Бундан 50 йилча аввал сўз санъаткори Абдулла Қаҳҳор Ўзбекистон халқ ёзувчиси Ўткир Ҳошимовнинг “Чўл ҳавоси” қиссасини ўқиб: “Бирдан лов этиб аланга билан бошланган ижод­нинг келажаги порлоқ бўлади. …Шу аланга ҳеч қачон пасаймасин, ижодингиз ҳеч қачон тутамасин!” деб тилак билдирган эди. Орадан йиллар ўтди. Буюк Абдулла Қаҳҳорнинг дуолари ижобат бўлди. Ўзбек адабиётида ёзувчи Ўткир Ҳошимов қаламига мансуб гўзал қиссалар ва ҳикоялар пайдо бўлди.

ҲАҚИҚИЙ ЁЗУВЧИ ХУДО КЎНГЛИГА
СОЛГАНИНИ ЁЗАДИ
Ўткир Ҳошимов билан суҳбат

Бундан 50 йилча аввал сўз санъаткори Абдулла Қаҳҳор Ўзбекистон халқ ёзувчиси Ўткир Ҳошимовнинг “Чўл ҳавоси” қиссасини ўқиб: “Бирдан лов этиб аланга билан бошланган ижод­нинг келажаги порлоқ бўлади. …Шу аланга ҳеч қачон пасаймасин, ижодингиз ҳеч қачон тутамасин!” деб тилак билдирган эди. Орадан йиллар ўтди. Буюк Абдулла Қаҳҳорнинг дуолари ижобат бўлди. Ўзбек адабиётида ёзувчи Ўткир Ҳошимов қаламига мансуб гўзал қиссалар ва ҳикоялар пайдо бўлди.

Бу асарлар асосида суратга олинган видеофильмлар йиллар давомида зангори экрандан тушмай, халқимизнинг олтин меросига айланди. Уруш деган балонинг инсон ҳаёти ва руҳиятидаги тажовузкорона “акси” – “Икки эшик ораси” романида моҳирона “чизиб” берилди. Ўтган асрда халқимиз бошига тушган фожеалар, адолатсизликлар ва бунинг оқибатида топталган тақдирлар “Тушда кечган умрлар” романида акс эттирилди. Ёки…

Бир сўз билан айтганда, “аланга пасаймади”. Ишонамизки, ўзбек китобхони бу “аланга” тафтидан ҳали узоқ йиллар баҳраманд бўлажак.

– Адабиёт инсонни бедорликка ундайди. Тириклик пучмоқларидан маъно, моҳият ахтаришга ўргатади. Бу “ахтариш” жараёни эса инсонга ўзини танитади. Зеро, ўзни танимоқ, Ўзликни англамоқдир! Шу маънода, ҳақиқий ижодкор руҳият муаллимидир.

Чинакам бадиий асар ўқувчи руҳиятини юксалтиради. Ҳаяжонга солади. Асар қаҳрамони йиғласа қўшилиб йиғлайди, изтироб чекса у ҳам изтиробга тушади. Китоб ўқувчининг ҳаётига, ўқувчи китоб саҳифаларидаги “ҳаёт”га аралашиб кетади. Сиз ёзибсизки, “Шундай асарлар ёзсангки, китобхон уни ўқиганда ҳамма нарсани унутса. Асар қаҳрамонлари ҳаёти билан яшаса. Қувонса, изтироб чекса…”. Назаримда, бу орзуга эришиш ёзувчи учун энг буюк бахт ва энг юксак натижа бўлса керак.

Бугунгача ёзган китобларингиз ичида ана шундай “натижа”га эришгани қайси деб ўйлайсиз? Умуман, сўнгги йилларда адабиётимизда сизни ўқувчи сифатида ҳаяжонга солган, ёзувчи сифатида ҳавас уйғотган асарлар пайдо бўлдими?

– Саволингизнинг биринчи қисмига мен эмас, китобхон жавоб қилгани маъқул. Менга қолса, иккита ҳакам – Китобхон ва Вақт синовидан эсон-омон ўтган асар – ҳақиқий асар бўлади. Саволнинг иккинчи қисмига келсак… Оққан дарё оқаверади. Адабиёт асрлар давомида яшаб келган ва бундан кейин ҳам яшайверади. Ўқувчини ҳаяжонга солаётган асарлар бор. Бирини айтсак иккинчиси хаёлдан кўтарилиб, укаларим ва сингилларимни ранжитиб қўйишдан истиҳола қиламан. Ёзувчилар боғида бўлган ёшлар семинарида жуда пухта шоирлар ва ёш адиблар борлигини кўриб, бошим осмонга етди…

– Сизнинг асарларингиздаги қаҳрамонларнинг аксарияти хатолари учун жазо тортишга маҳ­кум этилган. Мисол учун, “Баҳор қайтмайди” қиссасидаги Алимардон, “Икки эшик ораси”даги Раъно ёки “Тушда кечган умрлар”даги Комиссар. Ёзувчи қаҳрамонларига “жазо тайинлаш”да ўз руҳиятидан келиб чиқадими ёки воқеалар силсиласи буни тақозо қиладими?

– Сиз айтаётган асар қаҳрамонлари қисмати анчайин мураккаб. Агар муаллиф “дунёда яхшилик тақдирланади, ёмонлик жазоланади”, деган қадимий ақидани шиор қилиб олса, у насиҳатгўйга айланиб қолар эди. Асар ёзилаётганида қаҳрамонлар муаллиф бошида ўйлаган “кўча”дан эмас, бутунлай бошқа томон юриб кетиши мумкин. Менга деса Алимардон тирик қолса ҳам асарнинг таъсир кучи пасайиб қолмас эди. Бироқ у сиз билан мен ўйлагандан кўра мураккаброқ шахс. Унда худбинлик билан бирга мардлик ҳам бор. У бировдан мағлуб бўлиб яшагандан кўра ҳаётдан кетишни афзал кўради. Уни мен эмас, ўзи ҳалок қилди. “Тушда кечган умрлар”даги Комиссар эса етмиш йиллик зулм салтанатининг тимсоли. Оддий эмас, ўта хавфли манқурт! Энг муҳими, ўқувчи асардаги одамлар (“персонажлар” эмас, айнан ОДАМЛАР) қисматига ишонса, ҳаяжонга тушса, адибга шуниси керак!

– ХХ асрни қаритган “…изм”лар инсоният бошига мислсиз кулфатлар келтирди. Инсон руҳи, қалби ва маънавияти сиёсий мафкуранинг қулига айлантирилди. Ғайриисломий ва ғайриинсоний ғоялар доялигида “пионер”, “комсомол”, “коммунист” сингари мавжудотлар туғилди. Мавжуд сиёсий мафкура билан “озиқланиб” улғайган бу авлодлар гўёки одамиятнинг идеал вакилларига айланди. Табиийки, ана шундай вазиятда бу “вакиллар” уруш майдонларидан, меҳнат лагерларидан, чўлу саҳролардан бадиий китоб саҳифаларига кўчди. Адабий қаҳрамонларга айланди. Айни ҳолат ўзбек адабиётида ҳам шаклан миллий, мазмунан “…изм”лар ғоясини тараннум этувчи асарлар пайдо бўлишига олиб келди.

Бугун бу аччиқ тарихни эслаб, ҳеч кимни маломат қилмоқчи эмасмиз. Зеро, ҳақиқий ёзувчи ўз даврининг виждони, миллатининг овозидир! Агар бу “виждон” оғримаса, агар бу “овоз” ёлғон оҳанглар таратса… бу энди бошқа масала. Айтмоқчи бўлганимиз: не тонгки, ўзбек адабиётида ана шу ғоявий ур-сурлардан омон чиққан асарлар талайгина. (Бу – ниҳоятда жиддий ва қувонларли ҳолат) Жумладан, сизнинг асарларингиз ҳам бу долғали давр синовларидан деярли талофатсиз чиқди. Албатта, бу ҳақда адабий танқидчиларимиз ҳам анча-мунча ёздилар. Уларнинг эътирофича, бу ёзувчининг ростгўйлиги билан боғлиқ экан. Айтинг-чи, ёзувчининг “рост ёзиши” дегани нима ўзи?

– Ҳозир мен учун энг муҳим ва энг қийин жараён – танланган асарларни танлаш бўлаётир. Ижод дегани бетакрор бўлмоғи керак. Роман ва қиссалар, саҳна асарлари ва ҳикоялар, ҳажвиялар ва бадиалар орасидан энг яхшиларини танлаш ва улар бир-бирини так­рорламаслиги шарт. Яратганга шукроналар қиламан: бадиий асарларнинг ҳаммаси иложи борича Инсон ҳақида, унинг қисмати ҳақида ёзилган экан! (Уларнинг бадиий савияси ҳар хил бўлиши мумкин, энг яхшилари, яъни бугунги китобхонни ҳам ўйлатадиганларини танлаш керак). Хуллас, ўша асарларни қайта кўр­ганимда бутун-бутун бобларни қайтадан ёзиш, айрим қаҳрамонлар қисматини “ўзгартириш” ёки асардан умуман чиқариб ташлаш зарурати бўлгани йўқ. Бироқ ўша пайтдаги айрим тушунча ва сўзларни тўғрилаш керак бўлди. Дейлик бугунги китобхонга “телефон будкаси”, “телефон трубкаси”, “автобус тўхташ жойи”, “студент”, “иккинчи курс”, “район”, “узел”, “участка”, “перашка” деганга ўхшаш сўзлар бегона. Аммо булар шунчаки, йўл-йўлакай тузатиладиган деталлар холос.

Ростгўйлик масаласига келсак. Бу принцип бизнинг авлодга Қаҳҳор домла ва Озод домлалардан юққан. Абдулла Қаҳҳорнинг яхши таъбири бор, эшитгансиз: “Адабиёт – атомдан кучли, унинг кучини ўтин ёришга сарфламаслик керак”. Устознинг тағин бир гўзал ташбеҳи бор эди. “Ҳақиқий ёзувчи СЎЗни тонналаб олиб, граммлаб сотади!” Бунга ким қанчалик эришгани ёки эришмаганини айтолмайман. Бироқ асарда ҳар бир сўз, ҳар бир жумла маъно ташиши ва жаранглаб туриши керак.

– Ижодкор деган номга муносиб бўлиш учун аввало истеъдод керак. Истеъдод дегани эса пулга сотилмайди ёки уни ўқиб ўзлаштириб бўлмайди. Бу жиҳатдан ёзувчилик қалб амри билан боғлиқ жараён. Шунинг учун бўлса керак, ёзувчиликни “кўнгил иши” дейдилар. Ҳарқалай, адабиётимиз дарғалари ана шу ақидага биноан фаолият юритганлар. Яъни, бу зотлар бошқа касб билан тирикчилик қилиб, бўш вақтларида “кўнгил иши” билан машғул бўлишган. Дарвоқе, улар “кўнгил иши” учун бировдан қалам ҳақи ҳам олмаганлар. Аммо кейинчалик ёзувчилик том маънода ижтимоий-маънавий масалага айланиб қолди…

– Ижод – чиндан кўнгил иши. Ҳақиқий ёзувчи Худо кўнглига солганини ёзади. Сўзнинг илоҳийлиги, бадиий ижодининг қудрати ҳам шунда. Тўғри, Алишер Навоий ҳазратларидан тортиб Махмургача барча ижодкорлар бирон давлат ишида фаолият кўрсатган ёки маълум ҳунар эгаси бўлганлар. Муқимий хаттот, Гулханий ҳунарманд, Завқий маҳсидўз, Огаҳий мироб, Аваз Ўтар сартарош, Махмур сарбоз бўлган. Бироқ ҳақиқий ижод ҳеч қачон “шахсий масала”, “кўнгил иши” бўлиб қолган эмас. Агар шундай бўлса, шоир ёзган шеърини ўзи севган маҳбубасига, адиб эса романини улфатларига ўқиб берса, шу билан кифоя қилган бўлур эди. Қаламкашлар асарларини китоб қилиб чиқариб овора бўлиб юрмасди.

Энди саволингизнинг иккинчи қисми – ижод аҳли меҳнатини рағбатлантириш масаласига келсак. Ҳазрат Навоий билан шоҳ Бобурга тил теккизмай қўя қолайлик. Навоий ҳазратлари улкан салтанатнинг бош вазири бўлганлар. Вақти келса, султон Ҳусайн Бойқаронинг ўзи ҳам Мавлонодан қарз олиб тургани ҳақида гап-сўзлар юради. Бобур эса ўз номи билан шоҳ бўлган. Бинобарин, улар қалам ҳақига эҳтиёж сезмаганлар. Бундан ташқари, ушбу алломаларнинг асарларини хаттотлар нари борса, юз нусха, минг нусхада кўчирганлар. Сиз айтган бошқа шоирлар ҳам қалам ҳақи нималигини билмаганлар. Аммо айтинг-чи, кўзи тириклигида Гулханийнинг нечта китоби чоп этилган? Муқимийнинг-чи? Огаҳий, Завқий, Аваз Ўтар, Махмурнинг нечта китоби неча минг нусхада чиққан ва неча юз мингга сотилган?

Бугунги кунда китоблар (ҳақиқий бадиий асарларни назарда тутаяпман) ўн минглаб нусхада чоп этилиб, миллионларга сотиляпти. Яъни, китоб – товарга, товар эса – пулга айланяпти. Бу – табиий ҳол. Адиб асар ёзмаса, нашриётга олиб бормас эди. Наш­риёт уни китоб қилиб чиқаришдан моддий манфаат кўришга кўзи етмаса, таҳрир қилмасди. Матбаа корхонаси фойда кўрмаса ўн минглаб, юз минглаб нусхада чоп этмасди. Китоб савдоси фойда кўрмаса, “эркин нархда” сотмасди. Демак, ёзувчининг “кўнгил иши” фақат маънавий эмас, моддий бойликка ҳам айландими? Унинг меҳнатидан бошқалар ҳам озми-кўпми наф кўряптими? Шундай экан, китобдан бошқалар қатори муаллиф ҳам моддий манфаатдор бўлишга ҳақли. Негаки асарни йўқ жойдан бор қилган муаллифдир.

Жаҳон қонунчилигида, жумладан “Муаллифлик ҳуқуқи ва турдош ҳуқуқлар тўғрисида”ги Қонунда муаллифга китоб номинал баҳосининг ўн фоизигача ҳақ бериш мумкин, деган мезон бор.

Бугун ҳамма ерда бўлгани каби бизнинг мамлакатда ҳам китоб нашр этиш бутун бир индустрияга айланган. Бу эса ёзувчилик қандайдир “шахсий юмуш” эмас, жиддий, маънавий, ижтимоий ҳодисага айланди, дегани. Негаки, китоб ўн минглаб хонадонларга кириб боради ва китобхонлар онгини шакллантиради.

– Ўткир ака, ростини айтсам, юқоридаги мулоҳазаларни энди берилажак саволга замин ҳозирлаш учун айтган эдим. Ҳақиқатдан ҳам ёзувчилик “шахсий юмуш” эмас. Чунки бу “юмуш” ўн минглаб хонадонларга кириб борар экан, энди у ижтимоий-маънавий аҳамият касб этади. Агар мана шу талаб нуқтаи назаридан қарайдиган бўлсак, кейинги пайтларда пайдо бўлаётган айрим “асар”лар кишини ташвишга солади. Дейлик, ҳамёни бақувватроқ бир ўртоқ “кўнгил иши”да – “роман” ёзади. Харобгина “роман”ни нашриёт муҳаррири “уҳ” торта-торта таҳрир қилиб чиқади. Матбаа корхонаси чоп этади. Китоб савдоси “роман”ни сотади. Қарабсизки, “асар” китобхонга етиб боради ва… энди, натижани сиз айтинг.

– Адабиётимиз равнақи учун муҳим аҳамият касб этадиган босқич, бу – қаламкаш ва нашриётнинг алоқаси масаласидир. Бугунги кунда Республикамизда ўнлаб нашриётлар, юзлаб босмахоналар фаолият кўрсатмоқда. Қонунга биноан лаёқатли ҳар бир юридик ёки жисмоний шахс ноширлик фаолияти билан шуғулланишга ҳақли. Оммавий ахборот воситалари сингари нашриётлар ҳам кўп бўлгани яхши. “Шарқ” нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси, “Ўзбекистон”, “Янги аср авлоди”, Ғафур Ғулом номидаги ва бошқа нашриётлар билан бир қаторда бир қанча нодавлат ва хусусий нашриётлар ҳам бор. Инсоф билан айтганда, уларда ҳам яхши-яхши китоблар нашр этилмоқда. Масалан, “Мумтоз сўз” нашриётида…

Афсуски, ноширлар орасида бозор бошида ўтириб олган чайқовчиларни эслатадиганлари ҳам йўқ эмас. Юқорида айтилган, ёзувчиликнинг кўчасига кирмаган “адиб”ларнинг бозорини чаққон қилаётганлар шундай ноширлардир. Улар эшикдан кириб келган муаллифнинг истеъдоди, ёзган асарининг бадиий қувватига эмас, чўнтагига қараб баҳолайдилар. Бир танишим шундай нашриёт директорининг хонасига кириб, тасодифан гувоҳи бўлган ҳангомани айтиб берган эди.

Шундай қилиб, башанг кийинган бир одам хонага киради ва директорга “зўр роман” ёзиб ташлаганини, шуни тезроқ ва чиройлироқ китоб қилиш кераклигини, тахминан беш минг нусхада чоп этишнинг “харажати” қанча бўлишини сўрайди. Нашриёт раҳбари китоб ўртачароқ ҳажмда бўлса, шунча тираждаги нашр баҳоси тахминан фалон сўмларга тушишини, шунинг учун ўн беш-йигирма фоизини олдиндан “предоплата” қилиш лозимлигини айтади. Бояги “классик адиб” дипломатидан бир салапан халта пул чиқариб, “мана, ўша “предоплата”, уч ойда китобимни чиқарсангиз, қолганини оласиз”, дейди.

Билмадим, балки бу анчайин ошириброқ айтилган гапдир. Қолаверса, бозор иқтисоди шароитида ноширларга ҳам осон эмас. Жамоага маош бериши, қоғоз сотиб олиши керак, яна аллақанча харажатлар бор. Лекин у “роман” қўлтиқлаб келган ўша “жаноб”дан “барака топгур, ўзингиз кимсиз, аввал бирон сатр ёзганмисиз, қўлёзмангизни ким ўқиди, ким тавсия қилди?” деб сўраши керак-ку! Ё буёғи “така бўлсин, сут берсин”ми? Ўша романнавис муаллифда Худо юқтирган истеъдод бўлса-ку, ҳалоли бўлсин! Истеъдод бўлмаса-чи? Роман ёзиш ғишт қуйиш эмас-ку! Лев Толстойдек даҳо адиб етмиш йил фаол ижод қилганига қарамай нима учун бор-йўғи учта роман ёзган? Хоҳласа, етмишта романни қойил қилиб ташлаши мумкин эди-ку! Ўзимизнинг устозлар – Абдулла Қодирий, Ойбек, Абдулла Қаҳҳор, Ғафур Ғулом, Саид Аҳмад, Асқад Мухтор, Шуҳрат домла, Ҳамид Ғулом, Мирзакалон Исмоилий, Одил Ёқубов, Пиримқул Қодиров, Ўлмас Умарбековлар ҳам хоҳласа беш-ўнтадан роман қолдириши мумкин эди-ку! Нега бундай қилишмаган? Гап шундаки, роман ёзиш учун роман тафаккури, роман қамрови керак. Қолаверса, уч юз ёки беш юз саҳифанинг ҳаммасини баб-баравар ёритиб турадиган қалб алангаси керак! Китобхонни ларзага соладиган инсонлар қисмати, халқ ва жамият ҳаётининг катта қатламини тасвирлаш зарур. Охир-оқибат ўша асар китобхоннинг маънавий мулкига айланиши керак. Бадиий адабиёт дегани шунчаки “шахсий кузатувлар” ёки олди-қочди “воқеанавислик” эмас!

Устоз Абдулла Қаҳҳорнинг бир гапи бор эди. “Учувчиликни билмаган одамни самолёт штурвалига яқин йўлатмайдилар. Аммо ёзувчиликнинг кўчасига кирмаган одам “асар” ёзиб ташласа, ҳеч кимнинг иши йўқ!” Истеъдоди мундайроқ бўлса ҳам “қўли узун ёзувчи”нинг “шедевр” китобини қандай қисмат кутади? Бу ҳолат икки хил бўлиши мумкин: китоб чиққач, йиллаб дўконларда чанг босиб ётади ёки аксинча, муаллифнинг “таъсири” билан сотилиб кетади. Аммо ҳар икки ҳолатда ҳам бундай “ижод намунаси”нинг фойдадан кўра зарари кўпроқ бўлади. Сабаби, у китобхонни ҳақиқий адабиётдан чалғитади. Халққа маънавий зарар келтиради. Шу китоб ўрнига босилиши мумкин бўлган бошқа истеъдодли асарларнинг йўлини тўсади. Буниси ҳам маънавий зарардан бўлак нарса эмас.

“Самиздат” деган тушунча бошқа мамлакатларда ҳам бор. Майли, кимдир “ном қолдириш” учун китоб чиқармоқчи экан, бунга йўл бериш керакдир. Бироқ бунақа китоблар истеъдодли қаламкашлар, айниқса ёш ижодкорларнинг асари ўрнига чиқмаслиги керак.

Юртбошимиз таъкидлаганидек, “Бугунги кунда нашриётларга тўла эркинлик берилган, уларнинг фаолиятига ҳеч ким четдан туриб аралаша олмайди. Лекин ана шу эркинликни тўғри тушуниш, масалага масъулият билан ёндошиш даркор. Яъни, фақат иқтисодий манфаат ортидан қувиб, бадиий жиҳатдан заиф, миллий маънавиятимиз, қадриятларимизга тўғри келмайдиган, адабиётнинг обрўсини туширадиган китоблар нашр этилишига йўл қўймаслик керак!”

Кўпчилик қаламкашларни ташвишга солаётган бу масалага давлатимиз раҳбарининг ўзи бу қадар ойдинлик киритгани жиддий гап!

Албатта, сўз эркинлиги, ҳурфикрлик улуғ тушунча. Бу ўринда гап тақиқлаш, “цензура қилиш” ҳақида кетаётгани йўқ. Бироқ истеъдоди борми-йўқми, хоҳлаган одам хоҳлаган “асарини” ёзаверса, хоҳлаган ношир хоҳлаган китобини босаверса, хоҳлаган “савдо ходими” хоҳлаган китобини хоҳлаган жойида “эркин нарх”да сотаверса, булар маънавиятга қандай таъсир қиларкин?

– Модомики, ўқувчига асар тақдим қилиш, китоб нашр этиш жараёни шу қадар масъулиятли экан, энди тайёр китобни сотиш муаммоси ҳам чакана масала эмас. Зеро, миллат маънавиятига, маърифатига дахлдор масалаларга шунчаки қараб бўлмайди.

– Китоб савдоси – адабиёт тараққиётида муҳим рол ўйнайдиган масала. Тан олишимиз керак, китоб савдоси соҳасида ҳам муаммолар етарли. Албатта, китоб савдосини тўғри ва оқилона йўлга қўйган ташкилотлар йўқ эмас. Масалан, “Шарқ зиёкори” китоблар маркази фаолияти кўп томонлама ўрнак бўларлидир. Бу ерда “Шарқ” нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси бош таҳририяти томонидан чоп этилган китобларгина эмас, бошқа нашриётларнинг маҳсулотлари ҳам сотилади. Марказнинг ҳамма вилоятларда бўлимлари бор. Ҳозир Тошкентдаги бир неча олий ўқув юртларида китоб савдоси ташкил этилмоқда. Муҳими, марказ тасарруфидаги тармоқларда китоблар қатъий белгиланган нарх билан сотилади. Бу масалага алоҳида тўхталишга тўғри келади.

“Баҳоси эркин нархда” деган, бош-кетининг тайини йўқ тушунча мавжуд экан, одамларга маъқул китоблар савдосида мантиққа зид вазиятлар пайдо бўлаверади. Ноқулай бўлса ҳам бир мисол айтишим мумкин. “Шарқ” компаниясида чоп этилган бир китобимнинг “номинал баҳоси” икки ярим минг сўм деб белгиланган эди. “Шарқ зиёкори”дан ўзим ҳам шу баҳода сотиб олдим. Орадан кўп ўтмай, шаҳар марказидан тахминан беш чақирим наридаги бир жойда шу китобнинг ўзи етти минг сўмдан сотилаётганини кўриб ҳайрон қолдим. Тасаввур қилинг, китобни бир дўкондан сотиб олиб, нарироққа бориб сотаётган “ишбилармон” ҳар бир китобдан уч ҳисса “даромад қилса” ва бу бир неча йил ижод қилиб, асар ёзган муаллиф олган қалам ҳақидан анчагина кўп бўлса, ғалати туюлар экан. Яна талай эл севган адиб ва шоирларнинг китоби ҳам турли жойларда икки-уч ҳисса қимматига пулланаётганини кўрдим. Албатта, кимдир сенинг меҳнатинг мевасидан озми-кўпми манфаатдор бўлса, Худога шукр қилмоқ керак. Бироқ инсоф сари барака, деган гап ҳам бор.

Менга қолса (бошқа ҳамкасблар ҳам бу фикрга қўшилади, деб ўйлайман) китобим қанча арзонроқ сотилиб, қанча кўпроқ ўқувчига етиб борса, шунча яхши. Демоқчиманки, китоб савдоси масаласида ҳам тўпланиб қолган анча муаммолар бор. Мамлакатимизнинг чеккароқ шаҳар ва қишлоқларида китоб дўконлари йўқлиги, борлари ҳам ёпилиб, ўрнига бошқа нарсалар сотиладиган савдо “точкалари”га айланиб кетгани жуда жиддий муаммо. Китоб нархини назорат қилиш ҳам аллақачон етилган масала. Бу ўринда “бозор иқтисоди”нинг “эркин нарх” деган тушунчаси ўзини оқламайди. Жаҳон тажрибасидан ўргансак бўладиган мисоллар бор. Дейлик, Германияда ҳар йили аҳоли жон бошига ўртача юз долларлик китоб харид қилинади. (Катталар ва болалар адабиётини қўшиб ҳисоблаганда). Энг муҳими – у ерда китоб қатъий нарх билан сотилади. Худди аптекадаги дори-дармонларни белгиланганидан қиммат сотиш мумкин бўлмагани каби китобни ҳам “устама нарх” қўйиб пуллаган сотувчи қонун олдида жавоб беради! Менимча, бу тажрибани ҳам ўргансак зарар қилмайди.

Хулоса қилиб айтиш мумкинки, қаламкашлик шунчаки ҳавас учун қоғоз қоралаш эмас. Адабиёт – ҳали айтганимиздек жиддий маънавий-ижтимоий ҳодиса, маънавият биносини тутиб турган устунлардан бири. Ижодкор эса худди қадимий юнон афсоналаридаги атлантлар каби ўша устунни елкасида кўтариб туришга маҳкум. Зеро, ижод – вақти-вақти билан сайрибоғ қилинадиган “шон-шуҳрат” гулшани эмас, завқли, айни пайтда оғир ва масъулиятли юмушдир.

Суҳбатдош: Алишер Назар

“Ёшлик” журнали, 2011 йил, 3 (244)-сон.

Bundan 50 yilcha avval so‘z san’atkori Abdulla Qahhor O‘zbekiston xalq yozuvchisi O‘tkir Hoshimovning “Cho‘l havosi” qissasini o‘qib: “Birdan lov etib alanga bilan boshlangan ijod­ning kelajagi porloq bo‘ladi. …Shu alanga hech qachon pasaymasin, ijodingiz hech qachon tutamasin!” deb tilak bildirgan edi. Oradan yillar o‘tdi. Buyuk Abdulla Qahhorning duolari ijobat bo‘ldi. O‘zbek adabiyotida yozuvchi O‘tkir Hoshimov qalamiga mansub go‘zal qissalar va hikoyalar paydo bo‘ldi.

HAQIQIY YOZUVCHI XUDO
KO’NGLIGA SOLGANINI YOZADI
O’tkir Hoshimov bilan suhbat

Bundan salkam 50 yil avval so‘z san’atkori Abdulla Qahhor O‘zbekiston xalq yozuvchisi O‘tkir Hoshimovning “Cho‘l havosi” qissasini o‘qib: “Birdan lov etib alanga bilan boshlangan ijod­ning kelajagi porloq bo‘ladi. …Shu alanga hech qachon pasaymasin, ijodingiz hech qachon tutamasin!” deb tilak bildirgan edi. Oradan yillar o‘tdi. Buyuk Abdulla Qahhorning duolari ijobat bo‘ldi. O‘zbek adabiyotida yozuvchi O‘tkir Hoshimov qalamiga mansub go‘zal qissalar va hikoyalar paydo bo‘ldi. Bu asarlar asosida suratga olingan videofilmlar yillar davomida zangori ekrandan tushmay, xalqimizning oltin merosiga aylandi. Urush degan baloning inson hayoti va ruhiyatidagi tajovuzkorona “aksi” – “Ikki eshik orasi” romanida mohirona “chizib” berildi. O‘tgan asrda xalqimiz boshiga tushgan fojealar, adolatsizliklar va buning oqibatida toptalgan taqdirlar “Tushda kechgan umrlar” romanida aks ettirildi. Yoki…

Bir so‘z bilan aytganda, “alanga pasaymadi”. Ishonamizki, o‘zbek kitobxoni bu “alanga” taftidan hali uzoq yillar bahramand bo‘lajak.

– Adabiyot insonni bedorlikka undaydi. Tiriklik puchmoqlaridan ma’no, mohiyat axtarishga o‘rgatadi. Bu “axtarish” jarayoni esa insonga o‘zini tanitadi. Zero, o‘zni tanimoq, O‘zlikni anglamoqdir! Shu ma’noda, haqiqiy ijodkor ruhiyat muallimidir.

Chinakam badiiy asar o‘quvchi ruhiyatini yuksaltiradi. Hayajonga soladi. Asar qahramoni yig‘lasa qo‘shilib yig‘laydi, iztirob cheksa u ham iztirobga tushadi. Kitob o‘quvchining hayotiga, o‘quvchi kitob sahifalaridagi “hayot”ga aralashib ketadi. Siz yozibsizki, “Shunday asarlar yozsangki, kitobxon uni o‘qiganda hamma narsani unutsa. Asar qahramonlari hayoti bilan yashasa. Quvonsa, iztirob cheksa…”. Nazarimda, bu orzuga erishish yozuvchi uchun eng buyuk baxt va eng yuksak natija bo‘lsa kerak.

Bugungacha yozgan kitoblaringiz ichida ana shunday “natija”ga erishgani qaysi deb o‘ylaysiz? Umuman, so‘nggi yillarda adabiyotimizda sizni o‘quvchi sifatida hayajonga solgan, yozuvchi sifatida havas uyg‘otgan asarlar paydo bo‘ldimi?

– Savolingizning birinchi qismiga men emas, kitobxon javob qilgani ma’qul. Menga qolsa, ikkita hakam – Kitobxon va Vaqt sinovidan eson-omon o‘tgan asar – haqiqiy asar bo‘ladi. Savolning ikkinchi qismiga kelsak… Oqqan daryo oqaveradi. Adabiyot asrlar davomida yashab kelgan va bundan keyin ham yashayveradi. O‘quvchini hayajonga solayotgan asarlar bor. Birini aytsak ikkinchisi xayoldan ko‘tarilib, ukalarim va singillarimni ranjitib qo‘yishdan istihola qilaman. Yozuvchilar bog‘ida bo‘lgan yoshlar seminarida juda puxta shoirlar va yosh adiblar borligini ko‘rib, boshim osmonga yetdi…

– Sizning asarlaringizdagi qahramonlarning aksariyati xatolari uchun jazo tortishga mah­kum etilgan. Misol uchun, “Bahor qaytmaydi” qissasidagi Alimardon, “Ikki eshik orasi”dagi Ra’no yoki “Tushda kechgan umrlar”dagi Komissar. Yozuvchi qahramonlariga “jazo tayinlash”da o‘z ruhiyatidan kelib chiqadimi yoki voqealar silsilasi buni taqozo qiladimi?

– Siz aytayotgan asar qahramonlari qismati anchayin murakkab. Agar muallif “dunyoda yaxshilik taqdirlanadi, yomonlik jazolanadi”, degan qadimiy aqidani shior qilib olsa, u nasihatgo‘yga aylanib qolar edi. Asar yozilayotganida qahramonlar muallif boshida o‘ylagan “ko‘cha”dan emas, butunlay boshqa tomon yurib ketishi mumkin. Menga desa Alimardon tirik qolsa ham asarning ta’sir kuchi pasayib qolmas edi. Biroq u siz bilan men o‘ylagandan ko‘ra murakkabroq shaxs. Unda xudbinlik bilan birga mardlik ham bor. U birovdan mag‘lub bo‘lib yashagandan ko‘ra hayotdan ketishni afzal ko‘radi. Uni men emas, o‘zi halok qildi. “Tushda kechgan umrlar”dagi Komissar esa yetmish yillik zulm saltanatining timsoli. Oddiy emas, o‘ta xavfli manqurt! Eng muhimi, o‘quvchi asardagi odamlar (“personajlar” emas, aynan ODAMLAR) qismatiga ishonsa, hayajonga tushsa, adibga shunisi kerak!

– XX asrni qaritgan “…izm”lar insoniyat boshiga mislsiz kulfatlar keltirdi. Inson ruhi, qalbi va ma’naviyati siyosiy mafkuraning quliga aylantirildi. G‘ayriislomiy va g‘ayriinsoniy g‘oyalar doyaligida “pioner”, “komsomol”, “kommunist” singari mavjudotlar tug‘ildi. Mavjud siyosiy mafkura bilan “oziqlanib” ulg‘aygan bu avlodlar go‘yoki odamiyatning ideal vakillariga aylandi. Tabiiyki, ana shunday vaziyatda bu “vakillar” urush maydonlaridan, mehnat lagerlaridan, cho‘lu sahrolardan badiiy kitob sahifalariga ko‘chdi. Adabiy qahramonlarga aylandi. Ayni holat o‘zbek adabiyotida ham shaklan milliy, mazmunan “…izm”lar g‘oyasini tarannum etuvchi asarlar paydo bo‘lishiga olib keldi.

Bugun bu achchiq tarixni eslab, hech kimni malomat qilmoqchi emasmiz. Zero, haqiqiy yozuvchi o‘z davrining vijdoni, millatining ovozidir! Agar bu “vijdon” og‘rimasa, agar bu “ovoz” yolg‘on ohanglar taratsa… bu endi boshqa masala. Aytmoqchi bo‘lganimiz: ne tongki, o‘zbek adabiyotida ana shu g‘oyaviy ur-surlardan omon chiqqan asarlar talaygina. (Bu – nihoyatda jiddiy va quvonlarli holat) Jumladan, sizning asarlaringiz ham bu dolg‘ali davr sinovlaridan deyarli talofatsiz chiqdi. Albatta, bu haqda adabiy tanqidchilarimiz ham ancha-muncha yozdilar. Ularning e’tiroficha, bu yozuvchining rostgo‘yligi bilan bog‘liq ekan. Ayting-chi, yozuvchining “rost yozishi” degani nima o‘zi?

– Hozir men uchun eng muhim va eng qiyin jarayon – tanlangan asarlarni tanlash bo‘layotir. Ijod degani betakror bo‘lmog‘i kerak. Roman va qissalar, sahna asarlari va hikoyalar, hajviyalar va badialar orasidan eng yaxshilarini tanlash va ular bir-birini tak­rorlamasligi shart. Yaratganga shukronalar qilaman: badiiy asarlarning hammasi iloji boricha Inson haqida, uning qismati haqida yozilgan ekan! (Ularning badiiy saviyasi har xil bo‘lishi mumkin, eng yaxshilari, ya’ni bugungi kitobxonni ham o‘ylatadiganlarini tanlash kerak). Xullas, o‘sha asarlarni qayta ko‘r­ganimda butun-butun boblarni qaytadan yozish, ayrim qahramonlar qismatini “o‘zgartirish” yoki asardan umuman chiqarib tashlash zarurati bo‘lgani yo‘q. Biroq o‘sha paytdagi ayrim tushuncha va so‘zlarni to‘g‘rilash kerak bo‘ldi. Deylik bugungi kitobxonga “telefon budkasi”, “telefon trubkasi”, “avtobus to‘xtash joyi”, “student”, “ikkinchi kurs”, “rayon”, “uzel”, “uchastka”, “perashka” deganga o‘xshash so‘zlar begona. Ammo bular shunchaki, yo‘l-yo‘lakay tuzatiladigan detallar xolos.

Rostgo‘ylik masalasiga kelsak. Bu printsip bizning avlodga Qahhor domla va Ozod domlalardan yuqqan. Abdulla Qahhorning yaxshi ta’biri bor, eshitgansiz: “Adabiyot – atomdan kuchli, uning kuchini o‘tin yorishga sarflamaslik kerak”. Ustozning tag‘in bir go‘zal tashbehi bor edi. “Haqiqiy yozuvchi SO‘Zni tonnalab olib, grammlab sotadi!” Bunga kim qanchalik erishgani yoki erishmaganini aytolmayman. Biroq asarda har bir so‘z, har bir jumla ma’no tashishi va jaranglab turishi kerak.

– Ijodkor degan nomga munosib bo‘lish uchun avvalo iste’dod kerak. Iste’dod degani esa pulga sotilmaydi yoki uni o‘qib o‘zlashtirib bo‘lmaydi. Bu jihatdan yozuvchilik qalb amri bilan bog‘liq jarayon. Shuning uchun bo‘lsa kerak, yozuvchilikni “ko‘ngil ishi” deydilar. Harqalay, adabiyotimiz darg‘alari ana shu aqidaga binoan faoliyat yuritganlar. Ya’ni, bu zotlar boshqa kasb bilan tirikchilik qilib, bo‘sh vaqtlarida “ko‘ngil ishi” bilan mashg‘ul bo‘lishgan. Darvoqe, ular “ko‘ngil ishi” uchun birovdan qalam haqi ham olmaganlar. Ammo keyinchalik yozuvchilik tom ma’noda ijtimoiy-ma’naviy masalaga aylanib qoldi…

– Ijod – chindan ko‘ngil ishi. Haqiqiy yozuvchi Xudo ko‘ngliga solganini yozadi. So‘zning ilohiyligi, badiiy ijodining qudrati ham shunda. To‘g‘ri, Alisher Navoiy hazratlaridan tortib Maxmurgacha barcha ijodkorlar biron davlat ishida faoliyat ko‘rsatgan yoki ma’lum hunar egasi bo‘lganlar. Muqimiy xattot, Gulxaniy hunarmand, Zavqiy mahsido‘z, Ogahiy mirob, Avaz O‘tar sartarosh, Maxmur sarboz bo‘lgan. Biroq haqiqiy ijod hech qachon “shaxsiy masala”, “ko‘ngil ishi” bo‘lib qolgan emas. Agar shunday bo‘lsa, shoir yozgan she’rini o‘zi sevgan mahbubasiga, adib esa romanini ulfatlariga o‘qib bersa, shu bilan kifoya qilgan bo‘lur edi. Qalamkashlar asarlarini kitob qilib chiqarib ovora bo‘lib yurmasdi.

Endi savolingizning ikkinchi qismi – ijod ahli mehnatini rag‘batlantirish masalasiga kelsak. Hazrat Navoiy bilan shoh Boburga til tekkizmay qo‘ya qolaylik. Navoiy hazratlari ulkan saltanatning bosh vaziri bo‘lganlar. Vaqti kelsa, sulton Husayn Boyqaroning o‘zi ham Mavlonodan qarz olib turgani haqida gap-so‘zlar yuradi. Bobur esa o‘z nomi bilan shoh bo‘lgan. Binobarin, ular qalam haqiga ehtiyoj sezmaganlar. Bundan tashqari, ushbu allomalarning asarlarini xattotlar nari borsa, yuz nusxa, ming nusxada ko‘chirganlar. Siz aytgan boshqa shoirlar ham qalam haqi nimaligini bilmaganlar. Ammo ayting-chi, ko‘zi tirikligida Gulxaniyning nechta kitobi chop etilgan? Muqimiyning-chi? Ogahiy, Zavqiy, Avaz O‘tar, Maxmurning nechta kitobi necha ming nusxada chiqqan va necha yuz mingga sotilgan?

Bugungi kunda kitoblar (haqiqiy badiiy asarlarni nazarda tutayapman) o‘n minglab nusxada chop etilib, millionlarga sotilyapti. Ya’ni, kitob – tovarga, tovar esa – pulga aylanyapti. Bu – tabiiy hol. Adib asar yozmasa, nashriyotga olib bormas edi. Nash­riyot uni kitob qilib chiqarishdan moddiy manfaat ko‘rishga ko‘zi yetmasa, tahrir qilmasdi. Matbaa korxonasi foyda ko‘rmasa o‘n minglab, yuz minglab nusxada chop etmasdi. Kitob savdosi foyda ko‘rmasa, “erkin narxda” sotmasdi. Demak, yozuvchining “ko‘ngil ishi” faqat ma’naviy emas, moddiy boylikka ham aylandimi? Uning mehnatidan boshqalar ham ozmi-ko‘pmi naf ko‘ryaptimi? Shunday ekan, kitobdan boshqalar qatori muallif ham moddiy manfaatdor bo‘lishga haqli. Negaki asarni yo‘q joydan bor qilgan muallifdir.

Jahon qonunchiligida, jumladan “Mualliflik huquqi va turdosh huquqlar to‘g‘risida”gi Qonunda muallifga kitob nominal bahosining o‘n foizigacha haq berish mumkin, degan mezon bor.

Bugun hamma yerda bo‘lgani kabi bizning mamlakatda ham kitob nashr etish butun bir industriyaga aylangan. Bu esa yozuvchilik qandaydir “shaxsiy yumush” emas, jiddiy, ma’naviy, ijtimoiy hodisaga aylandi, degani. Negaki, kitob o‘n minglab xonadonlarga kirib boradi va kitobxonlar ongini shakllantiradi.

– O‘tkir aka, rostini aytsam, yuqoridagi mulohazalarni endi berilajak savolga zamin hozirlash uchun aytgan edim. Haqiqatdan ham yozuvchilik “shaxsiy yumush” emas. Chunki bu “yumush” o‘n minglab xonadonlarga kirib borar ekan, endi u ijtimoiy-ma’naviy ahamiyat kasb etadi. Agar mana shu talab nuqtai nazaridan qaraydigan bo‘lsak, keyingi paytlarda paydo bo‘layotgan ayrim “asar”lar kishini tashvishga soladi. Deylik, hamyoni baquvvatroq bir o‘rtoq “ko‘ngil ishi”da – “roman” yozadi. Xarobgina “roman”ni nashriyot muharriri “uh” torta-torta tahrir qilib chiqadi. Matbaa korxonasi chop etadi. Kitob savdosi “roman”ni sotadi. Qarabsizki, “asar” kitobxonga yetib boradi va… endi, natijani siz ayting.

– Adabiyotimiz ravnaqi uchun muhim ahamiyat kasb etadigan bosqich, bu – qalamkash va nashriyotning aloqasi masalasidir. Bugungi kunda Respublikamizda o‘nlab nashriyotlar, yuzlab bosmaxonalar faoliyat ko‘rsatmoqda. Qonunga binoan layoqatli har bir yuridik yoki jismoniy shaxs noshirlik faoliyati bilan shug‘ullanishga haqli. Ommaviy axborot vositalari singari nashriyotlar ham ko‘p bo‘lgani yaxshi. “Sharq” nashriyot-matbaa aktsiyadorlik kompaniyasi, “O‘zbekiston”, “Yangi asr avlodi”, G‘afur G‘ulom nomidagi va boshqa nashriyotlar bilan bir qatorda bir qancha nodavlat va xususiy nashriyotlar ham bor. Insof bilan aytganda, ularda ham yaxshi-yaxshi kitoblar nashr etilmoqda. Masalan, “Mumtoz so‘z” nashriyotida…

Afsuski, noshirlar orasida bozor boshida o‘tirib olgan chayqovchilarni eslatadiganlari ham yo‘q emas. Yuqorida aytilgan, yozuvchilikning ko‘chasiga kirmagan “adib”larning bozorini chaqqon qilayotganlar shunday noshirlardir. Ular eshikdan kirib kelgan muallifning iste’dodi, yozgan asarining badiiy quvvatiga emas, cho‘ntagiga qarab baholaydilar. Bir tanishim shunday nashriyot direktorining xonasiga kirib, tasodifan guvohi bo‘lgan hangomani aytib bergan edi.

Shunday qilib, bashang kiyingan bir odam xonaga kiradi va direktorga “zo‘r roman” yozib tashlaganini, shuni tezroq va chiroyliroq kitob qilish kerakligini, taxminan besh ming nusxada chop etishning “xarajati” qancha bo‘lishini so‘raydi. Nashriyot rahbari kitob o‘rtacharoq hajmda bo‘lsa, shuncha tirajdagi nashr bahosi taxminan falon so‘mlarga tushishini, shuning uchun o‘n besh-yigirma foizini oldindan “predoplata” qilish lozimligini aytadi. Boyagi “klassik adib” diplomatidan bir salapan xalta pul chiqarib, “mana, o‘sha “predoplata”, uch oyda kitobimni chiqarsangiz, qolganini olasiz”, deydi.

Bilmadim, balki bu anchayin oshiribroq aytilgan gapdir. Qolaversa, bozor iqtisodi sharoitida noshirlarga ham oson emas. Jamoaga maosh berishi, qog‘oz sotib olishi kerak, yana allaqancha xarajatlar bor. Lekin u “roman” qo‘ltiqlab kelgan o‘sha “janob”dan “baraka topgur, o‘zingiz kimsiz, avval biron satr yozganmisiz, qo‘lyozmangizni kim o‘qidi, kim tavsiya qildi?” deb so‘rashi kerak-ku! Yo buyog‘i “taka bo‘lsin, sut bersin”mi? O‘sha romannavis muallifda Xudo yuqtirgan iste’dod bo‘lsa-ku, haloli bo‘lsin! Iste’dod bo‘lmasa-chi? Roman yozish g‘isht quyish emas-ku! Lev Tolstoydek daho adib yetmish yil faol ijod qilganiga qaramay nima uchun bor-yo‘g‘i uchta roman yozgan? Xohlasa, yetmishta romanni qoyil qilib tashlashi mumkin edi-ku! O‘zimizning ustozlar – Abdulla Qodiriy, Oybek, Abdulla Qahhor, G‘afur G‘ulom, Said Ahmad, Asqad Muxtor, Shuhrat domla, Hamid G‘ulom, Mirzakalon Ismoiliy, Odil Yoqubov, Pirimqul Qodirov, O‘lmas Umarbekovlar ham xohlasa besh-o‘ntadan roman qoldirishi mumkin edi-ku! Nega bunday qilishmagan? Gap shundaki, roman yozish uchun roman tafakkuri, roman qamrovi kerak. Qolaversa, uch yuz yoki besh yuz sahifaning hammasini bab-baravar yoritib turadigan qalb alangasi kerak! Kitobxonni larzaga soladigan insonlar qismati, xalq va jamiyat hayotining katta qatlamini tasvirlash zarur. Oxir-oqibat o‘sha asar kitobxonning ma’naviy mulkiga aylanishi kerak. Badiiy adabiyot degani shunchaki “shaxsiy kuzatuvlar” yoki oldi-qochdi “voqeanavislik” emas!

Ustoz Abdulla Qahhorning bir gapi bor edi. “Uchuvchilikni bilmagan odamni samolyot shturvaliga yaqin yo‘latmaydilar. Ammo yozuvchilikning ko‘chasiga kirmagan odam “asar” yozib tashlasa, hech kimning ishi yo‘q!” Iste’dodi mundayroq bo‘lsa ham “qo‘li uzun yozuvchi”ning “shedevr” kitobini qanday qismat kutadi? Bu holat ikki xil bo‘lishi mumkin: kitob chiqqach, yillab do‘konlarda chang bosib yotadi yoki aksincha, muallifning “ta’siri” bilan sotilib ketadi. Ammo har ikki holatda ham bunday “ijod namunasi”ning foydadan ko‘ra zarari ko‘proq bo‘ladi. Sababi, u kitobxonni haqiqiy adabiyotdan chalg‘itadi. Xalqqa ma’naviy zarar keltiradi. Shu kitob o‘rniga bosilishi mumkin bo‘lgan boshqa iste’dodli asarlarning yo‘lini to‘sadi. Bunisi ham ma’naviy zarardan bo‘lak narsa emas.

“Samizdat” degan tushuncha boshqa mamlakatlarda ham bor. Mayli, kimdir “nom qoldirish” uchun kitob chiqarmoqchi ekan, bunga yo‘l berish kerakdir. Biroq bunaqa kitoblar iste’dodli qalamkashlar, ayniqsa yosh ijodkorlarning asari o‘rniga chiqmasligi kerak.

Yurtboshimiz ta’kidlaganidek, “Bugungi kunda nashriyotlarga to‘la erkinlik berilgan, ularning faoliyatiga hech kim chetdan turib aralasha olmaydi. Lekin ana shu erkinlikni to‘g‘ri tushunish, masalaga mas’uliyat bilan yondoshish darkor. Ya’ni, faqat iqtisodiy manfaat ortidan quvib, badiiy jihatdan zaif, milliy ma’naviyatimiz, qadriyatlarimizga to‘g‘ri kelmaydigan, adabiyotning obro‘sini tushiradigan kitoblar nashr etilishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak!”

Ko‘pchilik qalamkashlarni tashvishga solayotgan bu masalaga davlatimiz rahbarining o‘zi bu qadar oydinlik kiritgani jiddiy gap!

Albatta, so‘z erkinligi, hurfikrlik ulug‘ tushuncha. Bu o‘rinda gap taqiqlash, “tsenzura qilish” haqida ketayotgani yo‘q. Biroq iste’dodi bormi-yo‘qmi, xohlagan odam xohlagan “asarini” yozaversa, xohlagan noshir xohlagan kitobini bosaversa, xohlagan “savdo xodimi” xohlagan kitobini xohlagan joyida “erkin narx”da sotaversa, bular ma’naviyatga qanday ta’sir qilarkin?

– Modomiki, o‘quvchiga asar taqdim qilish, kitob nashr etish jarayoni shu qadar mas’uliyatli ekan, endi tayyor kitobni sotish muammosi ham chakana masala emas. Zero, millat ma’naviyatiga, ma’rifatiga daxldor masalalarga shunchaki qarab bo‘lmaydi.

– Kitob savdosi – adabiyot taraqqiyotida muhim rol o‘ynaydigan masala. Tan olishimiz kerak, kitob savdosi sohasida ham muammolar yetarli. Albatta, kitob savdosini to‘g‘ri va oqilona yo‘lga qo‘ygan tashkilotlar yo‘q emas. Masalan, “Sharq ziyokori” kitoblar markazi faoliyati ko‘p tomonlama o‘rnak bo‘larlidir. Bu yerda “Sharq” nashriyot-matbaa aktsiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati tomonidan chop etilgan kitoblargina emas, boshqa nashriyotlarning mahsulotlari ham sotiladi. Markazning hamma viloyatlarda bo‘limlari bor. Hozir Toshkentdagi bir necha oliy o‘quv yurtlarida kitob savdosi tashkil etilmoqda. Muhimi, markaz tasarrufidagi tarmoqlarda kitoblar qat’iy belgilangan narx bilan sotiladi. Bu masalaga alohida to‘xtalishga to‘g‘ri keladi.

“Bahosi erkin narxda” degan, bosh-ketining tayini yo‘q tushuncha mavjud ekan, odamlarga ma’qul kitoblar savdosida mantiqqa zid vaziyatlar paydo bo‘laveradi. Noqulay bo‘lsa ham bir misol aytishim mumkin. “Sharq” kompaniyasida chop etilgan bir kitobimning “nominal bahosi” ikki yarim ming so‘m deb belgilangan edi. “Sharq ziyokori”dan o‘zim ham shu bahoda sotib oldim. Oradan ko‘p o‘tmay, shahar markazidan taxminan besh chaqirim naridagi bir joyda shu kitobning o‘zi yetti ming so‘mdan sotilayotganini ko‘rib hayron qoldim. Tasavvur qiling, kitobni bir do‘kondan sotib olib, nariroqqa borib sotayotgan “ishbilarmon” har bir kitobdan uch hissa “daromad qilsa” va bu bir necha yil ijod qilib, asar yozgan muallif olgan qalam haqidan anchagina ko‘p bo‘lsa, g‘alati tuyular ekan. Yana talay el sevgan adib va shoirlarning kitobi ham turli joylarda ikki-uch hissa qimmatiga pullanayotganini ko‘rdim. Albatta, kimdir sening mehnating mevasidan ozmi-ko‘pmi manfaatdor bo‘lsa, Xudoga shukr qilmoq kerak. Biroq insof sari baraka, degan gap ham bor.

Menga qolsa (boshqa hamkasblar ham bu fikrga qo‘shiladi, deb o‘ylayman) kitobim qancha arzonroq sotilib, qancha ko‘proq o‘quvchiga yetib borsa, shuncha yaxshi. Demoqchimanki, kitob savdosi masalasida ham to‘planib qolgan ancha muammolar bor. Mamlakatimizning chekkaroq shahar va qishloqlarida kitob do‘konlari yo‘qligi, borlari ham yopilib, o‘rniga boshqa narsalar sotiladigan savdo “tochkalari”ga aylanib ketgani juda jiddiy muammo. Kitob narxini nazorat qilish ham allaqachon yetilgan masala. Bu o‘rinda “bozor iqtisodi”ning “erkin narx” degan tushunchasi o‘zini oqlamaydi. Jahon tajribasidan o‘rgansak bo‘ladigan misollar bor. Deylik, Germaniyada har yili aholi jon boshiga o‘rtacha yuz dollarlik kitob xarid qilinadi. (Kattalar va bolalar adabiyotini qo‘shib hisoblaganda). Eng muhimi – u yerda kitob qat’iy narx bilan sotiladi. Xuddi aptekadagi dori-darmonlarni belgilanganidan qimmat sotish mumkin bo‘lmagani kabi kitobni ham “ustama narx” qo‘yib pullagan sotuvchi qonun oldida javob beradi! Menimcha, bu tajribani ham o‘rgansak zarar qilmaydi.

Xulosa qilib aytish mumkinki, qalamkashlik shunchaki havas uchun qog‘oz qoralash emas. Adabiyot – hali aytganimizdek jiddiy ma’naviy-ijtimoiy hodisa, ma’naviyat binosini tutib turgan ustunlardan biri. Ijodkor esa xuddi qadimiy yunon afsonalaridagi atlantlar kabi o‘sha ustunni yelkasida ko‘tarib turishga mahkum. Zero, ijod – vaqti-vaqti bilan sayribog‘ qilinadigan “shon-shuhrat” gulshani emas, zavqli, ayni paytda og‘ir va mas’uliyatli yumushdir.

Suhbatdosh: Alisher Nazar

“Yoshlik” jurnali, 2011 yil, 3 (244)-son.