Laylini Majnunga o‘xshab sevmaslik ham mumkin emasdi. Kitob shunga majbur qilardi. Ajabo!
O‘sha dostonlarning bugungi nashri eng mukammal, avval tushirib qoldirilgan hamd, salovat, na’t, munojotlar to‘liq kiritilgan. Lekin yoshlarimiz uni o‘qiyaptimi, Navoiyga qiziqyaptimi yoki faqat u haqidagi qisqa-kalta informatsiyalar bilan cheklanib qolyaptimi – gap shunda!
Biz o‘zimizga va farzandlarimizga mumtoz adabiyotimizning eng sara namunalarini chop etib, ko‘z-ko‘z qildik.
Endi ularga mehr ko‘rsatishni, mehr bilan o‘qishni ham o‘rgatishimiz zarur. Ha, juda zarur!
Manba: «Yoshlik» jurnali, 2009, № 5
