Америка Қўшма Штатлари, қолаверса, жаҳон классик адибиёти тарихида Фолкнер эгаллаган ўрин шунчалик мустаҳкамки, унинг нафақат насрий асарлари, балки мухлислари ҳузурида сўзлаган нутқлари, эссе, мактуб ва кундаликлардан иборат китобларининг катта ададларда чоп қилиниши ҳам, бошқа тилларга таржима этилаётгани ҳам буни тасдиқлаб турибди.

МУҲАММАДЖОН ХОЛБЕКОВ
ХХ АСР МОДЕРН АДАБИЁТИ МАНЗАРАЛАРИ

Таниқли адабиётшунос олим Муҳаммаджон Холбеков 1950 йилда туғилган. Алишер Навоий номидаги Самарқанд давлат университетининг роман-герман филологияси факультетида таҳсил олган. 1982 йили француз бадиий адабиётининг ўзбек тилига таржима қилиниши тажрибалари мавзуида номзодлик, 1991 йили эса ўзбек-француз адабий алоқалари мавзуида докторлик илмий ишини ҳимоя қилган. Самарқанд давлат чет тиллар институти профессори. Жиззах давлат педагогика институти инглиз тили ва адабиёти кафедраси мудири. Икки монография («Ўзбек мумтоз адабиёти француз маданиятида», «Француз адабиёти Ўзбекистонда».), 200 дан ортиқ мақола, кўплаб таржималар муаллифи. Олимнинг мақолалари чет эл матбуотида, шунингдек, «Тафаккур», «Жаҳон адабиёти», «Шарқ юлдузи», «Ўзбек тили ва адабиёти» каби журналларда ва газеталарда мунтазам чоп этилади.

УИЛЬЯМ ФОЛКНЕР

АҚШ жанубидаги Миссисипи штатида жойлашган Оксфорд шаҳарчаси аҳолиси дунёга машҳур ҳамшаҳари, ёзувчи Уильям Фолкнер ҳақида қизиқарли латифалар айтиб беришни ёқтиришади. Кунлардан бир кун, дўкондан сотиб олинган озиқ-овқатлар учун чек (ҳисоб-китоб) қоғозини оларкан, ёзувчи унинг орқасига: “Сизга тўлаш учун ҳозир пулим йўқ. Лекин бир кунмас бир кун шу қоғоздаги имзоим Сиздаги қарзимдан анча қимматроқ баҳоланади”, деб ёзади. Ҳазил ҳазил билан, лекин бугунги кунда Фолкнернинг ҳар бир дастхати адабиёт аҳли ва ноширлар даврасида олтинданда қиммат баҳога эга. АҚШ, қолаверса, жаҳон классик адибиёти тарихида Фолкнер эгаллаган ўрин шунчалик мустаҳкамки, унинг нафақат насрий асарлари, балки мухлислари ҳузурида сўзлаган нутқлари, эссе, мактуб ва кундаликлардан иборат китобларининг катта ададларда чоп қилиниши ҳам, бошқа тилларга таржима этилаётгани ҳам буни тасдиқлаб турибди.

Мичиган университети профессори Жозеф Блотнер (Joseph Blotner) қаламига мансуб “Уильям Фолкнер биографияси”41 номли ҳажмдор тадқиқотда, Фолкнер яшаб ўтган 64 йилнинг ҳар бир куни майда тафсилотигача баён этилган. Монографияни ўқирканмиз, Фолкнер ҳаёти қанчалик камтарона кечганлигини ундаги воқеалардан билиб оламиз.

Адиб узоқ йиллар ўз шахсий ҳаётини омманинг синчков нигоҳидан, миридан-сиригача билиб олишга уринувчи журналистлардан даҳлсиз сақлашга ҳаракат қилди. “Худо сақласин, – деб ёзади у яқин дўстларидан бирига, – бу чиябўри (журналист ва танқидчиларни шундай атарди – М.Х.) ларга бирор нарса айтишдан. Уларнинг мен билан ишлари бўлмасин. Яна ўзинг биласан. Агар хоҳласанг, мени икки йил бурун баҳайбат тимсоҳ ва бадбашара қора танли чўри аёлдан туғилган, деб уларга айтишинг мумкин. Менинг асл мақсадим, бирдан бир орзу-ниятим, ҳаётим тарихи ва якуни ягона, бир вақтнинг ўзида ҳам таъзиянома, ҳам марсияга ўхшаш: “У китоб ёзди ва оламдан ўтди”, дегувчи жумлада ўз ифодасини топсин”.

Фолкнер орзусига қулоқ солгудек бўлсак, беихтиёр унинг биографиясини эмас, балки у яратган асарлар биографиясини ёзиш истагида қўлимизга қалам оламиз.

1924 йил Фолкнер ҳаёти ва ижодида кескин бурилиш ясаган йил бўлди. У Нью-Орлеанда “янги ижодкор авлод отаси” дегувчи юксак номга сазовор бўлган адиб, Америка адабиётининг тирик классиги Шервуд Андерсон (Sherwood Anderson, 1876–1941) билан танишади.

Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, Американи орзу-умидлар ушаладиган замин дейишларига қарамасдан, унда машҳурликка эришиш жуда мушкул. Америка адабиётида шундай машҳурликка эришган, ўз сўзини айта олган, китобхон эътиборини қозонган Андерсон ёш Фолкнер ижоди билан қизиқиб қолади ва унга шеъриятга эмас, кўпроқ прозага жиддий эътибор қаратишни маслаҳат беради.

Андерсон ёш шоирнинг “ҳеч нарсага ярамайдиган” шеърларини ўқиркан, унга: “Сиз узоққа борасиз. Фақат асов отни қандай жиловлаш лозим бўлса, Сизни ҳам худди шундай жиловламоқ керак”, – дейди. Фолкнер “Мармардан ясалган фавн” (The Marble Faun, 1924) деб номланган илк шеърий тўплами муваффақият қозонмагач, ҳаётда кўпни кўрган Шервуд Андерсон ҳақ эканига ишонч ҳосил қилди. Бу мағлубият Фолкнернинг ҳамиятига қаттиқ теккан бўлса-да, устоз маслаҳатларига амал қилиб, прозада ижод қилишга астойдил киришади. Лекин ундаги “жанублик ғурури” осонликча ён беришни истамади ва устоз Андерсонга гаров ўйнаш таклифи билан мурожаат қилади. Ҳайрон бўлган Андерсон навқирон қаламкаш шартини қабул қилишдан бошқа чора тополмайди. Қизиғи кейин бошланади. Гаров ҳазил тариқасида унутилаёзган бир пайтда Фолкнер ўзининг биринчи прозаик асари “Аскарлик мукофоти” (Soldiers’ Pay, 1926) романини ёзиб тугатади ва гаровда устозни ютган бўлиб чиқади.

Ушбу романда ёзувчи урушнинг даҳшатли манзараларини реал ёритар экан, ундаги “қаҳрамонлик ниқобини” олиб ташлайди, балки урушни инсон бошига тушган фалокатдек тасвирлайди. Аслида, “ватанпарварлик”, “фидойилик”, “қаҳрамонлик”, “жанговар шон-шуҳрат” қабилидаги баландпарвоз сўзлар ортида мудҳиш қиёфадаги ўлим яширинганини эътироф этади. “Уруш, аслида, бу Чикагодаги қушхоналардир. Фарқи шундаки, урушда гўшт ерга кўмилади”, – деб ёзади у. Бу қаҳр-ғазабга тўла сўзлар урушдан кейинги авлоднинг ҳаёт маслагига айланди. Вақт ўтиб, адиба Гертруда Стайн ҳақли равишда бу авлод ёзувчиларини “йўқотилган авлод” деб атади.

“Аскарлик мукофоти” романида “йўқотилган авлод” адабиётига мансуб бўлган Фолкнер ҳам урушда иштирок этмаган бўлса-да, уруш даҳшатларини, урушдаги ва урушдан кейинги ҳаётни юксак бадиий маҳорат билан тасвирлаган эди. Романни ўқиб қаноат ҳосил қилган устоз Андерсон асарни ўз ноширига топширади. Қўлёзма нашриётда турганида, Фолкнер бир неча ой Европа бўйлаб саёҳат қилади, бирмунча вақт Парижда яшайди ва бу ердаги адабий муҳит билан яқиндан танишади.

1930 йил “Форум” журналининг саволларига жавоб бераркан, Фолкнер ижод йўлини шундай тасвирлайди: “Шервуд Андерсон исмли одамни учратгандан сўнг ўзимга: “Роман ёзсам қандай бўларкин? Балки ишлашга ҳам тўғри келмас”, дея савол бердим. Айтилдими – бажариш лозим эди. “Аскарлик мукофот”и ёзилди. “Шовқин ва ғазаб” (1929) ёзилди. “Августдаги ёғду” (1932) ёзилди. Рўйхатни давом эттириш мумкин: “Мен ўлаётганимда” романини 1930 йили ёздим. “Абсалом, Абсалом!” 1936 йили ёзилди. “Қишлоқ” 1940 йили ёзилди. “Мусо, ерга туш” 1942 йил ёзилди. “Роҳибага ўқилган мотам куйи” 1951 йили ёзилди. “Шаҳар” 1957 йили ёзилди. “Қўрғон” 1959 йили ёзилди. “Айтилди – демак ёзилди”. Бу адибнинг ҳазили албатта. У жуда кўп ишлади, тинмасдан ёзиш уни ҳолдан тойдирди. Унинг ёзиш машинкаси эрта тонгдан то ярим тунгача тақилларди. Адиб бутун ижоди давомида ёзувчи истеъдодининг 99 фоизи меҳнатдан иборат бўлиши лозим, деган пурмаъно ҳикматга амал қилди.

Назаримизда, Фолкнер яратган асарларнинг сюжетини бир икки жумлада қайта ҳикоя қилиб бериш анча мушкул, эҳтимол шарт ҳам эмасдир. Ёзувчининг ўзи бутун ҳаёти давомида “худди ўша – ўзи ва дунё ҳақидаги тарихни” ёзганлиги, “ҳаётда бирор маъно борми йўқми, агар йўқ бўлса, уни ахтариш шартми, йўқми” дегувчи саволга жавоб беришга ҳаракат қилганлигини англаб етиш мумкин.

Дарҳақиқат, шу ўринда буюк Шекспир қачонлардир таъкидлаган: “Ҳаёт – бу аҳмоқ айтиб берган ҳикоя… У сершовқин ва дарғазаб, ва ҳеч қандай маънога эга эмас” дегувчи даҳшатли метафорани эслаймиз.

Бир парча ерда Фолкнер “олтин кони” очди ва ўзининг коинотини, ўзи тўқиган мамлакатини кашф этди ва унга Йокнапатофа деб ном берди. Унинг харитаси биринчи марта “Абсалом, Абсалом!” (Absalom, Absalom, 1936) романи муқовасида босиб чиқарилди ва миллионлаб нусхаларда дунёга тарқалиб кетди. Бу митти мамлакатда ёзувчи асарларининг қаҳрамонлари яшарди: Томас Сатпен текислаб шудгорлаган ўз ерига биринчи чигитни қадаб, ҳашаматли уй солди. Сал нарироқда – руҳоний Хайтауэр уйи қад ростлади, бу уйда Жо Кристмас ўлдирилди. Нариги кўчада – тахта завод, Роза Колфилднинг гулларга бурканган уйи. Бу кўчадан Энс Барнс ўғиллари билан турмуш ўртоғининг майити солинган тобутни кўтариб ўтган эди. Дарвоқе, шаҳар четидан темир йўл ўтган. Темир йўлдан шарққа қарасангиз – Француз жарлиги, қалин қарағайзорли тепаликларни кўрасиз. Ўша ерда Билл Варнер дўкончаси ва чоракор деҳқонларнинг майда фермаларини топасиз. Харитага яхшилаб разм солинг ва ўзингизни шу “бепоён” ўлкага тушиб қолгандей ҳис қиласиз. Пастроқда, одатда зарур маълумотлар, белгилар ва харита масштаби келтириладиган жойда: “Йокнапатофа округи Миссисипи штати. Майдони: 2400 кв.м. Аҳолиси: оқ танлилар – 6298, қора танлилар – 9313. Уильям Фолкнер унинг ягона эгаси ва ҳокими”, деб ёзилган.

Фолкнер “пахта далалари Гомери”га айлангани йўқ, балки шафқатсиз тарзда ўз миллатини танқид қилиш йўлидан борди, меҳр-муҳаббат ва нафрат бир-бирини асло инкор этмаслигини яна бир қарра исботлади. Тарихий аҳамиятини йўқотаёзган, ҳаётий куч-шижоатидан қолган жанублик бадавлат аристократлар даврасига, зодагон ер эгаларига оддий халқни, ердан чиққан содда одамларнинг метиндек иродаси ва одоб-ахлоқини қарама-қарши қўйиш қанчалик оддий, айни пайтда ўта қизиқарли мавзу эди. Бироқ ёзувчининг айбловчи сўзлари, қораловчи нутқи ижтимоий ва иқтисодий келиб чиқишидан қатъий назар барча қатламларга хос бўлган иллатларга қарши қаратилди: хоҳ у кибру-ҳавоси баланд олий табақа бўлсин, хоҳ у саводсиз, реал дунёни кўрмовчи деҳқон бўлсин. Табиатда мавжуд ранг ва тусли ирқий устунлик назариясини қораларкан, Фолкнер ирқий айирмачилик, тана рангига қараб парчаланиш фожеаси ва дард-аламини кўрсата олди, хуқуқ ва давлат идораларининг очиқдан-очиқ иккиюзламачилигини, диний хурофот, мутаасибликнинг бошига таъна ва маломат тошларини ёғдирди. У юракни эзувчи дард-алам билан қадрдон замини ҳақида: “Шаҳарда турли авлиёлар номидаги бешта черков бор, лекин катта-ю кичик болалар қичқириб, шодон ва беғам ўйнайдиган, қариялар учун эса – уларнинг шўхликларини ўтириб кўзатишга бир қарич ер йўқ… Жанубимиз аччиқ тақдирга, лаънат балосига йўлиққан”, деб ёзади. Йокнапатофада борган сари “шовқин ва ғазаб” қутуради. Агар Фолкнер тилининг частотали (сўзларнинг қўлланиш даражасини кўрсатувчи) луғатини тузгудек бўлсак, унда азоб-уқубат ва жабр-жафони ифодаловчи сўзлар биринчи ўринни эгаллаши турган гап. Жиноят, зўравонлик оқибатида ўлим, жиннилик, маккорона ният, бағри тошлик, одам қалбининг зулматли йўл ва суқмоқлари – буларнинг ҳаммаси Фолкнер асарларида кўз ўнгимизда намоён бўлади. Адиб бутун вужудни қамровчи эҳтиросларни, эс-ҳушни эгаллаб олган ёвуз ёки эзгу ниятлар жиловини тортиб қўйишни хаёлига келтирмайди, бегоналардан яширишни ўйлаб ҳам кўрмайди. У эҳтирос, хирсий ҳис-туйғу, вужудни кемирувчи кучли нафсга унинг охирги томчисигача томиб, сизиб чиқишигача имкон беради. Фолкнер қаҳрамони фақат ўлим тўшагида, ҳаёт билан видолашув пайтида худди Саҳрои Кабир қумликларига сингиб кетувчи бир томчи сувдек тўплаган ҳаётий тажрибасини, яшаб ўтган умрининг бемаънилигини тўлиқ англаб етади.

Адиб ўйлаб топган мамлакат номи нимани англатади, деган савол туғилади. У Йокнапатофани шимолий Миссисипининг эски хариталаридан топди. Бу ердан оқиб ўтган дарё илгари шундай номланган эди. Туб ҳинду аҳоли – чикесо қабиласи тилида Йокнапатофа “текислик бўйлаб сокин оқувчи сув” маънонисини англатади. Рамзий маъноси тушунарли – ўз ичига яхшию ёмон нарсани сингдириб олувчи, на боши на охири бор ҳаёт–дарё образидан иборатдир.

Замондошлари Фолкнер ижодини турлича баҳолашган. Бир қатор танқидчилар Фолкнер “америкаликларга нияти холислик, эзгу мақсадларга йўғрилганликнинг ҳавоси дим муҳитидан, соғлом фикрли ва ҳаддан ташқари қолоқликдан чиқиб кетишга ёрдам берди”, деган фикрга боришиб, “ёзувчи Жанубни хаспўшламасдан кўрсатишнинг уддасидан чиққан”лигини таъкидлайди. Аммо ватандошларининг аксарияти унинг асарларида худди кўзгуда ўзларини таниб қолишдан қўрқиб, адибни “қоралаш”га уриндилар. Кўпчиликка унинг бадиий услуби ва фалсафий мушоҳадаси ёқмасди. Фолкнер асарларига ёзилган биринчи мақолаларнинг номларидан ҳам буни яққол сезиш мумкин: “Адабиётда дардчиллик”, “Шафқатсизлик мактаби”, “Даҳшатлар адабиёти”, “Миссисипидаги жоду”, “Узоқ Жанубда Достоевский сояси” ва ҳоқазо. Йиллар мобайнида даврий матбуот унинг номини ёмон отлиқ қилди. У туғилиб ўсган, яшаётган штат ҳам адиб ижоди ва сиёсий қарашларига қарши чиқди. Фолкнер сиёсий қарашлари ҳақида мунаққидлар кўп ёзишган ва баҳслашган бўлсалар-да, унинг ўзи “сиёсатдан анча йироқдаман”, деб ҳисобларди. Айни пайтда, у инсон шаъни, қадр-қиммати ва эркинлигини бузадиган ҳар қандай ҳаракатга жон-жаҳди билан қарши чиққан. У: “Адолатсизлик мени каноп тўрвага зўрлаб тиқилган, тимдалаб юлишга тайёр мушукка айлантиради”, деб ёзган эди.

Адиб СССРда ғалаба қозонган пролетар инқилобини қабул қилолмади. У бир гуруҳ америкалик ёзувчилар делегацияси таркибида Совет Иттифоқига бориш таклифини ҳам рад этди. Кейинчалик бунинг сабабини: “Россиянинг маънавий-руҳий ўзанини бузган, ёшлигида сажда қилган Толстой, Достоевский, Чехов идеалларини буткул унутиб юборган, ўз халқига хоинлик қилган тузум ҳукмрон бўлган мамлакатга бормасликни афзал кўрдим”, – дея тушунтиради. Айни пайтда, Фолкнер антикоммунистик ҳатти-ҳаракатларни, коммунизмга қарши йўғрилган дунёқарашларни ҳам қабул қилаолмади. Ўзи ҳамкорлик қилган журналларнинг бирига йўллаган мактубида адиб шундай ёзади: “Мен тоталитаризмни ҳар қандай шаклда ҳам ёқтирмайман. Масалан, Миссисипи штатининг катта-ю кичик хўжайинларини ҳам, Нью-Йорклик бой-бадавдат амалдорларни ҳам. Кўлами дунёнинг исталган четигача бориб етувчи тоталитар тузум доираси ҳосил бўлаяпти, жаҳон миқёсида “сноупсизм” фитнаси уюштирилмоқда: қора танлиларни йўқ қилиш ҳаракати, АҚШ ва унга ҳайрихоҳ давлатларнинг мустамлакачилик сиёсати, биринчи (империалистик) жаҳон уруши, иккинчи (фашизмга қарши) жаҳон уруши, Гитлер, Муссолини, Сталин… Бунинг ҳаммаси менга ётдир”.

Фолкнер ўз дунёқарашини, ҳаётий маслагини асарларида ифода этиш мақсадида бор вужуди билан ишга берилади. Ва тинимсиз меҳнати самараси ўлароқ бирин кетин романлари дунё юзини кўрди. “Сноупсизм” – бу ўтакетган мутаасиблик, одамгарчиликнинг элементар меъёрларини назар-писанд қилмайдиган, ҳар қандай маънавий-ахлоқий тамойиллардан ўзини халос деб билган ёвуз куч тимсолидир. “Сноупс” лақабини Фолкнер ўйлаб топди, ва улар адибнинг қатор романлари (хусусан “Қишлоқ”, “Шаҳар”, “Қўрғон” трилогияси) да ҳозиру нозир, яққол кўзга ташланади. Кундалигида у шундай сатрларни қолдирган: “Матбуотда Гитлер ҳақида ёзишни бошламасларидан аввалроқ мен нацист образини яратганимни пайқамабман”.
Юқорида айтганимиздек, Фолкнер ижоди тугаб тўхтамас баҳс ва мунозараларга, шиддатли тортишувларга сабаб бўлган. Танқидчилар фурсатни бой бермасдан, унинг ҳар бир янги асарига ўз салбий (ижобий фикрлар камдан кам учрарди) муносабатини билдиришга шай туришган. Шунга қарамасдан, адиб борган сари АҚШда ҳам, Европада ҳам танила бошлайди. Ёзувчи деган улуғ номга мушарраф бўлади. Бироқ унинг ҳаётида қамбағаллик ўз ҳуқмини сақлаб қолди. Нашриётлар тўлаётган қалам ҳақи, китобларининг сотилишидан келиб турувчи фоизлар оилани тебратишга етмасди. Йиғилган пуллар эса кечаги қарзлар билан ҳисоб-китоб қилишга аранг етарди.

Аммо бу ер Америка, орзулар ўшаладиган замин эмас-ми? Фолкнер билан кимсан Голливуднинг ўзи қизиқиб қолади. Америка учун Голливуд нимани англатиши барчага аён. Бу харитадаги нурсиз бир нуқтача эмас. Бу Тинч океани соҳилларида, “фаришталар макони” аталмиш Лос-Анжелес яқинида қад ростлаган оддий шаҳарча эмас. Голливуд – чексиз имкониятлар, мислсиз муваффақиятлар, эртакнамо ҳаёт, яшин тезлигидаги шуҳрат тимсолидир.

Голливудга қадам қўйганида унга тахминан шундай дейишди: “Биз Сизда ёрқин индивидуаллик борлиги учун бу ерга таклиф қилдик, лекин иш жараёнида бу хислатингизни эсингиздан чиқариб юборишингизни талаб этамиз”. Бундай сурбетлик, кўнгилни хира қилувчи, ишлашга бўлган иштиёқни сўндирувчи, соғлом ақлга зид талаб билан тўқнашаркан, Фолкнер ўзини бир қадар йўқотиб қўйди. Вазият бирданига мураккаблашди. Романларидан бири асосида сценарий ёзишни эндигина бошлаганида, ундан ўша пайтда донги чиққан актриса Жон Кроуфорд учун рол ёзиб беришини талаб қилишди. Муаллифнинг энсаси қотди. Унинг: “Ҳикояда аёл образи йўқ-қу”, деган эътирозига, улар: “Йўқ бўлса, бўлдирасиз”, – оҳангида қатъий жавоб қилишди. Бу етмай турганидек, “таманно юлдуз”нинг инжиқликлари ҳаммасидан ошиб тушди. Актриса Фолкнердан ўзи учун инглиз денгизчиларининг ҳарбий жаргонига бой бўлган матн ёзиб беришни талаб қилди. Бу ерда айтилдими, қилиниши лозим. Фолкнер бу шиорга яна итоат этди. Кейин сценарий сюжетига ишқий тугун, оташин муҳаббатга тўла мазмунни сингдиришга эҳтиёж сезилди. Имзоланиб, уни қулликка кишанлаган контрактни тилка пора қилиб йиртиб ташлаш истаги муаллифга қанчалик ҳузур бағишлаган бўлар эди. Лекин адиб учун пул ҳар қачонғидан ҳам зарур эди: отаси тўсатдан ҳаётдан кўз юмди, ва оиланинг барча ғам-ташвиши унинг зиммасига тушди. Сабаби, у оиланинг тўнғич фарзанди, устига устак ўзининг ҳам оиласи бор. Мусибат эшик қоқиб келмайди, деб бежиз айтишмаган. У бир келса, ёпирилиб келади. Оиланинг кенжа фарзанди – Дин ҳалоқ бўлди. Оиладаги ҳаёт фожиали тарзда адиб романлари мазмунини такрорларди. Укаси Дин бир неча ойдан сўнг туғилажак боласини кўраолмасдан, авиаҳалокатда ўлиб кетди. Ночор аҳволга тушиб қолган бу оилани ҳам моддий ва маънавий ёрдамсиз қолдириб бўлмасди.

Шундай қилиб, маълум вақт Фолкнер мардикор ёзувчига айланди. У нима қилаётгани, қай тарафга бораётганини яхши биларди. Адиб кундалигида шундай аччиқ ва аламли сатрлар бор: “Калифорния чегарасига: “Бу ерга кирмоқчи бўлган инсон ўз орзуларини унутсин”, дегувчи сўзлар ёзилган тахтачали устунни ўрнатиш керак”.

Голливудда ишлаш борган сари оғирлашиб борар, буюртмачилар эса бемалол нафас олишга қўйишмасди. Ёзувчи пешана тери тўкиб куну-тун пул ишлар, лекин ижодий қониқиш, ёзганидан ҳузурланиш унга ёт эди. Адиб кундалигида бу қора кунлар ҳақида ўқиймиз: “Худо ҳақи, нима бўлса ҳам, қандай бўлса ҳам, қаерда бўлса ҳам – товуш ўтмайдиган кичик бир хона менга ҳаводек зарур. Майли кар, кўр, ҳатто касал бўлсам ҳам буларни кўрмасам бўлгани”. Голливудчилар адибнинг пала-партиш, нари-бери, хўжа кўрсинга қилинадиган барча “асарлар”ини кўзларига суртиб олишарди. Фолкнернинг бардоши тугайди. Ахири, адиб ҳали-ҳамон аристократларча ҳаёт кечиришга орзуманд, Голливуддаги ҳашаматли уйда бой ва беташвиш яшашга ишонган рафиқаси Эстеллни Миссисипига, бемалол ва зуғумсиз ишлаш мумкин бўлган она юртига қайтиш учун кўндиришга тутунди. Аммо ёзувчининг бу орзуси амалга ошмади. Минбаъд, “Америкада ижодкор керак эмас. Америкада у учун жой йўқ. Ҳа, атир совун ёки сигареталар савдосини, автомобилларнинг янги русумларини, денгиз саёҳатларини, океан оролларидаги курорт ва отелларни реклама қилишдан бош тортадиган ижодкорга ҳаёт йўқ”лигига Фолкнер тушуниб етганди.

Нима бўлганда ҳам ёзувчи китобхон эътиборидан четда қолиб кетмади, аксига унинг ўзига ва романларига бўлган қизиқиш янада орта борди. Дастлаб, Франция адибни Фахрий легион (Légion d’Honneur) ордени билан тақдирлади. Ватани Америкада ҳам унга бўлган муносабат ижобий томонга ўзгарди. АҚШ санъати ва адабиёти институти, Адабиёт академияси ҳам уни фахрий аъзоликка сайлади. Кейин бадиий адабиётда энг яхши роман деб топилган “Шовқин ва ғазаб” асари Миллий мукофотга сазовор бўлди. 1947 йил Фолкнер учун катта қувонч келтирди. Швециянинг нуфузли газеталаридан бирида мухбир бўлиб ишлайдиган яқин дўсти Фолкнерни лауреат дипломи ва мўмайгина пул кутаётгани ҳақидаги хушхабарни унга маълум қилган эди. Нобел қўмитаси эълон қилган расмий ахборотда: “Ҳозирги давр америка романи ривожига улкан ҳисса қўшгани учун”, деган ёзувлар бор эди. 1950 йил декабр ойида Швеция қироли Густав-Адольф Фолкнерга Нобел медалини тақиб қўйди. Кейин расмий қабул маросими бўлиб ўтди ва нутқ сўзланди. Ўша куни Швеция Фанлар академиясининг ҳашаматли залида иштирок этганлар Фолкнер овози базўр эшитилганидан ажабланган бўлсалар-да, эртаси куни газеталарда чоп қилинган адиб нутқи уларда катта таассурот қолдирганини эслашади.

Йил ортидан йил ўтиб борарди. Фолкнер олтмиш ёшни қоралаган бўлса-да, ўзини ҳали қария деб ҳисобламасди. Худди аввалгидей ов мавсумларини ўтказиб юбормас, ферма ишлари билан мунтазам шуғулланар, деярли ҳар куни отда узоқларга сайр қилиб келарди. Охирги йилларда олинган фотографияларда бақувват жуссали, бардам ва ҳамиша жилмайиб турувчи Фолкнерни: гоҳ у тўсиқдан сақраб ўтаётган отда, гоҳ ов пайтида елкасига милтиқ кўтарган ҳолда кўришимиз мумкин. Бир сўз билан айтганда, Фолкнер жисмонан ҳам, руҳан ҳам тетик бўлишга ҳаракат қиларди. Унинг ҳаёти поёнига етаётганидан дарак берувчи ҳеч бир шубҳали аломат сезилмасди. Ҳаёт одатдагидек жўш урарди…

Бироқ адиб ён-атрофини секин-аста ғамли сукунат чулғаб, бўшлик майдони тобора кенгайиб борарди. Уни ҳеч бир нарса билан тўлдириб бўлмасди. Ёзувчига қадрдон одамлар, қариндош ва дўсту биродарлар бирин-кетин бу дунёни тарк этмоқда эди. Уларсиз ҳаёт худди суви қуриб қолган қудуққа ёҳуд саёз ва мазмунсиз ҳикояга айланиб борарди.

1960 йил 11 февралда жаҳон ахборот агентликлари Парижда содир бўлган автомобил ҳалокатида машҳур ёзувчи, “Ғарбнинг исёнкор виждони” бўлган Альбер Камю вафот этгани ҳақида хабар тарқатди. Камю билан бирга Фолкнер қалбининг бир бўлаги кетди. “Нувель ревю Франс” газетасининг махсус сонида Фолкнер йўллаган мотам мактуби эълон қилинди: “Бу тинмасдан излаган ва ўз-ўзини сўроқлаган қалб эди. Унинг машинаси дарахтга бориб урилган пайти ҳам изланаётган ва ўз-ўзидан жавоб талаб қилаётган бўлса керак, албатта. Ўша кўз очиб юмгунча содир бўлган, эс-ҳушини оғдирган, ҳайратга солган лаҳзада у кутган жавобни топа олдимикан?”

1961 йил 2 июл адибга яна бир зарба олиб келди. Айдахо штати, Кетчум шаҳридаги уйида машҳур адиб Эрнест Хемингуэй бевақт оламдан кўз юмди. Фолкнернинг қадрдон дўсти, бир неча авлод онгида, тасаввурида адабиёт соҳасида унинг рақиби бўлиб кўринган Эрнест Хемингуэй энди унга ҳеч қачон ярим чин, ярим ҳазил хатлар юбораолмасди. Аммо улар ўртасида рақобат ҳеч вақт очиқдан-очиқ ёки зимдан адоватга айланмаган эди. Иккала адиб ҳам бу дунёда изланиш, топиш ва ижод қилиш, ўз йўлини йўқотиб қўймаслик учун ақл билан иш тутишганди. Хемингуэй қандай ўлим топгани ҳақида Фолкнерга ҳеч ким айтмади. Лекин у Хемингуэй ўз жонига суиқасд қилгани ҳақида бир сония ҳам шубҳаланмаганди. Бу жудолик ҳам унинг қалбига оғир ботди. Ёзувчи кундалигида: “Сўрама кимга бонг ўрушмоқда деб, у сенинг номинга чалинмоқда”, деган ёзувни ўқиймиз.
Бу икки фожиали ўлим орасида Фолкнер ўз туққан онасидан айрилди. Онасининг ёши салкам тўқсон бўлса-да, у охирги дамларигача оиланинг аркони, руҳий таянчи бўлиб келган эди. Йўқотишлар, кулфатлар қуршовида қолган Фолкнер бу ҳаётда ҳеч ким ва ҳеч нарса абадий эмаслигини тушуниб етади. Онасининг дафн маросимида у дабдурустдан укасига қараб: “Менга ҳам яқин қолди”, деган экан.

Охирги йилларда Фолкнер деярли ҳеч нарса ёзмади. Дўстларига кўнглидагини яширмай: “Ёнмаяпман. Агар “ёниб” қолсам – албатта машинкага ўтираман”, – деб айтаркан, илҳом қачонлардир қайтиб келишига чин юракдан ишонган бўлса ажаб эмас. Эҳтимол, айтмоқчи бўлганини айтиб, ёзмоқчи бўлганини ёзиб бўлгандир.
Ўлим ҳар доимгидек тўсатдан, ҳеч ким кутмаган пайтда келди. 1962 йил 17 июнь куни Фолкнер отдан йиқилиб тушади. Умуртқасида кучли оғриқ сезсада, чидаб юради. 5 июль куни уни касалхонага ётқизадилар. Одатдагидек текширишлар, тиббий қўриклар бошланади. Орадан бир кун ўтиб, туш маҳали адиб юраги бирдан урушдан тўхтайди. Шундай қилиб, 64 йил, 9 ой ва 11 кун давом этган ҳаёт тугайди.

1962 йил 7 июль куни дафн маросими ўтказилади. Оломон ҳовли атрофини тўлдирган, журналист ва мухбирлар тўпланишган эди. Узоқ чўзилган видолашувдан сўнг, руҳоний Инжилдан лозим бўлган дуо-ибодатларни ўқийди. Ундан сўнг дунёнинг турли бурчагидан келган сон-саноқсиз таъзия телеграммалари ўқиб эшиттирилди, нутқлар сўзланди. Телевидение ва радио тўғридан-тўғри эшшитириш олиб борди. Машҳур адибни ҳурмат-эҳтиром билан сўнги манзилга кузатиб қўйдилар.

Узоқдан қандайдир бир қушнинг сайраши эшитилиб турарди. Чошғоҳ қуёши баланд деразалар оша ўз нури билан уй ичкарисини ёритди. Уй ичкарисида, ҳовлидаги майсазорда ёзувчи асарларининг қаҳрамонлари: Делси ва Бенджи, Ластер ва Компсонлар оиласи, Хайтауэр ва Байрон Банч, Флем Сноупс ва Лина Гроув тўплангандек, гўё улар ўз яратгувчиси билан охирги марта хайирлашишга келгандек туюларди.

Пештоқлари қордек оппоқ рангга бўялган, деразалари баланд, зинапояли айвони жануб томонга қаровчи икки қаватли уй эндиликда хотира музейига айлантирилган. Уйда адиб ҳаёти билан боғлиқ магазин чеклари, эгасига вақтида етиб келмаган хатлар, электроэнергия ва телефон хизмати учун тўлов қоғозлар, энг муҳими, Нобел нутқидан олинган: “Инсоният охирини қабул қилишдан бош тортаман…” дегувчи сўзлар ўйилган темир тахтачани ҳисобга олмаганда, уй эгаси ҳаётлигида қандай турган бўлса, ўша ҳолида қолган. Катта кутубхона. Деворларда адибнинг онаси бир вақтлар ҳавас билан чизган расмлар осиғлиқ. Катта столда ёзув машинкаси турибди, унинг ёнида бир даста қоғоз, тамаки солинган чиройли идиш, ўчиб қолган трубка ва Дон-Кихотнинг кичкина ҳайкалчаси. Буни ёзувчига Венесуэлла премьер-министри совға қилганди.
XX аср бошида яшаган испаниялик машғур ёзувчи Мигел де Унамуно Мигел де Сервантес яратган Дон-Кихот образи хусусида шундай таъриф берган: “Агар дунёда чанг-тузон кўтарилса, андиша, виждон, эзгу-саховат, ғамхурлик кўкка совурилса, агар худбинлик ҳисси, нафсоният кўзни қамаштирса, жаҳолат гирдобига тушиб қолган одамлар шахсий манфаат деб бир-бирини ўлдиришга тайёр бўлса, Дон-Кихотларча – тишни тишга қўйиб маънавиятни, ахлоқ-одобни, инсондаги ижобий хислатларни ўзида, ўз ичида ёлғиз сақлашга, ғалаба қозонишга умид боғламасдан барчасини ҳимоя қилишга тўғри келади”.
Ўтган асрда яшаб ўтган машҳур инсонлар, инсонпарварликнинг юксак орзулари соврилишини яқин қабул қилган, шахсий фожиадек қабул қилган, юрагидаги оғриқ билан ушбу орзулар пучлиги ва амалга ошмаслигини тушуниб етган инсонлар барибир ушбу назарияга ҳаётда ҳам, ижодда ҳам содиқ қолишди. Хемингуэй қаҳрамонлари ўзига хос Дон-Кихотлар эмасмиди? Жан-Поль Сартр драматургияси, Альбер Камю прозаси қаҳрамонлари мураккаб фалсафий қобиқ ичида бўлганликларига қарамасдан, Дон-Кихотлардек таассурот қолдирмайдими?
Фикримизча, Фолкнер XX асрнинг охирги Дон-Кихотларидан эди. Кундалигида у: “Одам умри боқийлиги шундаки, енгиб ўтишига кўзи етмайдиган фожиалар билан тўқнашганда ҳам у барибир шу ишни уддалашга ҳаракат қилади”, деб ёзади.
Ҳа, ўтган XX аср ёзувчилари дунёни дард-алам ва мотам майдонидан Ердаги жаннатга айлантириш иштиёқини, энг муҳими, “янги асрнинг янги одами”ни тарбиялашнинг пуч хаёлларга тўлалигини тушуниб етдилар. Улар жаҳон урушлари, ирқий, милиий ёки диний тўқнашувларнинг олдини олишда ўзларининг ожизлигини тушуниб етдилар. Лекин XX аср оловида, қурбонликларида бу сабот-матонатли ҳақиқатга эришилди: “Одамни ўлдириш мумкин, лекин уни енгиб бўлмайди” (Э.Хемингуэй) деган хитоб ғалаба қилди.

Фолкнер фикрича, ёзувчи бурчи “инсониятнинг абадулабад фахри ва шаънини ташкил этувчи жасорат, шон-шараф, умид, ифтихор, ҳамдардлик, ўзини қурбон қилишга тайёр туришлигини эслатиб, унинг қалбини мустаҳкамлаб охиригача туриб беришида ёрдам қилишдан иборатдир”.

Фолкнер ҳаётлигида машҳурликка бепарволик билан қараган эди. Борди-ю дунёга ёйилган шуҳрати ҳақида гап очилганида, ҳатто ғазаби қайнарди. Вафотидан кейинги шон-шуҳрати ҳақида эса у ўйламасди ҳам. Адибнинг ягона бир орзуси бўлган. Унинг назарида, буни ҳар қандай ҳақиқий ижодкор орзу қилган. “Тасаввур қилинг, умрбод унутилиш, мангу уйқу пардаси ортидан йўқ бўлиб кетаркан, одам ўзидан кейин бирон нарса, хоҳ у ёдда қолувчи хотира, хоҳ у расм бўлсин – нима бўлмасин қолдириб кетади. Ижодкордан у ёзган асарлар қолади. Ана шу ёзувчи ҳаётининг изи. Гарчи қаламкаш ҳаётдан кўз юмиб, мангуликка кетганида ҳам, кимдир унинг шу заминда, одамлар орасида яшаганини ёдга олади”.

* * *

XX аср бадиий тафаккур тамойиллари нуқтаи назаридан қараганда, жаҳон адабий жараёнида америкалик ёзувчи Уильям Фолкнер (William Faulkner, 1897-1962) нинг ўз ўрни, ўз услуби, қолаверса, ўз сўзи бор. Эндиликда классик даражасига кўтарилган ёзувчининг таркидунёчилигига, ўзи яшаган жамиятдан бирмунча узоқлашиб кетганига қарамасдан, йигирманчи юз йилликнинг долзарб муаммолари унинг ижодини четлаб ўтмади. Аслида, Фолкнернинг ўзи: “мен ёзувчи эмасман, балки оддий бир қишлоқи одамман, менда айтарлик буюк ғоялар йўқ”, дея “гуллаб” қўйганлиги унинг таркидунёчилиги ҳақидаги афсонанинг пайдо бўлишига сабаб бўлган эди. Энг қизиғи, бу қабилдаги уйдирмани у рад ҳам этмади. Хирахандон репортёрлардан ўзини доимо четга олган, жонни бездирган журналистлардан мумкин қадар узоқлашишга ҳаракат қилган Фолкнер аслида, илҳом бағишловчи танҳоликни афзал кўрарди. Пойтахт ғала-ғовури, у ердаги “қайноқ” ҳаёт адибни ҳечам ўзига тортмаган. Умрининг аксар қисмини у АҚШ жанубидаги Миссисипи штатида жойлашган Оксфорд шаҳарчасида ўтказди. Аслида, унинг “жанубий одамовилиги”, феъли қўрс одамнинг такаббурона зоҳидлиги ёки ҳаётдан ўзини олиб қочишига сира ўхшамасди.

Фолкнер ижодининг пафоси – инсонга, унинг руҳи ва иродасига бўлган метиндек мустаҳкам ишончидадир, десак янглишмаган бўламиз. Адиб инсон ақли заковатига чин юракдан ишонаркан, “Августдаги ёғду” (Light in August, 1932) романида шундай ёзади: “Инсон ҳаётда деярли ҳамма нарсага бардош бераоладиган экан. У ҳатто қилмаган хатоларига ҳам матонат билан чидай олади. Бардош бераолмайдиган нарсалар борлиги ҳақидаги фикрнинг босимига ҳам чидайди. Йиқилиб, йиғлаб юборишдан бошқа чораси қолмаганида ҳам, ўзига буни эп кўрмай, маҳкам тураолади. Ўгирилиб қарасанг ҳам, қарамасанг ҳам, фойдаси йўқлигини билатуриб, ортга қарамасликнинг ўзи ҳам собитқадамликдир”42 [таржима – М.Х.].

Фолкнер замондошларидаги ижод қилишга бўлган иштиёқ, мукаммалликка интилиш, тақдир синовларига бардам қарши туриш куч–қудратини қадрлар, уларни қўллаб-қувватларди. Ёзувчи 1949 йил ўзига Нобел мукофотини топшириш маросимида сўзлаган нутқида бу ҳақда алоҳида тўхталиб ўтаркан: “Биламанки, унинг [одамнинг – М.Х.] қонида ҳаттоки урушларни бошидан кечиришга мажбурловчи улкан қудрат бор… Тавқилаънатнинг охирги бонги урилиб, умрбод ўчганидан сўнг ҳам, бир сас тинмайди: бу овоз нидосида, негаки унда авваллари бўлган нарсаларга нисбатан баланд ва мустаҳкам, улкан ва қудратли, ҳаётнинг беқарорлигига бардош берувчи иншоотни қуриш иштиёқи, орзу-умиди жаранглайди. Бироқ бу нидо азалдан, Иблис-алайҳиллаъна йўлдан оздирган Одам Ато ва Момо Ҳаво қилган дастлабки гуноҳи, қазои-қадарнинг бизгача етиб келган нидосидир, аммо унга ҳам, қанчалик уринмасин, одамни Ер юзидан йўқ қилиб ташлаш насиб бўлмади. Мен қўрқмайман… мен ҳазрати Инсонни ҳурмат қиламан, унга мафтун бўлиб, ундан завқланаман”43 [таржима – М.Х.], деган эди.

Модернизм руҳидаги адабиёт (Ж.Жойс, В.Вулф) таъсирида ривожланган мураккаб адабий-услубий шакл Фолкнер ижодини бошқалардан ажратиб туради, баъзан бир-бирини бўлаётган фикрлар оқими, тасодифий таассуротлар ва четдан туриб, гўёки бетараф, эҳтироссиз олиб борилган кузатувларнинг қалаштириб юборилганлиги туфайли асл маънони, асосий мазмунни англаш мушкул. Фолкнернинг полифоник (кўп овозли) прозасида сюжет чизиғлари, худди ўрмондаги сўқмоқлардек, гоҳ кўринмай қолади, гоҳ яна пайдо бўлади. Улар бир романдан бошқасига ўтиб кетади, кутилмаган бир пайтда ёзувчининг ҳикояларида учраб қолади. Фолкнер ижодий услубининг ушбу хусусияти билан, уни кенг китобхон оммасига эмас, фақат мунаққидлар учун қизиқарли бўлган ёзувчилар қаторига қўшиб қўйишларига изм беради.

Фолкнер романларининг ўзига хос хусусиятларидан яна бири, ҳа деб бир эпизодга қайтаверишлар, матнда учровчи такрорлар оқибати сюжетни аниқ кўринмасликка олиб келади, уни пайқаб олиш қийин бўлади, устига устак ҳикоя қилиш йўли йўқолиб кетади; бироқ энг муҳим хусусияти – образнинг ички монолог ва “онг оқими” орқали очилишидадир. Шу тариқа, Фолкнер романларида кўплаб нуқтаи назарлар, қарашларнинг кесишган нуқталари учрайди, ҳар бир персонаж битта эпизод ҳақида, аниқроғи, ўз ҳақиқатини сўзлайди. Ғоялар ва ижтимоий синфлар кураши муаллифни кўп ҳам қизиқтирмайди, у “инсон қалбининг ўз ўзи билан олиб борган кураши”ни, ундаги табиий ибтидони, туғма қобилиятни кўрсатади. У биологик ва социал зиддиятларга учраган фожиали инсонни, ўлим олдида ожиз, нотавон, лекин унга қаршилик кўрсатишга интилган қучли ва иродали инсонни тасвирлайди. Унинг меҳри кичкина, бир қараганда кўримсиз одамлар, аянчли ҳолга тушган, ҳамма нарсадан бебаҳра қолган, хўрланган ва эзилган, бироқ ҳақиқий ҳис-туйғу ва бировнинг дардига ҳамдард бўлувчи одамлар томонида, айнан шундай инсонларга унинг диққат-эътибори чегарасиз.

Фолкнернинг бадиий услуби ўзида бир-биридан кескин фарқ қилувчи икки услуб, яъни Э.Хемингуэй намунавийлиги ва Т.Вулф романтикасини ўзаро муросага келтириб, бир маромга солади. У XIX аср охири – XX аср бошидаги бадиий услубларни муносиб баҳолаб, уларни ўз тажрибасида синаб кўргани ҳолда, ўз ҳикоя қилиш услубини турли шаклларда намоён қилишга, турлича янграшига эришишга ҳаракат қилади. Шу боисдан ҳам, ёзувчилик ақл-идроки тарозисида аниқ ўлчанган ва пухта ишлаб чиқилган Фолкнер прозаси услуб жиҳатидан бир-биридан кескин фарқ қилувчи Ф.М.Достоевский, Т.Харди, Ж.Жойс каби муаллифлар ижодига кўприк бўлиб хизмат қилиши мумкин.

АҚШ жанубининг фолклор анъаналари, ўзига хос ҳазил-мутойибали нутқи, Инжилдаги баландпарвоз услубга тақлид қилиш кўп жиҳатдан Фолкнер услубининг ёрқинлиги ва ранг-баранглигини тақозо этади. Бундан ташқари, Фолкнернинг икрор бўлишича, муқаддас Инжил (айниқса Қадим Аҳд) дан ташқари, у мунтазам равишда Ҳомернинг “Илиада” ва “Одиссея”сини, Уильям Шекспир фожиаларини, Сервантеснинг “Дон Кихоти”, Г.Мелвиллнинг “Моби Дик”, Ф.Достоевский ва Ж.Конрад романларини қайта-қайта ўқиб чиққан. Бироқ бу Фолкнернинг энг сара асарларида муаллиф қиёфасини намоён этишга, ўзига хос бўлишига монелик қилмади. “Шовқин ва ғазаб” (The Sound and the Fury, 1929) муаллифининг насл-насаби – жанублик, шунинг учун ҳам (Томас Вулфдан фарқли ўлароқ – М.Х.) АҚШ жанубининг аристократ маданиятини мадҳ этувчи Фуқаролик уруши шамоллари олиб кетган нақл ва хотиралар унинг қалбидан муқим жой олганди. Бироқ ном-нишонсиз йўқолиб кетган ушбу цивилизацияни Фолкнер афсонага айлантирмади. Сабаби, у жанубликларни муқаррар мағлубиятга етаклаган ва натижада пароканда бўлишга олиб келган ижтимоий иллатлар ҳамда инсоний нуқсонлар, бир сўз билан айтганда, тарихий “гуноҳ”ларни яхши билар эди. Нима бўлганда ҳам, Фолкнерга Шимолга нисбатан Жануб ҳар жиҳатдан яқинроқ ва тушунарли бўлган. Россия тарихида 1917 йил нимани англатган бўлса, Фолкнерга ҳам 1861 йил айнан шу маънони англатарди. Шу тариқа, “насли жанублик” Фолкнернинг тасаввури бутун бошли бир оламни, яъни Миссисипи штатида Йокнапатофа деб номланган округни инкишоф этди. Бу “юрт”да, яъни 2400 квадрат мил майдонда, аниқ ҳисоблаб чиқилган 15611 одам романдан романга ўтиб яшайди ва улар орасида – полковник Сарторис (Sartoris, 1929) ва Квентин Компсон (The Sound and the Fury, 1929), Эдди Бандрен (As I Lay Dying, 1930) ва Эмили Грирсон (A Rose for Emily, 1930), Лукас Бичем (Intruder in the Dust, 1948) ва Айзек Маккаслин (Go Down, Moses, 1942), Флем Сноупс (The Hamlet, 1940) ва босқинчи Олакўз (Sanctuary, 1931) сингариларнинг ёрқин кўзга ташланиб турувчи қиёфалари мавжуд. Қадим Жануб манзараларини қайта тиклаб ва шубҳасиз, ўтиб кетган давр қадрига етган бўлса-да, Фолкнер, ўз замондошлари, рус муҳожир (масалан, И.Шмелёв – М.Х.) ёзувчилари каби шонли мозийга боқиб баҳра олиш ҳиссиётидан бирмунча йироқ. Гарчи уни рус адиблари билан қиёслагудек бўлсак, Достоевскийдан ташқари, унинг ёнига (шартли равишда албатта) “Ўлик жонлар” муаллифи Н.В.Гоголнигина қўйиш мумкин. Шу билан бирга, Фолкнер, қадим нақл ва ривоятларни муносиб улуғлаб, уларга чуқур ҳурмат ва эҳтиром келтиргани ҳолда, Жануб қайси фалакнинг гардиши билан таслим бўлди ва нима учун бу лаънат тамғаси XX асрда ҳам ўз кучини йўқотмаган, дегувчи саволга жавоб беришга ҳаракат қилади. Нима бўлганда ҳам, адиб Жанубнинг енгилишини насроний дин ва эътиқод нуқтаи назаридан баҳолашга интилмайди. Аммо бу муаммони тилга олганида (масалан, “Мусо, ерга туш” романида) ҳам, Маърифат даври француз файласуфи Жан-Жак Руссо ва натурализм тарафдорлари Эмиль Золя, ака-ука Гонкурлар дунёқарашига яқин бўлган фикрлар билан баён этади.

Фолкнер асарларининг ўзига хос яна бир жиҳати шундаки, алоҳида олинган минтақа (АҚШ жануби) нинг ўтмиш тарихида, Фолкнер “Ғарб заволи” (О.Шпенглер)дан қайғураётган замондоши муаммосини кўтариб чиқади, тарихий ўз-ўзлигини англашда, ўз тақдирини ўзи белгилашда тўлиқ тушунилган ёки тушунилмаган мураккаб муаммоларни кўндаланг қўяди. Фолкнер асарларида замонадан қўрқиш мияни айнитувчи васваса даражасигача кўтарилади, зўравонлик жўрлигида кечади, ўлимни ахтариш билан бир вақтда содир бўлади. Замонадан қўрқиш ғайритабиий бўлган нарса (ишратпарсатлик, бузуқилик, бесаранжомлик, беҳаёлик) ларга онгли ва онгсиз равишда мойиллик, портловчи моддаларга ҳаддан ташқари иштиёқ, қора танли ва оқ танли одамлар қонининг аралашиб кетиши тасвири билан алоҳида кўзга ташланиб туради.

Фолкнер ижодида амри фармон – бу замонанинг ўзидир. Адиб унинг чангалидан ҳеч қаерга қочиб қутулаолмайди. Сабаби, замонанинг шаҳвоний ҳиссиётлар билан тўйинтирилгани, чигаллашиб кетган оилавий ва оила ичидаги, яъни она ва ота, ота ва ўғиллар, ўғиллар ва севишганлар ўртасидаги кескин можаролар майдонига айланганидир. Фолкнер персонажлари ўзлари яшаётган замонни ўтмишга қарши қўймоқчи бўлаётгандек кўринади, бироқ улар ҳар бир сонияда, гоҳ “телба”, гоҳ “шуҳратпараст”, гоҳ “жиноятчи” қиёфасида гавдаланаркан, жавобгарликдан йироқлашиб, ғойиб бўлади. “Онг оқими” услуби воситасида вужудга келган нозик психологизм, иқтибослар тизими, юксак бадиий маҳорат билан Қадим Аҳдда тасвирланган образ ва сюжетларга ишлов берилгани Фолкнер асарларини ўқишни бироз мураккаблаштиради. Ирландиялик адиб Жеймс Жойснинг “Улисс” (Ulysses, 1921) ва британиялик ёзувчи Виржиния Вулфнинг “Маёққа қараб” (То the Lighthouse, 1927) романлари билан бир қаторда Фолкнер романлари (“Шовқин ва ғазаб”) ҳам инглиззабон адабий “модерн”нинг ёрқин намунасига айланди. Қолаверса, романтизм44, натурализм ва символизм45 адабий оқимларини, шунингдек, оилавий-маиший проза анъаналарини, интеллектуал “ғоявий роман” поэтикасини бир-биридан ажратиб ўз йўлига солувчи адабий жараённинг якуний нуқтаси бўлиб қолди.
Аслида, Фолкнерга, ватандоши Эдгар Аллан Пога ўхшаб, оламшумул шуҳрат Франция орқали етиб келди. Эҳтимол, бу ўзига хос тақдир қонуниятидир. Ахир Париж ўтган асрлар давомида маданиятнинг авангард учоғига айланиб улгурган азим шаҳар эди. Бошқа америкалик замондошларидан фарқли ўлароқ, Фолкнер “аср интиҳоси”, “декаданс”, “жинс ва феъл-атвор” каби долзарб муаммолар мажмуини теран англагани ҳолда, ўзига маъқул услубда ижод қилди. Бу хусусда француз адиби, Нобел мукофоти лауреати (1964) Жан-Пол Сартр ўзининг “Фолкнернинг “Шовқин ва ғазаб” романида замон ҳақиқати” (1939) номли мақоласида чуқур мушоҳада юритади.

Дастлаб француз символизм шеърияти (П.Верлен, С.Малларме, Ж.Лафарг) га қизиққан Фолкнер А.Суинберн ва Т.С.Элиот таъсирида шоир бўлмоқни ният қилган. Бунинг натижаси ўлароқ, 1919 йилда унинг “Фавн46нинг пешин уйқуси” (L’Après midi dun Faun) номли биринчи шеъри “Нью рипаблик” (New Republic) журналида босилиб чиқади. 1924 йилда Фолкнер “Мармардан ясалган фавн” (The Marble Faun) номли биринчи шеърий тўпламини нашр эттирди. Адабий танқидчилик “шеърларда муаллиф дунёни шоирона ҳис этиб куйлаш билан бир қаторда, уларнинг аксар қисми символистларга тақлидан ёзилгани сезилиб туради”, деган баҳони беради.
Фолкнер Шимол ва Жануб ўртасидаги Фуқаролик уруши давридан то XX асрнинг 50-йилларигача бўлган АҚШ ҳаёти ҳақида ҳикоя қилувчи роман-эпопея яратишни мақсад қилиб қўяди. Шу мақсад йўлида у ўзининг полифоник (М.Бахтин) структурага эга “Сарторис (Sartoris, 1929) романини яратди. Романнинг ўз замони ва макони мавжуд, унда ёзувчи туғилган ва яшаган жойларни осонлик билан таниб олиш мумкин. Хуллас, муаллиф кашф қилган Йокнапатофа округи Фолкнер прозасида одамни билиш, уни ўз-ўзи ва ўз табиати билан олиб борган аёвсиз курашда, улуғворлик ва ожизликда кўриш, ўз қўли билан яратган дунё ва ундан ўзи азоб-уқубат чекаётганини, қолаверса, ўраб олган муҳитни англашнинг универсал маконига айланди. Зохиран Фолкнер романлари муайян минтақага боғлангандек, уларда АҚШ жанубининг реал ҳаёти ўз ифодасини топади. “Сарторис” романи Йокнапатофа округи ва унинг пойтахи Жеферсон шаҳри тасвирланган биринчи асар бўлди. Роман дастлаб “Чанг босган байроқлар ”(Flags in the Dust) деб номланганди.

Она юртидан фақат фавқулодда ҳолатларда узоқлашган, ўз уйида муқим яшаган Фолкнер, режа билан жилд ортидан жилдга уланган ўн тўққиз номдаги романларини ёзиб, нашр эттиради. Улар қаторига “Мусо, ерга туш” (Go Down, Moses, 1942) новеллалар китоби (ёки новеллалардан иборат роман) ни ва ҳикоялардан иборат яна тўртта тўпламни ҳам қўшиб қўйиш мумкин.

Фолкнер қаламига мансуб асарларни шартли равишда икки асосий гуруҳга ажратсак бўлади. Биринчи гуруҳга ёзувчига шуҳрат келтирган мураккаб сюжетли “Шовқин ва ғазаб” (The Saund and the Fury, 1929), “Мен ўлаётганимда” (As I Lay Dying, 1930), “Абсалом, Абсалом!” (Absalom, Absalom, 1936) романларини, шунингдек, “Мусо, ерга туш” китобидаги “Айиқ” (The Bear, 1942) роман-новелласини киритиш мумкин. Уларнинг барчаси, тор маънода тарих жумбоғига, кенг маънода эса замон тилсимига бағишланган. Тарих ва замон ўз қаърида яшириб келаётган сиру-синоатларга “калит”ни ўтган даврда, яъни худди қадимий империялардек йўқ бўлиб кетган Жанубнинг афсонавий ўтмишида сақлаб келаётган эди. Гарчанд Фолкнернинг жанублик қаҳрамонлари ушбу жумбоқларни ечишга кўпам уринмасаларда, ҳар ҳолда чигаллашиб кетган қон-қариндошлик, насл-насаб ҳамда имон-эътиқод қонуниятларини англашга, ғайришуурий хотира ҳақида тасаввурга эга бўлишга ҳаракат қилишади. Сабаби, ушбу қонуниятлар ва хотира олдиндан белгиланган тақдир, қандайдир бир машъум қисмат туфайли келажакка таъсир этишни давом этарди. XX асрнинг деярли биринчи яримига қадар яшаган жанубликлар ўтмиш васвасасидан қутулаолмасдан, унинг қурбонига айланишардилар. Бу Фолкнер романларида акс эттирилган аччиқ ҳақиқат эди.

Фолкнер асарларининг иккинчи гуруҳига “Августдаги ёғду” (Light in August, 1932), “Қишлоқча” (The Hamlet, 1940), “Хокни булғаган одам” (Intruder in the Dust, 1948) романлари ва “Мусо, ерга туш” китобидаги аксар новеллалар киради. Бу ерда Жануб ёзмишидаги “жиноят ва жазо” муаммоси асосан ирқий ва табиат фалсафаси47 нуқтаи назарида намоён бўлади. Чуқур психологизмга йўғрилган “ғоялар романи” жанрига кўпроқ монанд келувчи ушбу асарлар поэтик жиҳатидан унчалик ҳам мураккаб эмас. Уларда (ўтган ишга салавот деганларидек) ўтмиш гуноҳларини ювиш мавзуси кўтарилади. Фолкнер бу мавзуни Нобел мукофотини топшириш маросимида сўзлаган нутқида қуйидагича ифодалайди: “…одам туриб берибгина қолмасдан, балки қийинчиликларни енгаолади ҳам… негаки унинг қалби бор, унга сабр-бардошли ва раҳмдил бўлишга, ўзини қурбон қилишга қодир руҳ ато этилган”48 [таржима – М.Х.].

Фолкнер ғайритабиий нарсаларга майли баланд одам бўлган, шу билан бирга, тақлид ва ўз-ўзига тақлид қилишга иштиёқманд ҳам эди. Унинг қаламига мансуб баъзи асарлар алоҳида гуруҳни ташкил қилади. Масалан, “Ибодатгоҳ” (Sanctuary, 1931) романи, ёки “Эмили учун атиргуллар” (A Rose for Emily, 1930) новелласи шулар сирасидандир.

Новелла қаҳрамони Чарльз Диккенснинг “Улуғ орзулар” (Great Expectations, 1861) романидаги мисс Льюишем образига монанд, Гюстав Флобер қаламига мансуб “Соддадил” (Un Coeur simple, 1877) новелласига тақлидан ёзилган. Энг қизиғи, Эдгар По яратган персонажларнинг ғайритабиий нарсаларга бўлган ўчлигига жўр оҳангда янграйди. Унда Эмили Грирсон ҳақида ҳикоя қилинади. Бу қиз бутун ҳаёти давомида ўз отасининг “соя”сида яшади, отаси ўз қизига жанублик зодагонларнинг “эрга тегиш”, “никоҳдан ўтиш” ва “оила қуриш” ҳақидаги қонуниятларини уқтириб боради, айрим “чеклов”лар хусусида ўз фикрлари билан “ўртоқ”лашади. Шу боис Эмили билан шимоллик бўлган Гомер Бэрон ўртасидаги никоҳ бузилади. Тўғриси, зулмкор ва букилмас отасига ўхшаб кетгувчи ёш жувондан ҳадиксираган Бэроннинг ўзи ундан қочиб кетишга қарор қилади-ю, мисоли “ўлим каби тутиб турган муҳаббат” тузоғидан қутулиб кетолмайди. Қочиб кетишининг олдини олиш мақсадида Эмили ўз севгилисини заҳарлаб ўлдиради ва унинг жасадига куёвлик костюмини кийгизиб, уйнинг иккинчи қаватида жойлашган хонадаги шкафга яширади. Ҳар замон хонага кириб, қаллиғи жасадига қараб, ундан лаззатланиб юради. Вужудни жумбушга келтирувчи бу ҳикоя, бир жиҳатдан, жанубий “готика”га, Ғарб декаданси “ёвузлик гуллари” (Шарль Бодлер) га нисбат берувчи Зигмунд Фрейд таълимоти руҳидаги тақлидга яқинлашади. Бошқа тарафдан эса – Жефферсон шаҳрида яшовчи одамлар учун аста-секин ўтмиш тимсолига айланувчи шахс ҳақидаги фожиали тарихга айланади. Бироқ эндиликда даҳшатли (тошбағир бут-санамга айланган ота ва заҳарланган олифта куёв билан боғлик) ҳикояга эмас, балки ҳозирги замонга кескин равишда қарши қўйилган қадим замон афсонасига, жонли ва жўшқин поэзияга айланади. Фолкнер айнан ана шундай Эмили, ҳақиқий “genius loci”49 ҳақида ўнлаб овозлар жўрлигида (воқеа “биз” дегувчи шахс тарафидан олиб борилади) ҳикоя қилади, ёки асли жанублик бўлган бир нечта авлоднинг муштарак жамоавий ғайришуурийлик тамойили замирида бутун бошли сага50 тўқимоқчи бўлади. Қизиғи шундаки, асарда ҳеч қандай атиргул ҳақида сўз бормайди. Лекин айрим китобхонларнинг раҳмини келтирувчи, айримларида эса – нафрат ҳиссини уйғотувчи бош қаҳрамон Эмили гўзал ва муаттар ҳидли атиргулга қиёсланади. Муаллиф раъйига қараб жиддийлик ва бачканалик, кибр-ҳаво ва камтаринлик, ортиқча фасоҳат ва сермазмунлик нуқтасида, қолаверса, ҳам йиғлатадиган, ҳам кулдирадиган сюжетга эга проза ва поэзиянинг кесишган нуқтасида мувозанатни зўрға сақлаб турувчи ҳикоя, аслини олганда, ўтмиш ҳурматини жойига келтирувчи сагадек жаранглайди.

Баъзан қарама-қарши, баъзан якдил фикрларга қўшилган ҳолда, биз ҳам Фолкнер ижодининг марказий асари деб “Шовқин ва ғазаб” романини кўрсатамиз. Нафақат романдаги мавзулар мажмуини, балки муаллифнинг бадиий маҳорати, кўламдорлигини ҳам одилона баҳолаш учун Фолкнер ҳаётидаги муҳим бир воқеани ҳисобга олиш зарур. Батафсилроқ айтганда, 1920 йилда Фолкнер символизм руҳидаги поэзиядан шахдам прозага ўтиб кетди ва бундан, бизнинг назаримизда, ҳеч ҳам ютқазмади. Символизм ва постсимволизм (нақадар камёб ҳодиса!) оқимида ижод қилган аксар шоир ва ёзувчиларнинг тушунчасида, проза ва поэзия ўртасидаги чегара ўта шартлидир. Муҳими, шеър ёки роман нима ҳақида ёзилганида эмас, балки улар қандай ёзилганидадир. Яъни образсиз, беўхшов, шу билан бирга, бетакрор вазн ва қофияга эга ҳодиса қаъридан юзага қалқиб чиққан, юксак бадиий маҳорат билан тасвирланган конкрет кечинма, руҳий ҳолат тарзида қурилганидадир. У тилнинг тайёр, янгича шаклида ўз ифодасини топади. Энг қизиғи, бошида ушбу шакллар Фолкнер қалбида янгровчи “нотаниш мусиқа”га қаршилик кўрсатди, лекин ёзувчининг сай-ҳаракатлари эвазига, ушбу садоланиб турувчи “мусиқа” билан ҳамоҳангликка тушади, уйғунлашиб кетади ва янги – уйғун жарангловчи, мажозий маъно тўла қиёфага айланади.

Француз шоири А. де Ренье (Henri de Régnier, 1864-1936) бунга ўз муносабатини билдираркан, “ғоялар диссоциация51си ва уларнинг янгича шаклга кириши, янги маъно касб этиши ҳақида сўзлайди52. Инглиз шоири Т.С.Элиот (Thomas Stearns Eliot, 1888–1965) га эса “объектив коррелят” (objective correlative)53 образи яқинроқдир54. Аниқроқ қилиб айтганда, бундан буёғи шеъриятдан мутлақо хабарсиз ўқувчи эмас, балки тажрибали, шеъриятдан етарлича билимга эга муштарий бу образни таниб олиб, сўзма-сўз, мисра ортидан мисрани ўқиб, тагманосига етиб, ушбу образнинг бадиий сўз орқали ўз ифодасини топган йўлини кузатиши мумкин. Бу йўл – шеърнинг ўзи, муайян макон ва замонга яширинган мусиқа, “тўлиқ англанмаган туйғу” ўрнига пухта ўйлаб чиқилган ҳиссиётнинг ўзгинасидир55.

Асли америкалик, бироқ Европада муқим яшаб қолган ёзувчи Эзра Паунд (Ezra Pound, 1885-1972) лирика турининг ижодий кучи ҳақидаги масалани кўндаланг қўяркан, ушбу ўзига хос энергия “контур (шакл) ларни ювиб ташлайди, қайта-қайта гуруҳларга бўлади ва яна бирлаштиради”56, дея таъкидлайди. Бошқача қилиб айтганда, гап эмоционал ва интеллектуал яхлитликни ясовчи матн ҳақида бораркан, Т.С. Элиот фикрича, бора-бора сўзлар билан кенгаювчи, йириклашиб борувчи матн структурасини айнан вазн ҳосил қилади. Ҳар қандай асар ўзида ижодий илҳом манбаи бўлмиш ҳиссиётга тўла маъно ва ушбу маънонинг вазн ва қофияга асосланган ҳолда амалга ошишини сақлайди, мақсад қилиб қўяди.

«Шум и ярость» (англ. The Sound and the Fury) — роман американского писателя Уильяма Фолкнера, опубликованный в 1929 году издательством Jonathan Cape and Harrison Smith. Заголовок романа был заимствован автором из шекспировского «Макбета» (…And then is heard no more: it is a tale / Told by an idiot, full of sound and fury, signifying nothing). «Шум и ярость», четвёртый роман Фолкнера, долгое время не имел коммерческой популярности.

“Шовқин ва ғазаб” романи айнан “шовқин”, яъни ёзувчининг “ғазаби” билан шеърият мусиқаси тўқнашувининг ёрқин намунасидек намоён бўлади, ушбу жараённи акс эттиришга ҳаракат қилади, улкан бадиий маконга айлантирмоқчи бўлади. Ушбу тўрт фаслдан иборат романда ижодий шижоат манбаси сифатида аёл образи, аёллик ибтидоси бош омилдек талқин қилинади. Гап қаҳрамонлардан бири – Кэдди Компсон ҳақида кетмоқда. Муаллиф унинг портретини чизаркан, шундай таърифлайди: “…орқаси кир бўлиб кетган иштончали қизалоқ олмурут дарахтига чиқиб олиб, деразадан дафнга тайёргарлик қандай кетаётганини кузатаркан, пастда турган акаларига нималар бўлаётганини айтиб турарди” [таржима – М.Х.]57.

Кэдди романда жонли, баъзида ортиқча реал ҳолатда тасвирланади: бошида – қувноқ ва беғам қизалоқ; сўнгра, маҳаллий йигитлардан бири билан дон олишган эҳтиросли, ҳиссиётларини жиловлай олмовчи етилган қиз; кейинчалик, оиласи бошига тушган иснодни яшириш мақсадида шошилинч эрга бериб юборилган жувон; баъдаз, қўлида чақалоғи билан оиласидан ҳайдалган аёл. Қанчалик реал бўлса, шунчалик нореал ҳам, негаки вақт ва ўлим софдил бола (Бенжи Компсонга) тасаввурига сиғмайдиган тушунчалардир. Шу боисдан ҳам, Кэдди Компсонни юз фоиз реал, хаётдан олинган образ, деб ҳисоблаб бўлмайди. Яхшиси, романда Кэдди йўқ, десак тўғрироқ бўлади. Романда унинг ҳатти-ҳаракатларига, қилиб қўйган ишларига, тушиб қолган аҳволига турли вақтга мансуб тўрт нуқтаи назар (1928 йил 7 апрель; 1910 йил 2 июнь; 1928 йил 6 апрель ва 1928 йил 8 апрель) ва ҳикоя қилишнинг тўртта, яъни ушбу ёндашувларга айнан тўғри келувчи услуб мавжуддир. 1928 йилнинг 6, 7 ва 8 апрелига Пасха арафасидаги жума ва шанба ҳамда Пасха куни тўғри келади. 1910 йил 2 июн куни эса Кеддининг укаси – ўз опасига бўлган жавобсиз муҳаббатдан руҳан эзилган, ишончни йўқотган ва қора кунларга учраган Квентин Компсон ўз жонига қасд қилади.

Романнинг ички монолог ва “онг оқими” услубида ёзилган биринчи уч фаслида, ўттиз уч ёшли ақли заиф Бенджи Компсон, энциклопедик билимга эга талаба Квентин Компсон, сурбет ва худбин, ҳамиша ўз фойдасини кўзловчи Джейсон Компсон сингари бир-биридан кескин фарқ қилувчи персонажлар тасвирланади. Джейсон пешанасига, қачонлардир катта шарафга эга бўлган, донги бутун Жанубга ёйилган зодагон Компсонлар оиласини хонавайрон қилган отасининг вафотидан сўнг, ўз онасини ва тентак укасини боқиш, рўзғорни амал-тақал тебратиш вазифаси битилган. Квентин гарданига эса – опасининг валади зино қизини тарбия қилиш ва қора танли хизматкорларнинг иссиқ-совуғидан хабар олиб туриш юки тушган. Агар Бенджи учун Кэдди – дунёдаги энг азиз одам, “объектив замон ва макон” ифодаловчиси бўлса, Квентин учун – зинога етакловчи хирсли муҳаббат ва тийиб бўлмас нафрат, кўзни қонга тўлдирувчи жаҳлнинг сабабчиси, фожиавий йўқотишнинг тимсолидир. Джейсон учун эса – шахсий омадсизлик, ўйлагандек бўлмаган ҳаёт, бахтсизлигининг бош сабабчиси, вақти-вақти билан мўмай (у Мемфисда яшовчи Кэдди қизига яхши қараши учун Квентинга жунатаётган пулларни иккиланмасдан ўзлаштириб олади) пул келиб турувчи манбадир.

Фолкнер матнининг ҳар бир қисми – ўтмиш қиёфасига яна бир янги рангли чизиқ тортилгандек тасаввур ҳосил қилади. Бу чизиқ умумий манзара билан уйғунлашиб кетиб, ўтмишда ҳамма нарса ўз жойида бўлганлигини кўрсатиб туради. Бир вақтнинг ўзида бу шиддат билан ҳаракатланувчи, ўтмишни бугунги кунга олиб чиқувчи ва шу тобда уни ўзгартириб юборувчи вақтдир. Романда ҳарақат ва қарши ҳаракат мавжудлиги Кэдди Компсонни лирик ҳис-туйғулар, ажиб ва ғалати аёллик ибтидо ифодаловчисига айлантиради. Ушбу аёллик ибтидо замирида ор-номусини йўқотган, номига доғ туширган аёл ҳақидаги натуралистик ҳамда руҳан азобланган, эҳтирос ва шаҳвоний истакларини тия олмаган аёл ҳақида символистик романлар тўқнашади ва бир-бирига қоришиб кетади. Бундан ташқари, аёллик ибтидосида жинслар муаммоси, оналик ва болалик хусусидаги қизғин баҳс-мунозара, ишқ, гуноҳга ботиш, зиногарлик, оила, бутун дунё ҳалокатга учраши мавзуидаги рамзли ҳикоя ётибди.

Романнинг номи Уильям Шекспир қаламига мансуб “Макбет” трагедиясидан олинган машҳур сўзларни эслатади. Унда то умр охиригача мукамалликка интилиш, муносиб шахс сифатида шаклланишнинг асл моҳиятидек намоён бўлувчи ижодий шижоат ғояси акс эттирилган. Демак, шунга мувофиқ равишда роман ўқувчисини мавҳумлик асири, муҳаббатнинг жисмоний ҳис-туйғусидан холи, соф руҳий муҳаббатга интилувчан савдойига қиёслаш мумкин.

Нима бўлганда ҳам, “Шовқин ва ғазаб” – бир бутун яхлит ҳолдаги асардир. У ўзининг ички кескинлиги, ифодавийлиги ва мазмундорлиги жиҳатидан символизм руҳидаги проза (“Улисс”, “Доктор Живаго”) га яқин, негаки бундай насрий асарлар, энг аввало, шеърият чегараларини кенгайтириш мақсадида ёзилган, ундаги универсал ва ҳамма нарсага сингиб кетувчи, бир маромда кечувчи бадиий ҳодисада ҳаётнинг асл маъноси ахтарилган.

Аслида, символизм адабий йўналиш тарзида 1880 йилдан, яъни француз шоири С.Малларме бошлиқ Р.Гиль (1862–1925), Г.Кан (1859–1936), А. де Ренье (1864–1936), Ф.Вьеле-Гриффен (1864–1937) каби ёш шоирларнинг ижодий тўгарагида шаклланди. 1886 йил символист шоирларнинг дастуриламали “Адабий манифест. Символизм” номли мақола эълон қилинди. Унда символизм руҳидаги поэзия “ғояни реал формулага бўйсундириш”га интилувчи куч эканига иддао қилинганди. 1880 йилларнинг охирида символизм гуркираб ривожланди, айниқса, унинг бадиий тафаккур оламига кўрсатган таъсири сезиларли бўлди. Символизмнинг оммалашиб бориши, шеърият чегараларининг “ювилиб” кетишига, шакл номутаносиблигига олиб келди. Баъзи шоирларнинг тасаввуф ва рамзий маъноларга берилиб кетгани, шеъриятда самимийлик ва соддадилликка интилувчан ижодкорларнинг кескин эътирозларига сабаб бўлди. Натижада ушбу тарқоқлик, дунёқарашлардаги зиддиятлар XIX-XX аср бўсағасида символизмнинг “натюризм”, “синтетизм”, “пароксизм”, “эзотеризм”, “гуманизм” каби оқимларга бўлиниб кетишига олиб келди. Дастлаб ўзига хос дунёқараш сифатида майдонга чиққан символизм тез орада драматургия соҳасига ҳам сингиб борди. Бу ерда у, худди XIX аср охири адабиётидагидек, натурализм ва позитивизм58 руҳидаги дунёқарашга, дунёни ҳис этишга қарши чиқди. Нима бўлганда ҳам, символизм анъаналари қисман давом эттирилди ва кўп жиҳатдан XX аср бошида проза соҳасида олиб борилган ижодий тажрибаларда ўнлаб йўналишларни белгилаб берди, модерн оқимларда ижод қилган шоир ва ёзувчиларнинг ижодий изланишларига таъсир кўрсатди.

Назаримизда, француз символизм мактаби даҳоси Стефан Малларме (Stéphane Mallarmé, 1842–1898) нинг илк бор “La Nouvelle Revue française” журналида эълон қилинган “Соққа ташлаш ҳеч қачон тасодифни бекор қилмайди” (Un coup de dés jamais n’abolira le hasard, 1914) номли поэмасида яққол кўзга ташланувчи чорасизлик, адоғи йўқ ҳасрат ва алам Фолкнерга тушунарли бўлса-да, аммо унинг ижодига яқин бўлмаган. Бир қарашда, “Шовқин ва ғазаб” романи фаслларининг тасодифий кетма-кетлиги, айни пайтда бир-биридан ажралиб қолганлиги, тарқоқлиги, ички оламларнинг ёлғизлиги, муаллифга ҳикоя қилиш услубида эркин бўлишга, бироқ лирик, яъни ҳис-туйғуларни ифодалашда эса муайян мақсадга мўлжалланган, ўзига хос поэтик услубни оқлашга, муқумлигини исботлашга қаратилганлигига монелик қилмайди. Роман фаслларининг ҳар бирини мазкур нуқтаи назардан таҳлил қилиб чиқиш мақсадга мувофиқ бўларди.

Модомики Фолкнер бетартиб, боши-охири йўқ чалкашлиги олдиндан маълум бўлган воқеани муайян структурага солишни асосий мақсад қилиб қўяркан, “Шовқин ва ғазаб” романининг биринчи фаслига ўта масъулиятли вазифа юклатилганлиги ўз-ўзидан равшанлашади. Бироқ бу фаслда нафақат бошига тушган азоб-уқубатларни индамай чекувчи “жафокаш”нинг онги (Джейсон балоғат ёшига етганда ахталаб ташланган ақли заиф Бенджини жиннихонага топширмоқчи бўлади), балки ўзигагина тушунарли бўлган тилда, ўзигагина тушунарли муҳаббат қўшигини тўқиётган “шоир”нинг ҳам онги вобаста тасвирланади. Бу фасл “томни эшитаяпман”, “ундан дарахт ҳиди анқийди” кабилидаги образларга тўлиб тошган, абадий болалик, мангу маъсумалик, умрбоқий покизалик ва беғуборлик белгиси остида ўн учта турли вақтга мансуб манзараларни, портретларни ўзаро бир-бирига бирлаштиради.

Кэдди Компсоннинг дунёни ҳис этиши, дунёга боқиши айниқса ҳаяжонли, эмоционал, ҳар хил ҳис-туйғуга тўла ва бир вақтнинг ўзида Компсонларнинг болалиги ҳақида ишонарли далолатни беради.

Бенджи Компсон абстракт фикрлашга қодир эмас, яъни у кўрганини, ҳидлаганини, эшитганини, татиганини; хуллас, сезги органлари орқали олган таассуротларни умумлаштира билмайди. У музни сув деб билиб, унга пешанасини уриб ёриши мумкин бўлса-да, бироқ уни дунёдаги энг муҳим нарса, деб идрок қилади. У таажжубланарли тарзда бувисининг, Квентиннинг, отасининг ўлимини ва вақтнинг муқаррар “ҳалокатга олиб борувчи юришини” сезади. Бенджи учун вақтнинг машъум оқими Кэдди атир упасининг бадбўй ҳидида, хуштори тақиб олган қизил рангли бўйинбоғида мужассамлашган. Бахт ўрнига, фалокатга олиб келган воқеалардан сўнг Кэддининг оиладан қувилиши Бенджини онаси ўрнини босган опаси орқали атроф муҳит билан боғлаб турувчи координаталар системасидан маҳрум этади. Бенджи бўкириб, ҳиқиллаб йиғлайди, гувраниб бир нарсалар демоқчи бўлади ва шу тариқа Компсонлар уйи завол топаётганига ўз муносабатини билдиради. Шундай қилиб, биринчи фаслнинг вазифаси – кейинги фаслларда материалга қайта ишлов беришни давом эттириш учун унга дастлабки шакл беришдан иборатдир. Бенджи – шеърият сарчашмасининг ўзгинаси, гўё ғажиб ташланишга маҳкум этилган Орфей. У ҳеч бир муболағасиз ҳақиқий фожиани бошидан кечириб, руҳан сезаётгани ва қалбан азобланаётгани, қўмсаётгани ва тузалмас дардга мубтало бўлаётгани учун ҳам тирик, жон-жаҳди билан яшашга интилади. Унинг дарду-алами ва қурқуви, чорасизлиги ва ваҳимаси ҳеч бир нарса билан енгиллаштирилмайди, ҳаттоки тилда ҳам ҳал этилмайди. Фолкнер 1950 йил талабалар ҳузурида маъруза ўқиркан, ақли заиф одам онгини “ҳақиқатдан бошқа ҳеч нарса акс этмайдиган кўзгу” билан қиёслайди.

“Шовқин ва ғазаб” романи иккинчи қисмининг вазифаси мутлақо ўзгача. Бенджига зид ўлароқ, Квентин Компсон – тартиб-интизом, ақл-заковат, ўткир зеҳн тимсоли. Қайсидир бир маънода, у Ҳамлет даражасидаги образ, негаки ҳамма вақт отаси ва онаси билан ўзаро муносабатларга ойдинлик киритишга ҳаракат қилади. Энг муҳими, айнан у АҚШ жанубида бир маромда оқаётган вақт қачон, нима сабабдан “изидан чиқди” ва гуноҳларни ювиш учун нималар қилиш лозимлигини тушунишга интилади. Бу фаслни “зиддиятни асос қилиб олиб” ёзишда поэтик мақсад очиқ-ойдин кўриниб турибди.

Романнинг биринчи қисми ҳақида кенгроқ тушунча бериш учун лирик чекиниш қилишга тўғри келади. Немис файласуфи Ф.Ницше (1844-1900) серқирра фаолияти давомида романтизм маданияти ва санъатига ҳаддан ортиқ даражада қизиқишни бошидан кечирган онлар бўлган. Ва, бу қизиқишнинг самараси ўлароқ, унинг теран фалсафий мушоҳадага бой “Мусиқа руҳидан фожиа туғилиши” (Die Geburt der Tragöedie aus dem geiste der Musik, 1872) номли трактати яратилди59. Унда Ницше маданият турларини фарқлаш мақсадида мифологик образлардан, яъни қадим Олимп пантеон60ига қирувчи юнон худоларидан фойдаланади. Файласуф, шу тариқа, борлиқ ва бадиий ижоднинг икки: “аполлонийлик” ва “дионисийлик” ибтидоларини алоҳида ажратади.

Таъкидлаш лозимки, қадим Юнон мифологиясида Аполлон ва Дионис худолари – бир-бирига қарама-қарши рамзий типлардир. Аполлон – Қуёш тангриси, осмону-фалак тимсоли, санъат ҳомийси, ўзида Қуёш ибтидосини мужассам этгувчи қудрат. У – ёруғлик манбаси, илоҳдан келган ваҳий соҳиби: “Аполлон образларни яратувчи барча кучлар худоси бўла туриб, бир вақтнинг ўзида ҳақиқатнинг соҳибу каромати, келажакни билдиргувчидир”. Дионис эса, аксинча – Ер тимсоли, ҳосилдорлик худоси, дунёдаги жамики ўсимликлар ва зироатчиликнинг ҳомийсидир. Одатда, у қўлида бир шингил узум, боғу-роғлар орасида тасвирланади, шу сабабдан у мусаллас тайёрловчилар ҳомийси ҳам ҳисобланади. Дионис – шодлик, вақтихушлик, бебошлик, завқу шавққа тўла ўйин-тўполон маъбуди. У – серҳосил тупроқ манбаи, унумдорлик соҳиби: “Диониснинг сеҳрли таровати, мафтункор жодуси таъсирида нафақат одам одам билан қайтадан бирлашади, балки мутлақо ёт бўлиб кетган, адоват руҳи билан суғорилган ёки асоратга солинган табиат ҳам ўз ноқобил фарзанди – одам билан ярашув байрамини қайта нишонлайди”. Шу тариқа, Аполлон ва Дионис Осмон ва Ер ибтидоларининг қарама-қарши рамзларига айланди.

Маданият ва санъатдаги “аполлонийлик” ва “дионисийлик” ибтидолар ўртасидаги тафовут нимадан иборат эканини кўрсатиш учун, аввало, Аполлон ва Дионис худолари образли ифодаланаётган тушунча ва тамойилларга эътибор қаратиш лозим бўлади. Аполлон – тинчлик-осойишталик, тартиб-интизом ва саранжом-саришталик ифодасидир. Дионис – унинг акси. Агар биринчиси – “меъёр сақлагувчи, нафси тийиқ, асов қилиқлардан, жиловсиз интилишлардан холи, нафис образлар яратувчи худонинг оқилона ҳузур-ҳаловати”ни ифодаласа, иккинчиси – меъёрларни бузиш, ҳаддан ташқари хурсандчилик, мўл-кўлчилик, куч-қувватга тўлалик, жиловлаб бўлмас тус-тўполон, тартибсизлик, сершовқин ўйин-қулги, баравжлик нуқтасидир. Янада теранроқ фикрласак, Аполлон ўзида индивидуализм тамойилини мужассам этади, у ушбу тамойилнинг беназир илоҳий образидир: “унинг мафтун этувчи нигоҳлари ва чиройли ҳатти-ҳаракатлари орқали “тасаввур”, “ўй-хаёл”, “орзу-умидлар”нинг муаззам шодлигию донишмандлиги биз билан ширин суҳбат юритади”. Дионис эса – даҳшат ва завқу шавқ тимсоли: “у табиат мўъжизаларини, ер ва осмону-фалакни титратиб юборувчи ҳодисаларни билиш, тушуниб етиш шаклларида шубҳаланиб қолган, ўзини йўқотиб қўйиган одамнинг бутун вужудини қамраб, эс-ҳушини чулғаб олувчи мудҳиш қўрқинчни, шу билан бирга, табиат қаърисидан ва одам юрагидан қалқиб чиқувчи шоду хуррамга тўла завқу-шавқ ҳис-туйғусини ифодалайди”. У индивидуализм тамойили бузилган ҳолда, “муҳтожлик, зўравонлик ва “қўпол муомила” одамлар орасида ўрнатган адоватли чегаралар бузиб ташланганда бўй-басти билан гавдаланади, шу тариқа ҳар бир одам ўзини яқин одами билан нафақат ярашган, жипслашган, балки у билан руҳан яхлит бир ҳолга келгандек ҳис қилади.

Шундай қилиб, “аполлонийлик” ибтидоси: рационал, ақл-идрокка асосланган; меъёр сақлаш, мўътадиллик; оптимизм руҳида, гарчанд хаёлий, ҳақиқатдан анча йироқда бўлса ҳам; тинчлик-осойишталик, ҳузур-ҳаловат; индивидуалликдир.

“Дионисийлик” ибтидоси: иррационал, ақл-идрок билан билиб бўлмайдиган; чегара билмас тус-тўполон, ўйин-кулги, ёвузлик, бебошлик; ҳам фожиали, ҳам қаҳрамонона ҳатти-ҳаракат; тинчликни бузиш, безовталик, таҳлиқа, қаноатланмаганлик; тасаввуф, ақл бовар қилмас руҳият орқали ҳар қандай индивидуалликни йўқ қилиб ташлашдан иборатдир.

Демак, Аполлон ва Дионис образларининг туб моҳиятини ҳар хил кўринишдаги образларни яратган ҳолда одамларни руҳлантириш, уларга илҳом бағишлаш, ғайратини оширишдан иборатдир, десак ҳақиқатга яқин бўлади. Айнан шунинг учун ҳам Ницше “аполонийлик” ва “дионийсийлик” каби борлиқ ва бадиий ижоднинг икки бутунлай қарама-қарши ибтидолари ҳақидаги ғояни кўтариб чиққан эди. Ушбу ибтидолар бевосита табиатдан, ижодкорнинг ёрдамисиз юзага чиқади. Ницше концепциясида одам – фақат “тақлидчи” ва табиатдаги мавжуд кучларни рўёбга чиқарувчидир. Шундай экан, “ҳар бир ижодкор фақат “тақлидчи” холос, шу билан бирга ё Аполлонга сиғинади, ё Дионисга, ёки, ниҳоят, унисини ҳам, бунисини ҳам ўзида тажассум этади.

Юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда, “Шовқин ва ғазаб” романи биринчи фаслининг “дионисийлик” ибтидоси ва рамзий маъноси иккинчи фаслнинг “аполлонийлик” ибтидоси билан мувозанатга келиши, ички ҳис-туйғу орқали англанган моҳият эса – саралаш ва таҳлил орқали бир маромга келтирилиши лозим эди. Кўплаб овозлар жўрлигида бир драматик ниқобни бошқасига алмаштираркан, Фолкнер ўз “сир”ининг янги қиррасини намоён қилди, роман фаслларининг ўзаро муносабатида ушбу “сир”ни пайқашга интилди.

——————————
41 Қаранг: Blotner J. Faulkner: A Biography. New York: Random House, 1984.
42 Уильям Фолкнер Свет в августе. Пер. – В. Голышев. М., Изд-во: АСТ 2009. – с. 148.
43 Қаранг: W. Faulkner. Essays, Speeches and Public Letters, N. Y., 1965, p. 114.
44 романтизм – 1 адабий. XIX асрнинг биринчи чорагида яратилган адабиёт ва саньат оқими бўлиб, у классицизм ақидаларига қарши чиққан ҳамда миллий ва индивидуал ўзига хосликка, идеал қаҳрамонлар ва ҳис-туйғуларни тасвирлашга интилган; 2 адабий. оптимизм руҳи билан суғорилган ва инсоннинг юксак бурчини ёрқин образлар билан кўрсатишга интиладиган адабиёт ва саньат оқими;.
45 символизм – XIX-XX аср адабиёти ва саньатида: мистицизм ва индивидуализм руҳи билан суғорилган, борлиқни тимсоллар, рамзий ишоралар орқали ифодалайдиган тушкунлик кайфиятдаги нореалистик оқим.
46 фавн – қадим юнон мифологиясида: ҳосилдорлик, чорвачилик, дала ва ўрмонлар худоси.
47 Бу ерда табиат фалсафаси – бутун табиат ҳақида унинг қонуниятларини ўрганиш асосида эмас, балки мавҳум мулоҳазалар негизида яхлит бир тасаввур беришга интилган идеалистик фалсафий таълимот.
48 Қаранг: W. Faulkner. Essays, Speeches and Public Letters, N. Y., 1965, p. 113.
49 genius loci – (сўзма-сўз: раҳмдил руҳ, бало-қазолардан сақлайдиган фаришта) – лотинча барқанот ибора. Одатда, бу ибора бирорта жойнинг бетакрор, дунёда ягона муҳитини жон-жаҳди билан қўриқловчи одамга нисбатан қўлланилади. Қадим Рим мифологиясига кўра, ҳар бир одам, қолаверса, дунёнинг ҳар бир қаричи, бино ёки муассасанинг ўз бало-қазолардан қўриқловчи фариштаси бўлган, бироқ одамларкинидан фарқли ўлароқ, уларни жой фариштаси (лот. genius loci), деб аталган – изоҳ М.Х.
50 сага – Скандинавия ва Ирландияда қадимги халқ достонлари шундай номланган.
51 Диссоциация – фалс. таркибий қисмларга ажралиш, парчаланиш.
52 Волошин М. Анри де Ренье // Лики творчества. (серия Литературные памятники). Л.: Наука, 1988, с.54-69.
53 Коррелят – фалс. мазмуни бошқа тушунча билан муносабатдагина очиладиган тушунча.
54 Комов Ю. Так хрупок мир за океанами: Томас Стернз Элиот: модернист, ставший классиком. – В мире книг. — М., 1988.
55 Элиот Т.С. Гамлет и его проблемы // Элиот Т.С. Назначение поэзии / Пер. с англ. — М.: Совершенство, 1997. — С. 151-156.
56 Қаранг.: Элиот Томас Стернз. Назначение поэзии. Статьи о литературе. – Киев: AirLand, 1996. – с. 78.
57 Уильям Фолкнер. Шум и ярость; Свет в августе. – М.: Правда, 1989. – с.124.
58 позитивизм – фалс. буржуа фалсафасида: ҳамма ҳақиқий, позитив билимлар конкрет фанларнинг маҳсулидир, фалсафа эса бундай билимларни бера олмайди, шунинг учун унинг кераги йўқ, дегувчи ғояга асосланган субъектив идеалистик оқим.
59 Ницше Ф. Рождение трагедии из духа музыки // Ницше Ф. Собр. соч. Т. 1. — М. Изд-во «Правда», 1990.
60 Бу ерда пантеон – юнон ва римликларда: барча худоларга атаб қурилган ибодатхона ва Олимп худоларнинг умумий номи.

    Amerika Qoʻshma Shtatlari, qolaversa, jahon klassik adibiyoti tarixida Folkner egallagan oʻrin shunchalik mustahkamki, uning nafaqat nasriy asarlari, balki muxlislari huzurida soʻzlagan nutqlari, esse, maktub va kundaliklardan iborat kitoblarining katta adadlarda chop qilinishi ham, boshqa tillarga tarjima etilayotgani ham buni tasdiqlab turibdi.

MUHAMMADJON XOLBEKOV
XX ASR MODERN ADABIYOTI MANZARALARI

Taniqli adabiyotshunos olim Muhammadjon Xolbekov 1950 yilda tug’ilgan. Alisher Navoiy nomidagi Samarqand davlat universitetining roman-german filologiyasi fakul`tetida tahsil olgan. 1982 yili frantsuz badiiy adabiyotining o’zbek tiliga tarjima qilinishi tajribalari mavzuida nomzodlik, 1991 yili esa o’zbek-frantsuz adabiy aloqalari mavzuida doktorlik ilmiy ishini himoya qilgan. Samarqand davlat chet tillar instituti professori. Jizzax davlat pedagogika instituti ingliz tili va adabiyoti kafedrasi mudiri. Ikki monografiya («O’zbek mumtoz adabiyoti frantsuz madaniyatida», «Frantsuz adabiyoti O’zbekistonda».), 200 dan ortiq maqola, ko’plab tarjimalar muallifi. Olimning maqolalari chet el matbuotida, shuningdek, «Tafakkur», «Jahon adabiyoti», «Sharq yulduzi», «O’zbek tili va adabiyoti» kabi jurnallarda va gazetalarda muntazam chop etiladi.

UILYAM FOLKNER

AQSH janubidagi Missisipi shtatida joylashgan Oksford shaharchasi aholisi dunyoga mashhur hamshahari, yozuvchi Uil`yam Folkner haqida qiziqarli latifalar aytib berishni yoqtirishadi. Kunlardan bir kun, do’kondan sotib olingan oziq-ovqatlar uchun chek (hisob-kitob) qog’ozini olarkan, yozuvchi uning orqasiga: “Sizga to’lash uchun hozir pulim yo’q. Lekin bir kunmas bir kun shu qog’ozdagi imzoim Sizdagi qarzimdan ancha qimmatroq baholanadi”, deb yozadi. Hazil hazil bilan, lekin bugungi kunda Folknerning har bir dastxati adabiyot ahli va noshirlar davrasida oltindanda qimmat bahoga ega. AQSH, qolaversa, jahon klassik adibiyoti tarixida Folkner egallagan o’rin shunchalik mustahkamki, uning nafaqat nasriy asarlari, balki muxlislari huzurida so’zlagan nutqlari, esse, maktub va kundaliklardan iborat kitoblarining katta adadlarda chop qilinishi ham, boshqa tillarga tarjima etilayotgani ham buni tasdiqlab turibdi.

Michigan universiteti professori Jozef Blotner (Joseph Blotner) qalamiga mansub “Uil`yam Folkner biografiyasi”41 nomli hajmdor tadqiqotda, Folkner yashab o’tgan 64 yilning har bir kuni mayda tafsilotigacha bayon etilgan. Monografiyani o’qirkanmiz, Folkner hayoti qanchalik kamtarona kechganligini undagi voqealardan bilib olamiz.

Adib uzoq yillar o’z shaxsiy hayotini ommaning sinchkov nigohidan, miridan-sirigacha bilib olishga urinuvchi jurnalistlardan dahlsiz saqlashga harakat qildi. “Xudo saqlasin, – deb yozadi u yaqin do’stlaridan biriga, – bu chiyabo’ri (jurnalist va tanqidchilarni shunday atardi – M.X.) larga biror narsa aytishdan. Ularning men bilan ishlari bo’lmasin. Yana o’zing bilasan. Agar xohlasang, meni ikki yil burun bahaybat timsoh va badbashara qora tanli cho’ri ayoldan tug’ilgan, deb ularga aytishing mumkin. Mening asl maqsadim, birdan bir orzu-niyatim, hayotim tarixi va yakuni yagona, bir vaqtning o’zida ham ta’ziyanoma, ham marsiyaga o’xshash: “U kitob yozdi va olamdan o’tdi”, deguvchi jumlada o’z ifodasini topsin”.

Folkner orzusiga quloq solgudek bo’lsak, beixtiyor uning biografiyasini emas, balki u yaratgan asarlar biografiyasini yozish istagida qo’limizga qalam olamiz. 1924 yil Folkner hayoti va ijodida keskin burilish yasagan yil bo’ldi. U N`yu-Orleanda “yangi ijodkor avlod otasi” deguvchi yuksak nomga sazovor bo’lgan adib, Amerika adabiyotining tirik klassigi Shervud Anderson (Sherwood Anderson, 1876–1941) bilan tanishadi.

Shuni alohida ta’kidlash joizki, Amerikani orzu-umidlar ushaladigan zamin deyishlariga qaramasdan, unda mashhurlikka erishish juda mushkul. Amerika adabiyotida shunday mashhurlikka erishgan, o’z so’zini ayta olgan, kitobxon e’tiborini qozongan Anderson yosh Folkner ijodi bilan qiziqib qoladi va unga she’riyatga emas, ko’proq prozaga jiddiy e’tibor qaratishni maslahat beradi.

Anderson yosh shoirning “hech narsaga yaramaydigan” she’rlarini o’qirkan, unga: “Siz uzoqqa borasiz. Faqat asov otni qanday jilovlash lozim bo’lsa, Sizni ham xuddi shunday jilovlamoq kerak”, – deydi. Folkner “Marmardan yasalgan favn” (The Marble Faun, 1924) deb nomlangan ilk she’riy to’plami muvaffaqiyat qozonmagach, hayotda ko’pni ko’rgan Shervud Anderson haq ekaniga ishonch hosil qildi. Bu mag’lubiyat Folknerning hamiyatiga qattiq tekkan bo’lsa-da, ustoz maslahatlariga amal qilib, prozada ijod qilishga astoydil kirishadi. Lekin undagi “janublik g’ururi” osonlikcha yon berishni istamadi va ustoz Andersonga garov o’ynash taklifi bilan murojaat qiladi. Hayron bo’lgan Anderson navqiron qalamkash shartini qabul qilishdan boshqa chora topolmaydi. Qizig’i keyin boshlanadi. Garov hazil tariqasida unutilayozgan bir paytda Folkner o’zining birinchi prozaik asari “Askarlik mukofoti” (Soldiers’ Pay, 1926) romanini yozib tugatadi va garovda ustozni yutgan bo’lib chiqadi.

Ushbu romanda yozuvchi urushning dahshatli manzaralarini real yoritar ekan, undagi “qahramonlik niqobini” olib tashlaydi, balki urushni inson boshiga tushgan falokatdek tasvirlaydi. Aslida, “vatanparvarlik”, “fidoyilik”, “qahramonlik”, “jangovar shon-shuhrat” qabilidagi balandparvoz so’zlar ortida mudhish qiyofadagi o’lim yashiringanini e’tirof etadi. “Urush, aslida, bu Chikagodagi qushxonalardir. Farqi shundaki, urushda go’sht yerga ko’miladi”, – deb yozadi u. Bu qahr-g’azabga to’la so’zlar urushdan keyingi avlodning hayot maslagiga aylandi. Vaqt o’tib, adiba Gertruda Stayn haqli ravishda bu avlod yozuvchilarini “yo’qotilgan avlod” deb atadi.

“Askarlik mukofoti” romanida “yo’qotilgan avlod” adabiyotiga mansub bo’lgan Folkner ham urushda ishtirok etmagan bo’lsa-da, urush dahshatlarini, urushdagi va urushdan keyingi hayotni yuksak badiiy mahorat bilan tasvirlagan edi. Romanni o’qib qanoat hosil qilgan ustoz Anderson asarni o’z noshiriga topshiradi. Qo’lyozma nashriyotda turganida, Folkner bir necha oy Yevropa bo’ylab sayohat qiladi, birmuncha vaqt Parijda yashaydi va bu yerdagi adabiy muhit bilan yaqindan tanishadi.

1930 yil “Forum” jurnalining savollariga javob berarkan, Folkner ijod yo’lini shunday tasvirlaydi: “Shervud Anderson ismli odamni uchratgandan so’ng o’zimga: “Roman yozsam qanday bo’larkin? Balki ishlashga ham to’g’ri kelmas”, deya savol berdim. Aytildimi – bajarish lozim edi. “Askarlik mukofot”i yozildi. “Shovqin va g’azab” (1929) yozildi. “Avgustdagi yog’du” (1932) yozildi. Ro’yxatni davom ettirish mumkin: “Men o’layotganimda” romanini 1930 yili yozdim. “Absalom, Absalom!” 1936 yili yozildi. “Qishloq” 1940 yili yozildi. “Muso, yerga tush” 1942 yil yozildi. “Rohibaga o’qilgan motam kuyi” 1951 yili yozildi. “Shahar” 1957 yili yozildi. “Qo’rg’on” 1959 yili yozildi. “Aytildi – demak yozildi”. Bu adibning hazili albatta. U juda ko’p ishladi, tinmasdan yozish uni holdan toydirdi. Uning yozish mashinkasi erta tongdan to yarim tungacha taqillardi. Adib butun ijodi davomida yozuvchi iste’dodining 99 foizi mehnatdan iborat bo’lishi lozim, degan purma’no hikmatga amal qildi.

Nazarimizda, Folkner yaratgan asarlarning syujetini bir ikki jumlada qayta hikoya qilib berish ancha mushkul, ehtimol shart ham emasdir. Yozuvchining o’zi butun hayoti davomida “xuddi o’sha – o’zi va dunyo haqidagi tarixni” yozganligi, “hayotda biror ma’no bormi yo’qmi, agar yo’q bo’lsa, uni axtarish shartmi, yo’qmi” deguvchi savolga javob berishga harakat qilganligini anglab yetish mumkin.

Darhaqiqat, shu o’rinda buyuk Shekspir qachonlardir ta’kidlagan: “Hayot – bu ahmoq aytib bergan hikoya… U sershovqin va darg’azab, va hech qanday ma’noga ega emas” deguvchi dahshatli metaforani eslaymiz.
Bir parcha yerda Folkner “oltin koni” ochdi va o’zining koinotini, o’zi to’qigan mamlakatini kashf etdi va unga Yoknapatofa deb nom berdi. Uning xaritasi birinchi marta “Absalom, Absalom!” (Absalom, Absalom, 1936) romani muqovasida bosib chiqarildi va millionlab nusxalarda dunyoga tarqalib ketdi. Bu mitti mamlakatda yozuvchi asarlarining qahramonlari yashardi: Tomas Satpen tekislab shudgorlagan o’z yeriga birinchi chigitni qadab, hashamatli uy soldi. Sal nariroqda – ruhoniy Xaytauer uyi qad rostladi, bu uyda Jo Kristmas o’ldirildi. Narigi ko’chada – taxta zavod, Roza Kolfildning gullarga burkangan uyi. Bu ko’chadan Ens Barns o’g’illari bilan turmush o’rtog’ining mayiti solingan tobutni ko’tarib o’tgan edi. Darvoqe, shahar chetidan temir yo’l o’tgan. Temir yo’ldan sharqqa qarasangiz – Frantsuz jarligi, qalin qarag’ayzorli tepaliklarni ko’rasiz. O’sha yerda Bill Varner do’konchasi va chorakor dehqonlarning mayda fermalarini topasiz. Xaritaga yaxshilab razm soling va o’zingizni shu “bepoyon” o’lkaga tushib qolgandey his qilasiz. Pastroqda, odatda zarur ma’lumotlar, belgilar va xarita masshtabi keltiriladigan joyda: “Yoknapatofa okrugi Missisipi shtati. Maydoni: 2400 kv.m. Aholisi: oq tanlilar – 6298, qora tanlilar – 9313. Uil`yam Folkner uning yagona egasi va hokimi”, deb yozilgan.

Folkner “paxta dalalari Gomeri”ga aylangani yo’q, balki shafqatsiz tarzda o’z millatini tanqid qilish yo’lidan bordi, mehr-muhabbat va nafrat bir-birini aslo inkor etmasligini yana bir qarra isbotladi. Tarixiy ahamiyatini yo’qotayozgan, hayotiy kuch-shijoatidan qolgan janublik badavlat aristokratlar davrasiga, zodagon yer egalariga oddiy xalqni, yerdan chiqqan sodda odamlarning metindek irodasi va odob-axloqini qarama-qarshi qo’yish qanchalik oddiy, ayni paytda o’ta qiziqarli mavzu edi. Biroq yozuvchining ayblovchi so’zlari, qoralovchi nutqi ijtimoiy va iqtisodiy kelib chiqishidan qat’iy nazar barcha qatlamlarga xos bo’lgan illatlarga qarshi qaratildi: xoh u kibru-havosi baland oliy tabaqa bo’lsin, xoh u savodsiz, real dunyoni ko’rmovchi dehqon bo’lsin. Tabiatda mavjud rang va tusli irqiy ustunlik nazariyasini qoralarkan, Folkner irqiy ayirmachilik, tana rangiga qarab parchalanish fojeasi va dard-alamini ko’rsata oldi, xuquq va davlat idoralarining ochiqdan-ochiq ikkiyuzlamachiligini, diniy xurofot, mutaasiblikning boshiga ta’na va malomat toshlarini yog’dirdi. U yurakni ezuvchi dard-alam bilan qadrdon zamini haqida: “Shaharda turli avliyolar nomidagi beshta cherkov bor, lekin katta-yu kichik bolalar qichqirib, shodon va beg’am o’ynaydigan, qariyalar uchun esa – ularning sho’xliklarini o’tirib ko’zatishga bir qarich yer yo’q… Janubimiz achchiq taqdirga, la’nat balosiga yo’liqqan”, deb yozadi. Yoknapatofada borgan sari “shovqin va g’azab” quturadi. Agar Folkner tilining chastotali (so’zlarning qo’llanish darajasini ko’rsatuvchi) lug’atini tuzgudek bo’lsak, unda azob-uqubat va jabr-jafoni ifodalovchi so’zlar birinchi o’rinni egallashi turgan gap. Jinoyat,  zo’ravonlik oqibatida o’lim, jinnilik, makkorona niyat, bag’ri toshlik, odam qalbining zulmatli yo’l va suqmoqlari – bularning hammasi Folkner asarlarida ko’z o’ngimizda namoyon bo’ladi. Adib butun vujudni qamrovchi ehtiroslarni, es-hushni egallab olgan yovuz yoki ezgu niyatlar jilovini tortib qo’yishni xayoliga keltirmaydi, begonalardan yashirishni o’ylab ham ko’rmaydi. U ehtiros, xirsiy his-tuyg’u, vujudni kemiruvchi kuchli nafsga uning oxirgi tomchisigacha tomib, sizib chiqishigacha imkon beradi. Folkner qahramoni faqat o’lim to’shagida, hayot bilan vidolashuv paytida xuddi Sahroi Kabir qumliklariga singib ketuvchi bir tomchi suvdek to’plagan hayotiy tajribasini, yashab o’tgan umrining bema’niligini to’liq anglab yetadi.

Adib o’ylab topgan mamlakat nomi nimani anglatadi, degan savol tug’iladi. U Yoknapatofani shimoliy Missisipining eski xaritalaridan topdi. Bu yerdan oqib o’tgan daryo ilgari shunday nomlangan edi. Tub hindu aholi – chikeso qabilasi tilida Yoknapatofa “tekislik bo’ylab sokin oquvchi suv” ma’nonisini anglatadi. Ramziy ma’nosi tushunarli – o’z ichiga yaxshiyu yomon narsani singdirib oluvchi, na boshi na oxiri bor hayot–daryo obrazidan iboratdir.

Zamondoshlari Folkner ijodini turlicha baholashgan. Bir qator tanqidchilar Folkner “amerikaliklarga niyati xolislik, ezgu maqsadlarga yo’g’rilganlikning havosi dim muhitidan, sog’lom fikrli va haddan tashqari qoloqlikdan chiqib ketishga yordam berdi”, degan fikrga borishib, “yozuvchi Janubni xaspo’shlamasdan ko’rsatishning uddasidan chiqqan”ligini ta’kidlaydi. Ammo vatandoshlarining aksariyati uning asarlarida xuddi ko’zguda o’zlarini tanib qolishdan qo’rqib, adibni “qoralash”ga urindilar. Ko’pchilikka uning badiiy uslubi va falsafiy mushohadasi yoqmasdi. Folkner asarlariga yozilgan birinchi maqolalarning nomlaridan ham buni yaqqol sezish mumkin: “Adabiyotda dardchillik”, “Shafqatsizlik maktabi”, “Dahshatlar adabiyoti”, “Missisipidagi jodu”, “Uzoq Janubda Dostoevskiy soyasi” va hoqazo. Yillar mobaynida davriy matbuot uning nomini yomon otliq qildi. U tug’ilib o’sgan, yashayotgan shtat ham adib ijodi va siyosiy qarashlariga qarshi chiqdi. Folkner siyosiy qarashlari haqida munaqqidlar ko’p yozishgan va bahslashgan bo’lsalar-da, uning o’zi “siyosatdan ancha yiroqdaman”, deb hisoblardi. Ayni paytda, u inson sha’ni, qadr-qimmati va erkinligini buzadigan har qanday harakatga jon-jahdi bilan qarshi chiqqan. U: “Adolatsizlik meni kanop to’rvaga zo’rlab tiqilgan, timdalab yulishga tayyor mushukka aylantiradi”, deb yozgan edi.

Adib SSSRda g’alaba qozongan proletar inqilobini qabul qilolmadi. U bir guruh amerikalik yozuvchilar delegatsiyasi tarkibida Sovet Ittifoqiga borish taklifini ham rad etdi. Keyinchalik buning sababini: “Rossiyaning ma’naviy-ruhiy o’zanini buzgan, yoshligida sajda qilgan Tolstoy, Dostoevskiy, Chexov ideallarini butkul unutib yuborgan, o’z xalqiga xoinlik qilgan tuzum hukmron bo’lgan mamlakatga bormaslikni afzal ko’rdim”, – deya tushuntiradi. Ayni paytda, Folkner antikommunistik hatti-harakatlarni, kommunizmga qarshi yo’g’rilgan dunyoqarashlarni ham qabul qilaolmadi. O’zi hamkorlik qilgan jurnallarning biriga yo’llagan maktubida adib shunday yozadi: “Men totalitarizmni har qanday shaklda ham yoqtirmayman. Masalan, Missisipi shtatining katta-yu kichik xo’jayinlarini ham, N`yu-Yorklik boy-badavdat amaldorlarni ham. Ko’lami dunyoning istalgan chetigacha borib yetuvchi totalitar tuzum doirasi hosil bo’layapti, jahon miqyosida “snoupsizm” fitnasi uyushtirilmoqda: qora tanlilarni yo’q qilish harakati, AQSH va unga hayrixoh davlatlarning mustamlakachilik siyosati, birinchi (imperialistik) jahon urushi, ikkinchi (fashizmga qarshi) jahon urushi, Gitler, Mussolini, Stalin… Buning hammasi menga yotdir”.

Folkner o’z dunyoqarashini, hayotiy maslagini asarlarida ifoda etish maqsadida bor vujudi bilan ishga beriladi. Va tinimsiz mehnati samarasi o’laroq birin ketin romanlari dunyo yuzini ko’rdi. “Snoupsizm” – bu o’taketgan mutaasiblik, odamgarchilikning elementar me’yorlarini nazar-pisand qilmaydigan, har qanday ma’naviy-axloqiy tamoyillardan o’zini xalos deb bilgan yovuz kuch timsolidir. “Snoups” laqabini Folkner o’ylab topdi, va ular adibning qator romanlari (xususan “Qishloq”, “Shahar”, “Qo’rg’on” trilogiyasi) da hoziru nozir, yaqqol ko’zga tashlanadi. Kundaligida u shunday satrlarni qoldirgan: “Matbuotda Gitler haqida yozishni boshlamaslaridan avvalroq men natsist obrazini yaratganimni payqamabman”.  Yuqorida aytganimizdek, Folkner ijodi tugab to’xtamas bahs va munozaralarga, shiddatli tortishuvlarga sabab bo’lgan. Tanqidchilar fursatni boy bermasdan, uning har bir yangi asariga o’z salbiy (ijobiy fikrlar kamdan kam uchrardi) munosabatini bildirishga shay turishgan. Shunga qaramasdan, adib borgan sari AQShda ham, Yevropada ham tanila boshlaydi. Yozuvchi degan ulug’ nomga musharraf bo’ladi. Biroq uning hayotida qambag’allik o’z huqmini saqlab qoldi. Nashriyotlar to’layotgan qalam haqi, kitoblarining sotilishidan kelib turuvchi foizlar oilani tebratishga yetmasdi. Yig’ilgan pullar esa kechagi qarzlar bilan hisob-kitob qilishga arang yetardi.

Ammo bu yer Amerika, orzular o’shaladigan zamin emas-mi? Folkner bilan kimsan Gollivudning o’zi qiziqib qoladi. Amerika uchun Gollivud nimani anglatishi barchaga ayon. Bu xaritadagi nursiz bir nuqtacha emas. Bu Tinch okeani sohillarida, “farishtalar makoni” atalmish Los-Anjeles yaqinida qad rostlagan oddiy shaharcha emas. Gollivud – cheksiz imkoniyatlar, mislsiz muvaffaqiyatlar, ertaknamo hayot, yashin tezligidagi shuhrat timsolidir.

Gollivudga qadam qo’yganida unga taxminan shunday deyishdi: “Biz Sizda yorqin individuallik borligi uchun bu yerga taklif qildik, lekin ish jarayonida bu xislatingizni esingizdan chiqarib yuborishingizni talab etamiz”. Bunday surbetlik, ko’ngilni xira qiluvchi, ishlashga bo’lgan ishtiyoqni so’ndiruvchi, sog’lom aqlga zid talab bilan to’qnasharkan, Folkner o’zini bir qadar yo’qotib qo’ydi. Vaziyat birdaniga murakkablashdi. Romanlaridan biri asosida stsenariy yozishni endigina boshlaganida, undan o’sha paytda dongi chiqqan aktrisa Jon Krouford uchun rol yozib berishini talab qilishdi. Muallifning ensasi qotdi. Uning: “Hikoyada ayol obrazi yo’q-qu”, degan e’tiroziga, ular: “Yo’q bo’lsa, bo’ldirasiz”, – ohangida qat’iy javob qilishdi. Bu yetmay turganidek, “tamanno yulduz”ning injiqliklari hammasidan oshib tushdi. Aktrisa Folknerdan o’zi uchun ingliz dengizchilarining harbiy jargoniga boy bo’lgan matn yozib berishni talab qildi. Bu yerda aytildimi, qilinishi lozim. Folkner bu shiorga yana itoat etdi. Keyin stsenariy syujetiga ishqiy tugun, otashin muhabbatga to’la mazmunni singdirishga ehtiyoj sezildi. Imzolanib, uni qullikka kishanlagan kontraktni tilka pora qilib yirtib tashlash istagi muallifga qanchalik huzur bag’ishlagan bo’lar edi. Lekin adib uchun pul har qachong’idan ham zarur edi: otasi to’satdan hayotdan ko’z yumdi, va oilaning barcha g’am-tashvishi uning zimmasiga tushdi. Sababi, u oilaning to’ng’ich farzandi, ustiga ustak o’zining ham oilasi bor. Musibat eshik qoqib kelmaydi, deb bejiz aytishmagan. U bir kelsa, yopirilib keladi. Oilaning kenja farzandi – Din haloq bo’ldi. Oiladagi hayot fojiali tarzda adib romanlari mazmunini takrorlardi. Ukasi Din bir necha oydan so’ng tug’ilajak bolasini ko’raolmasdan, aviahalokatda o’lib ketdi. Nochor ahvolga tushib qolgan bu oilani ham moddiy va ma’naviy yordamsiz qoldirib bo’lmasdi.

Shunday qilib, ma’lum vaqt Folkner mardikor yozuvchiga aylandi. U nima qilayotgani, qay tarafga borayotganini yaxshi bilardi. Adib kundaligida shunday achchiq va alamli satrlar bor: “Kaliforniya chegarasiga: “Bu yerga kirmoqchi bo’lgan inson o’z orzularini unutsin”, deguvchi so’zlar yozilgan taxtachali ustunni o’rnatish kerak”.

Gollivudda ishlash borgan sari og’irlashib borar, buyurtmachilar esa bemalol nafas olishga qo’yishmasdi. Yozuvchi peshana teri to’kib kunu-tun pul ishlar, lekin ijodiy qoniqish, yozganidan huzurlanish unga yot edi. Adib kundaligida bu qora kunlar haqida o’qiymiz: “Xudo haqi, nima bo’lsa ham, qanday bo’lsa ham, qaerda bo’lsa ham – tovush o’tmaydigan kichik bir xona menga havodek zarur. Mayli kar, ko’r, hatto kasal bo’lsam ham bularni ko’rmasam bo’lgani”. Gollivudchilar adibning pala-partish, nari-beri, xo’ja ko’rsinga qilinadigan barcha “asarlar”ini ko’zlariga surtib olishardi. Folknerning bardoshi tugaydi. Axiri, adib hali-hamon aristokratlarcha hayot kechirishga orzumand, Gollivuddagi hashamatli uyda boy va betashvish yashashga ishongan rafiqasi Estellni Missisipiga, bemalol va zug’umsiz ishlash mumkin bo’lgan ona yurtiga qaytish uchun ko’ndirishga tutundi. Ammo yozuvchining bu orzusi amalga oshmadi. Minba’d, “Amerikada ijodkor kerak emas. Amerikada u uchun joy yo’q. Ha, atir sovun yoki sigaretalar savdosini, avtomobillarning yangi rusumlarini, dengiz sayohatlarini, okean orollaridagi kurort va otellarni reklama qilishdan bosh tortadigan ijodkorga hayot yo’q”ligiga Folkner tushunib yetgandi.

Nima bo’lganda ham yozuvchi kitobxon e’tiboridan chetda qolib ketmadi, aksiga uning o’ziga va romanlariga bo’lgan qiziqish yanada orta bordi. Dastlab, Frantsiya adibni Faxriy legion (Legion d’Honneur) ordeni bilan taqdirladi. Vatani Amerikada ham unga bo’lgan munosabat ijobiy tomonga o’zgardi. AQSH san’ati va adabiyoti instituti, Adabiyot akademiyasi ham uni faxriy a’zolikka sayladi. Keyin badiiy adabiyotda eng yaxshi roman deb topilgan “Shovqin va g’azab” asari Milliy mukofotga sazovor bo’ldi. 1947 yil Folkner uchun katta quvonch keltirdi. Shvetsiyaning nufuzli gazetalaridan birida muxbir bo’lib ishlaydigan yaqin do’sti Folknerni laureat diplomi va mo’maygina pul kutayotgani haqidagi xushxabarni unga ma’lum qilgan edi. Nobel qo’mitasi e’lon qilgan rasmiy axborotda: “Hozirgi davr amerika romani rivojiga ulkan hissa qo’shgani uchun”, degan yozuvlar bor edi. 1950 yil dekabr oyida Shvetsiya qiroli Gustav-Adol`f Folknerga Nobel medalini taqib qo’ydi. Keyin rasmiy qabul marosimi bo’lib o’tdi va nutq so’zlandi. O’sha kuni Shvetsiya Fanlar akademiyasining hashamatli zalida ishtirok etganlar Folkner ovozi bazo’r eshitilganidan ajablangan bo’lsalar-da, ertasi kuni gazetalarda chop qilingan adib nutqi ularda katta taassurot qoldirganini eslashadi.

Yil ortidan yil o’tib borardi. Folkner oltmish yoshni qoralagan bo’lsa-da, o’zini hali qariya deb hisoblamasdi. Xuddi avvalgidey ov mavsumlarini o’tkazib yubormas, ferma ishlari bilan muntazam shug’ullanar, deyarli har kuni otda uzoqlarga sayr qilib kelardi. Oxirgi yillarda olingan fotografiyalarda baquvvat jussali, bardam va hamisha jilmayib turuvchi Folknerni: goh u to’siqdan saqrab o’tayotgan otda, goh ov paytida yelkasiga miltiq ko’targan holda ko’rishimiz mumkin. Bir so’z bilan aytganda, Folkner jismonan ham, ruhan ham tetik bo’lishga harakat qilardi. Uning hayoti poyoniga yetayotganidan darak beruvchi hech bir shubhali alomat sezilmasdi. Hayot odatdagidek jo’sh urardi…

Biroq adib yon-atrofini sekin-asta g’amli sukunat chulg’ab, bo’shlik maydoni tobora kengayib borardi. Uni hech bir narsa bilan to’ldirib bo’lmasdi. Yozuvchiga qadrdon odamlar, qarindosh va do’stu birodarlar birin-ketin bu dunyoni tark etmoqda edi. Ularsiz hayot xuddi suvi qurib qolgan quduqqa yohud sayoz va mazmunsiz hikoyaga aylanib borardi.

1960 yil 11 fevralda jahon axborot agentliklari Parijda sodir bo’lgan avtomobil halokatida mashhur yozuvchi, “G’arbning isyonkor vijdoni” bo’lgan Al`ber Kamyu vafot etgani haqida xabar tarqatdi. Kamyu bilan birga Folkner qalbining bir bo’lagi ketdi. “Nuvel` revyu Frans” gazetasining maxsus sonida Folkner yo’llagan motam maktubi e’lon qilindi: “Bu tinmasdan izlagan va o’z-o’zini so’roqlagan qalb edi. Uning mashinasi daraxtga borib urilgan payti ham izlanayotgan va o’z-o’zidan javob talab qilayotgan bo’lsa kerak, albatta. O’sha ko’z ochib yumguncha sodir bo’lgan, es-hushini og’dirgan, hayratga solgan lahzada u kutgan javobni topa oldimikan?”

1961 yil 2 iyul adibga yana bir zarba olib keldi. Aydaxo shtati, Ketchum shahridagi uyida mashhur adib Ernest Xeminguey bevaqt olamdan ko’z yumdi. Folknerning qadrdon do’sti, bir necha avlod ongida, tasavvurida adabiyot sohasida uning raqibi bo’lib ko’ringan Ernest Xeminguey endi unga hech qachon yarim chin, yarim hazil xatlar yuboraolmasdi. Ammo ular o’rtasida raqobat hech vaqt ochiqdan-ochiq yoki zimdan adovatga aylanmagan edi. Ikkala adib ham bu dunyoda izlanish, topish va ijod qilish, o’z yo’lini yo’qotib qo’ymaslik uchun aql bilan ish tutishgandi. Xeminguey qanday o’lim topgani haqida Folknerga hech kim aytmadi. Lekin u Xeminguey o’z joniga suiqasd qilgani haqida bir soniya ham shubhalanmagandi. Bu judolik ham uning qalbiga og’ir botdi. Yozuvchi kundaligida: “So’rama kimga bong o’rushmoqda deb, u sening nominga chalinmoqda”, degan yozuvni o’qiymiz.  Bu ikki fojiali o’lim orasida Folkner o’z tuqqan onasidan ayrildi. Onasining yoshi salkam to’qson bo’lsa-da, u oxirgi damlarigacha oilaning arkoni, ruhiy tayanchi bo’lib kelgan edi. Yo’qotishlar, kulfatlar qurshovida qolgan Folkner bu hayotda hech kim va hech narsa abadiy emasligini tushunib yetadi. Onasining dafn marosimida u dabdurustdan ukasiga qarab: “Menga ham yaqin qoldi”, degan ekan.

Oxirgi yillarda Folkner deyarli hech narsa yozmadi. Do’stlariga ko’nglidagini yashirmay: “Yonmayapman. Agar “yonib” qolsam – albatta mashinkaga o’tiraman”, – deb aytarkan, ilhom qachonlardir qaytib kelishiga chin yurakdan ishongan bo’lsa ajab emas. Ehtimol, aytmoqchi bo’lganini aytib, yozmoqchi bo’lganini yozib bo’lgandir.  O’lim har doimgidek to’satdan, hech kim kutmagan paytda keldi. 1962 yil 17 iyun` kuni Folkner otdan yiqilib tushadi. Umurtqasida kuchli og’riq sezsada, chidab yuradi. 5 iyul` kuni uni kasalxonaga yotqizadilar. Odatdagidek tekshirishlar, tibbiy qo’riklar boshlanadi. Oradan bir kun o’tib, tush mahali adib yuragi birdan urushdan to’xtaydi. Shunday qilib, 64 yil, 9 oy va 11 kun davom etgan hayot tugaydi.

1962 yil 7 iyul` kuni dafn marosimi o’tkaziladi. Olomon hovli atrofini to’ldirgan, jurnalist va muxbirlar to’planishgan edi. Uzoq cho’zilgan vidolashuvdan so’ng, ruhoniy Injildan lozim bo’lgan duo-ibodatlarni o’qiydi. Undan so’ng dunyoning turli burchagidan kelgan son-sanoqsiz ta’ziya telegrammalari o’qib eshittirildi, nutqlar so’zlandi. Televidenie va radio to’g’ridan-to’g’ri eshshitirish olib bordi. Mashhur adibni hurmat-ehtirom bilan so’ngi manzilga kuzatib qo’ydilar.

Uzoqdan qandaydir bir qushning sayrashi eshitilib turardi. Choshg’oh quyoshi baland derazalar osha o’z nuri bilan uy ichkarisini yoritdi. Uy ichkarisida, hovlidagi maysazorda yozuvchi asarlarining qahramonlari: Delsi va Bendji, Laster va Kompsonlar oilasi, Xaytauer va Bayron Banch, Flem Snoups va Lina Grouv to’plangandek, go’yo ular o’z yaratguvchisi bilan oxirgi marta xayirlashishga kelgandek tuyulardi.

Peshtoqlari qordek oppoq rangga bo’yalgan, derazalari baland, zinapoyali ayvoni janub tomonga qarovchi ikki qavatli uy endilikda xotira muzeyiga aylantirilgan. Uyda adib hayoti bilan bog’liq magazin cheklari, egasiga vaqtida yetib kelmagan xatlar, elektroenergiya va telefon xizmati uchun to’lov qog’ozlar, eng muhimi, Nobel nutqidan olingan: “Insoniyat oxirini qabul qilishdan bosh tortaman…” deguvchi so’zlar o’yilgan temir taxtachani hisobga olmaganda, uy egasi hayotligida qanday turgan bo’lsa, o’sha holida qolgan. Katta kutubxona. Devorlarda adibning onasi bir vaqtlar havas bilan chizgan rasmlar osig’liq. Katta stolda yozuv mashinkasi turibdi, uning yonida bir dasta qog’oz, tamaki solingan chiroyli idish, o’chib qolgan trubka va Don-Kixotning kichkina haykalchasi. Buni yozuvchiga Venesuella prem`er-ministri sovg’a qilgandi.

XX asr boshida yashagan ispaniyalik mashg’ur yozuvchi Migel de Unamuno Migel de Servantes yaratgan Don-Kixot obrazi xususida shunday ta’rif bergan: “Agar dunyoda chang-tuzon ko’tarilsa, andisha, vijdon, ezgu-saxovat, g’amxurlik ko’kka sovurilsa, agar xudbinlik hissi, nafsoniyat ko’zni qamashtirsa, jaholat girdobiga tushib qolgan odamlar shaxsiy manfaat deb bir-birini o’ldirishga tayyor bo’lsa, Don-Kixotlarcha – tishni tishga qo’yib ma’naviyatni, axloq-odobni, insondagi ijobiy xislatlarni o’zida, o’z ichida yolg’iz saqlashga, g’alaba qozonishga umid bog’lamasdan barchasini himoya qilishga to’g’ri keladi”.

O’tgan asrda yashab o’tgan mashhur insonlar, insonparvarlikning yuksak orzulari sovrilishini yaqin qabul qilgan, shaxsiy fojiadek qabul qilgan, yuragidagi og’riq bilan ushbu orzular puchligi va amalga oshmasligini tushunib yetgan insonlar baribir ushbu nazariyaga hayotda ham, ijodda ham sodiq qolishdi. Xeminguey qahramonlari o’ziga xos Don-Kixotlar emasmidi? Jan-Pol` Sartr dramaturgiyasi, Al`ber Kamyu prozasi qahramonlari murakkab falsafiy qobiq ichida bo’lganliklariga qaramasdan, Don-Kixotlardek taassurot qoldirmaydimi?

Fikrimizcha, Folkner XX asrning oxirgi Don-Kixotlaridan edi. Kundaligida u: “Odam umri boqiyligi shundaki, yengib o’tishiga ko’zi yetmaydigan fojialar bilan to’qnashganda ham u baribir shu ishni uddalashga harakat qiladi”, deb yozadi.
Ha, o’tgan XX asr yozuvchilari dunyoni dard-alam va motam maydonidan Yerdagi jannatga aylantirish ishtiyoqini, eng muhimi, “yangi asrning yangi odami”ni tarbiyalashning puch xayollarga to’laligini tushunib yetdilar. Ular jahon urushlari, irqiy, miliiy yoki diniy to’qnashuvlarning oldini olishda o’zlarining ojizligini tushunib yetdilar. Lekin XX asr olovida, qurbonliklarida bu sabot-matonatli haqiqatga erishildi: “Odamni o’ldirish mumkin, lekin uni yengib bo’lmaydi” (E.Xeminguey) degan xitob g’alaba qildi.

Folkner fikricha, yozuvchi burchi “insoniyatning abadulabad faxri va sha’nini tashkil etuvchi jasorat, shon-sharaf, umid, iftixor, hamdardlik, o’zini qurbon qilishga tayyor turishligini eslatib, uning qalbini mustahkamlab oxirigacha turib berishida yordam qilishdan iboratdir”.

Folkner hayotligida mashhurlikka beparvolik bilan qaragan edi. Bordi-yu dunyoga yoyilgan shuhrati haqida gap ochilganida, hatto g’azabi qaynardi. Vafotidan keyingi shon-shuhrati haqida esa u o’ylamasdi ham. Adibning yagona bir orzusi bo’lgan. Uning nazarida, buni har qanday haqiqiy ijodkor orzu qilgan. “Tasavvur qiling, umrbod unutilish, mangu uyqu pardasi ortidan yo’q bo’lib ketarkan, odam o’zidan keyin biron narsa, xoh u yodda qoluvchi xotira, xoh u rasm bo’lsin – nima bo’lmasin qoldirib ketadi. Ijodkordan u yozgan asarlar qoladi. Ana shu yozuvchi hayotining izi. Garchi qalamkash hayotdan ko’z yumib, mangulikka ketganida ham, kimdir uning shu zaminda, odamlar orasida yashaganini yodga oladi”.

* * *

XX asr badiiy tafakkur tamoyillari nuqtai nazaridan qaraganda, jahon adabiy jarayonida amerikalik yozuvchi Uil`yam Folkner (William Faulkner, 1897-1962) ning o’z o’rni, o’z uslubi, qolaversa, o’z so’zi bor. Endilikda klassik darajasiga ko’tarilgan yozuvchining tarkidunyochiligiga, o’zi yashagan jamiyatdan birmuncha uzoqlashib ketganiga qaramasdan, yigirmanchi yuz yillikning dolzarb muammolari uning ijodini chetlab o’tmadi. Aslida, Folknerning o’zi: “men yozuvchi emasman, balki oddiy bir qishloqi odamman, menda aytarlik buyuk g’oyalar yo’q”, deya “gullab” qo’yganligi uning tarkidunyochiligi haqidagi afsonaning paydo bo’lishiga sabab bo’lgan edi. Eng qizig’i, bu qabildagi uydirmani u rad ham etmadi. Xiraxandon reportyorlardan o’zini doimo chetga olgan, jonni bezdirgan jurnalistlardan mumkin qadar uzoqlashishga harakat qilgan Folkner aslida, ilhom bag’ishlovchi tanholikni afzal ko’rardi. Poytaxt g’ala-g’ovuri, u yerdagi “qaynoq” hayot adibni hecham o’ziga tortmagan. Umrining aksar qismini u AQSH janubidagi Missisipi shtatida joylashgan Oksford shaharchasida o’tkazdi. Aslida, uning “janubiy odamoviligi”, fe’li qo’rs odamning takabburona zohidligi yoki hayotdan o’zini olib qochishiga sira o’xshamasdi.

Folkner ijodining pafosi – insonga, uning ruhi va irodasiga bo’lgan metindek mustahkam ishonchidadir, desak yanglishmagan bo’lamiz. Adib inson aqli zakovatiga chin yurakdan ishonarkan, “Avgustdagi yog’du” (Light in August, 1932) romanida shunday yozadi: “Inson hayotda deyarli hamma narsaga bardosh beraoladigan ekan. U hatto qilmagan xatolariga ham matonat bilan chiday oladi. Bardosh beraolmaydigan narsalar borligi haqidagi fikrning bosimiga ham chidaydi. Yiqilib, yig’lab yuborishdan boshqa chorasi qolmaganida ham, o’ziga buni ep ko’rmay, mahkam turaoladi. O’girilib qarasang ham, qaramasang ham, foydasi yo’qligini bilaturib, ortga qaramaslikning o’zi ham sobitqadamlikdir”42 [tarjima – M.X.].

Folkner zamondoshlaridagi ijod qilishga bo’lgan ishtiyoq, mukammallikka intilish, taqdir sinovlariga bardam qarshi turish kuch–qudratini qadrlar, ularni qo’llab-quvvatlardi. Yozuvchi 1949 yil o’ziga Nobel mukofotini topshirish marosimida so’zlagan nutqida bu haqda alohida to’xtalib o’tarkan: “Bilamanki, uning [odamning – M.X.] qonida hattoki urushlarni boshidan kechirishga majburlovchi ulkan qudrat bor… Tavqila’natning oxirgi bongi urilib, umrbod o’chganidan so’ng ham, bir sas tinmaydi: bu ovoz nidosida, negaki unda avvallari bo’lgan narsalarga nisbatan baland va mustahkam, ulkan va qudratli, hayotning beqarorligiga bardosh beruvchi inshootni qurish ishtiyoqi, orzu-umidi jaranglaydi. Biroq bu nido azaldan, Iblis-alayhilla’na yo’ldan ozdirgan Odam Ato va Momo Havo qilgan dastlabki gunohi, qazoi-qadarning bizgacha yetib kelgan nidosidir, ammo unga ham, qanchalik urinmasin, odamni Yer yuzidan yo’q qilib tashlash nasib bo’lmadi. Men qo’rqmayman… men hazrati Insonni hurmat qilaman, unga maftun bo’lib, undan zavqlanaman”43 [tarjima – M.X.], degan edi.

Modernizm ruhidagi adabiyot (J.Joys, V.Vulf) ta’sirida rivojlangan murakkab adabiy-uslubiy shakl Folkner ijodini boshqalardan ajratib turadi, ba’zan bir-birini bo’layotgan fikrlar oqimi, tasodifiy taassurotlar va chetdan turib, go’yoki betaraf, ehtirossiz olib borilgan kuzatuvlarning qalashtirib yuborilganligi tufayli asl ma’noni, asosiy mazmunni anglash mushkul. Folknerning polifonik (ko’p ovozli) prozasida syujet chizig’lari, xuddi o’rmondagi so’qmoqlardek, goh ko’rinmay qoladi, goh yana paydo bo’ladi. Ular bir romandan boshqasiga o’tib ketadi, kutilmagan bir paytda yozuvchining hikoyalarida uchrab qoladi. Folkner ijodiy uslubining ushbu xususiyati bilan, uni keng kitobxon ommasiga emas, faqat munaqqidlar uchun qiziqarli bo’lgan yozuvchilar qatoriga qo’shib qo’yishlariga izm beradi.

Folkner romanlarining o’ziga xos xususiyatlaridan yana biri, ha deb bir epizodga qaytaverishlar, matnda uchrovchi takrorlar oqibati syujetni aniq ko’rinmaslikka olib keladi, uni payqab olish qiyin bo’ladi, ustiga ustak hikoya qilish yo’li yo’qolib ketadi; biroq eng muhim xususiyati – obrazning ichki monolog va “ong oqimi” orqali ochilishidadir. Shu tariqa, Folkner romanlarida ko’plab nuqtai nazarlar, qarashlarning kesishgan nuqtalari uchraydi, har bir personaj bitta epizod haqida, aniqrog’i, o’z haqiqatini so’zlaydi. G’oyalar va ijtimoiy sinflar kurashi muallifni ko’p ham qiziqtirmaydi, u “inson qalbining o’z o’zi bilan olib borgan kurashi”ni, undagi tabiiy ibtidoni, tug’ma qobiliyatni ko’rsatadi. U biologik va sotsial ziddiyatlarga uchragan fojiali insonni, o’lim oldida ojiz, notavon, lekin unga qarshilik ko’rsatishga intilgan quchli va irodali insonni tasvirlaydi. Uning mehri kichkina, bir qaraganda ko’rimsiz odamlar, ayanchli holga tushgan, hamma narsadan bebahra qolgan, xo’rlangan va ezilgan, biroq haqiqiy his-tuyg’u va birovning dardiga hamdard bo’luvchi odamlar tomonida, aynan shunday insonlarga uning diqqat-e’tibori chegarasiz.

Folknerning badiiy uslubi o’zida bir-biridan keskin farq qiluvchi ikki uslub, ya’ni E.Xeminguey namunaviyligi va T.Vulf romantikasini o’zaro murosaga keltirib, bir maromga soladi. U XIX asr oxiri – XX asr boshidagi badiiy uslublarni munosib baholab, ularni o’z tajribasida sinab ko’rgani holda, o’z hikoya qilish uslubini turli shakllarda namoyon qilishga, turlicha yangrashiga erishishga harakat qiladi. Shu boisdan ham, yozuvchilik aql-idroki tarozisida aniq o’lchangan va puxta ishlab chiqilgan Folkner prozasi uslub jihatidan bir-biridan keskin farq qiluvchi F.M.Dostoevskiy, T.Xardi, J.Joys kabi mualliflar ijodiga ko’prik bo’lib xizmat qilishi mumkin.

AQSH janubining folklor an’analari, o’ziga xos hazil-mutoyibali nutqi, Injildagi balandparvoz uslubga taqlid qilish ko’p jihatdan Folkner uslubining yorqinligi va rang-barangligini taqozo etadi. Bundan tashqari, Folknerning ikror bo’lishicha, muqaddas Injil (ayniqsa Qadim Ahd) dan tashqari, u muntazam ravishda Homerning “Iliada” va “Odisseya”sini, Uil`yam Shekspir fojialarini, Servantesning “Don Kixoti”, G.Melvillning “Mobi Dik”, F.Dostoevskiy va J.Konrad romanlarini qayta-qayta o’qib chiqqan. Biroq bu Folknerning eng sara asarlarida muallif qiyofasini namoyon etishga, o’ziga xos bo’lishiga monelik qilmadi. “Shovqin va g’azab” (The Sound and the Fury, 1929) muallifining nasl-nasabi – janublik, shuning uchun ham (Tomas Vulfdan farqli o’laroq – M.X.) AQSH janubining aristokrat madaniyatini madh etuvchi Fuqarolik urushi shamollari olib ketgan naql va xotiralar uning qalbidan muqim joy olgandi. Biroq nom-nishonsiz yo’qolib ketgan ushbu sivilizatsiyani Folkner afsonaga aylantirmadi. Sababi, u janubliklarni muqarrar mag’lubiyatga yetaklagan va natijada parokanda bo’lishga olib kelgan ijtimoiy illatlar hamda insoniy nuqsonlar, bir so’z bilan aytganda, tarixiy “gunoh”larni yaxshi bilar edi. Nima bo’lganda ham, Folknerga Shimolga nisbatan Janub har jihatdan yaqinroq va tushunarli bo’lgan. Rossiya tarixida 1917 yil nimani anglatgan bo’lsa, Folknerga ham 1861 yil aynan shu ma’noni anglatardi. Shu tariqa, “nasli janublik” Folknerning tasavvuri butun boshli bir olamni, ya’ni Missisipi shtatida Yoknapatofa deb nomlangan okrugni inkishof etdi. Bu “yurt”da, ya’ni 2400 kvadrat mil maydonda, aniq hisoblab chiqilgan 15611 odam romandan romanga o’tib yashaydi va ular orasida – polkovnik Sartoris (Sartoris, 1929) va Kventin Kompson (The Sound and the Fury, 1929), Eddi Bandren (As I Lay Dying, 1930) va Emili Grirson (A Rose for Emily, 1930), Lukas Bichem (Intruder in the Dust, 1948) va Ayzek Makkaslin (Go Down, Moses, 1942), Flem Snoups (The Hamlet, 1940) va bosqinchi Olako’z (Sanctuary, 1931) singarilarning yorqin ko’zga tashlanib turuvchi qiyofalari mavjud. Qadim Janub manzaralarini qayta tiklab va shubhasiz, o’tib  ketgan davr qadriga yetgan bo’lsa-da, Folkner, o’z zamondoshlari, rus muhojir (masalan, I.Shmelyov – M.X.) yozuvchilari kabi shonli moziyga boqib bahra olish hissiyotidan birmuncha yiroq. Garchi uni rus adiblari bilan qiyoslagudek bo’lsak, Dostoevskiydan tashqari, uning yoniga (shartli ravishda albatta) “O’lik jonlar” muallifi N.V.Gogolnigina qo’yish mumkin. Shu bilan birga, Folkner, qadim naql va rivoyatlarni munosib ulug’lab, ularga chuqur hurmat va ehtirom keltirgani holda, Janub qaysi falakning gardishi bilan taslim bo’ldi va nima uchun bu la’nat tamg’asi XX asrda ham o’z kuchini yo’qotmagan, deguvchi savolga javob berishga harakat qiladi. Nima bo’lganda ham, adib Janubning yengilishini nasroniy din va e’tiqod nuqtai nazaridan baholashga intilmaydi. Ammo bu muammoni tilga olganida (masalan, “Muso, yerga tush” romanida) ham, Ma’rifat davri frantsuz faylasufi Jan-Jak Russo va naturalizm tarafdorlari Emil` Zolya, aka-uka Gonkurlar dunyoqarashiga yaqin bo’lgan fikrlar bilan bayon etadi.

Folkner asarlarining o’ziga xos yana bir jihati shundaki, alohida olingan mintaqa (AQSH janubi) ning o’tmish tarixida, Folkner “G’arb zavoli” (O.Shpengler)dan qayg’urayotgan zamondoshi muammosini ko’tarib chiqadi, tarixiy o’z-o’zligini anglashda, o’z taqdirini o’zi belgilashda to’liq tushunilgan yoki tushunilmagan murakkab muammolarni ko’ndalang qo’yadi. Folkner asarlarida zamonadan qo’rqish miyani aynituvchi vasvasa darajasigacha ko’tariladi, zo’ravonlik jo’rligida kechadi, o’limni axtarish bilan bir vaqtda sodir bo’ladi. Zamonadan qo’rqish g’ayritabiiy bo’lgan narsa (ishratparsatlik, buzuqilik, besaranjomlik, behayolik) larga ongli va ongsiz ravishda moyillik, portlovchi moddalarga haddan tashqari ishtiyoq, qora tanli va oq tanli odamlar qonining aralashib ketishi tasviri bilan alohida ko’zga tashlanib turadi.

Folkner ijodida amri farmon – bu zamonaning o’zidir. Adib uning changalidan hech qaerga qochib qutulaolmaydi. Sababi, zamonaning shahvoniy hissiyotlar bilan to’yintirilgani, chigallashib ketgan oilaviy va oila ichidagi, ya’ni ona va ota, ota va o’g’illar, o’g’illar va sevishganlar o’rtasidagi keskin mojarolar maydoniga aylanganidir. Folkner personajlari o’zlari yashayotgan zamonni o’tmishga qarshi qo’ymoqchi bo’layotgandek ko’rinadi, biroq ular har bir soniyada, goh “telba”, goh “shuhratparast”, goh “jinoyatchi” qiyofasida gavdalanarkan, javobgarlikdan yiroqlashib, g’oyib bo’ladi. “Ong oqimi” uslubi vositasida vujudga kelgan nozik psixologizm, iqtiboslar tizimi, yuksak badiiy mahorat bilan Qadim Ahdda tasvirlangan obraz va syujetlarga ishlov berilgani Folkner asarlarini o’qishni biroz murakkablashtiradi. Irlandiyalik adib Jeyms Joysning “Uliss” (Ulysses, 1921) va britaniyalik yozuvchi Virjiniya Vulfning “Mayoqqa qarab” (To the Lighthouse, 1927) romanlari bilan bir qatorda Folkner romanlari (“Shovqin va g’azab”) ham inglizzabon adabiy “modern”ning yorqin namunasiga aylandi. Qolaversa, romantizm44, naturalizm va simvolizm45 adabiy oqimlarini, shuningdek, oilaviy-maishiy proza an’analarini, intellektual “g’oyaviy roman” poetikasini bir-biridan ajratib o’z yo’liga soluvchi adabiy jarayonning yakuniy nuqtasi bo’lib qoldi.

Aslida, Folknerga, vatandoshi Edgar Allan Poga o’xshab, olamshumul shuhrat Frantsiya orqali yetib keldi. Ehtimol, bu o’ziga xos taqdir qonuniyatidir. Axir Parij o’tgan asrlar davomida madaniyatning avangard uchog’iga aylanib ulgurgan azim shahar edi. Boshqa amerikalik zamondoshlaridan farqli o’laroq, Folkner “asr intihosi”, “dekadans”, “jins va fe’l-atvor” kabi dolzarb muammolar majmuini teran anglagani holda, o’ziga ma’qul uslubda ijod qildi. Bu xususda frantsuz adibi, Nobel mukofoti laureati (1964) Jan-Pol Sartr o’zining “Folknerning “Shovqin va g’azab” romanida zamon haqiqati” (1939) nomli maqolasida chuqur mushohada yuritadi.

Dastlab frantsuz simvolizm she’riyati (P.Verlen, S.Mallarme, J.Lafarg) ga qiziqqan Folkner A.Suinbern va T.S.Eliot ta’sirida shoir bo’lmoqni niyat qilgan. Buning natijasi o’laroq, 1919 yilda uning “Favn46ning peshin uyqusi” (L’Apres midi dun Faun) nomli birinchi she’ri “N`yu ripablik” (New Republic) jurnalida bosilib chiqadi. 1924 yilda Folkner “Marmardan yasalgan favn” (The Marble Faun) nomli birinchi she’riy to’plamini nashr ettirdi. Adabiy tanqidchilik “she’rlarda muallif dunyoni shoirona his etib kuylash bilan bir qatorda, ularning aksar qismi simvolistlarga taqlidan yozilgani sezilib turadi”, degan bahoni beradi.

Folkner Shimol va Janub o’rtasidagi Fuqarolik urushi davridan to XX asrning 50-yillarigacha bo’lgan AQSH hayoti haqida hikoya qiluvchi roman-epopeya yaratishni maqsad qilib qo’yadi. Shu maqsad yo’lida u o’zining polifonik (M.Baxtin) strukturaga ega “Sartoris (Sartoris, 1929) romanini yaratdi. Romanning o’z zamoni va makoni mavjud, unda yozuvchi tug’ilgan va yashagan joylarni osonlik bilan tanib olish mumkin. Xullas, muallif kashf qilgan Yoknapatofa okrugi Folkner prozasida odamni bilish, uni o’z-o’zi va o’z tabiati bilan olib borgan ayovsiz kurashda, ulug’vorlik va ojizlikda ko’rish, o’z qo’li bilan yaratgan dunyo va undan o’zi azob-uqubat chekayotganini, qolaversa, o’rab olgan muhitni anglashning universal makoniga aylandi. Zoxiran Folkner romanlari muayyan mintaqaga bog’langandek, ularda AQSH janubining real hayoti o’z ifodasini topadi. “Sartoris” romani Yoknapatofa okrugi va uning poytaxi Jeferson shahri tasvirlangan birinchi asar bo’ldi. Roman dastlab “Chang bosgan bayroqlar ”(Flags in the Dust) deb nomlangandi.

Ona yurtidan faqat favqulodda holatlarda uzoqlashgan, o’z uyida muqim yashagan Folkner, reja bilan jild ortidan jildga ulangan o’n to’qqiz nomdagi romanlarini yozib, nashr ettiradi. Ular qatoriga “Muso, yerga tush” (Go Down, Moses, 1942) novellalar kitobi (yoki novellalardan iborat roman) ni va hikoyalardan iborat yana to’rtta to’plamni ham qo’shib qo’yish mumkin.

Folkner qalamiga mansub asarlarni shartli ravishda ikki asosiy guruhga ajratsak bo’ladi. Birinchi guruhga yozuvchiga shuhrat keltirgan murakkab syujetli “Shovqin va g’azab” (The Saund and the Fury, 1929), “Men o’layotganimda” (As I Lay Dying, 1930), “Absalom, Absalom!” (Absalom, Absalom, 1936) romanlarini, shuningdek, “Muso, yerga tush” kitobidagi “Ayiq” (The Bear, 1942) roman-novellasini kiritish mumkin. Ularning barchasi, tor ma’noda tarix jumbog’iga, keng ma’noda esa zamon tilsimiga bag’ishlangan. Tarix va zamon o’z qa’rida yashirib kelayotgan siru-sinoatlarga “kalit”ni o’tgan davrda, ya’ni xuddi qadimiy imperiyalardek yo’q bo’lib ketgan Janubning afsonaviy o’tmishida saqlab kelayotgan edi. Garchand Folknerning janublik qahramonlari ushbu jumboqlarni yechishga ko’pam urinmasalarda, har holda chigallashib ketgan qon-qarindoshlik, nasl-nasab hamda imon-e’tiqod qonuniyatlarini anglashga, g’ayrishuuriy xotira haqida tasavvurga ega bo’lishga harakat qilishadi. Sababi, ushbu qonuniyatlar va xotira oldindan belgilangan taqdir, qandaydir bir mash’um qismat tufayli kelajakka ta’sir etishni davom etardi. XX asrning deyarli birinchi yarimiga qadar yashagan janubliklar o’tmish vasvasasidan qutulaolmasdan, uning qurboniga aylanishardilar. Bu Folkner romanlarida aks ettirilgan achchiq haqiqat edi.

Folkner asarlarining ikkinchi guruhiga “Avgustdagi yog’du” (Light in August, 1932), “Qishloqcha” (The Hamlet, 1940), “Xokni bulg’agan odam” (Intruder in the Dust, 1948) romanlari va “Muso, yerga tush” kitobidagi aksar novellalar kiradi. Bu yerda Janub yozmishidagi “jinoyat va jazo” muammosi asosan irqiy va tabiat falsafasi47 nuqtai nazarida namoyon bo’ladi. Chuqur psixologizmga yo’g’rilgan “g’oyalar romani” janriga ko’proq monand keluvchi ushbu asarlar poetik jihatidan unchalik ham murakkab emas. Ularda (o’tgan ishga salavot deganlaridek) o’tmish gunohlarini yuvish mavzusi ko’tariladi. Folkner bu mavzuni Nobel mukofotini topshirish marosimida so’zlagan nutqida quyidagicha ifodalaydi: “…odam turib beribgina qolmasdan, balki qiyinchiliklarni yengaoladi ham… negaki uning qalbi bor, unga sabr-bardoshli va rahmdil bo’lishga, o’zini qurbon qilishga qodir ruh ato etilgan”48 [tarjima – M.X.].

Folkner g’ayritabiiy narsalarga mayli baland odam bo’lgan, shu bilan birga, taqlid va o’z-o’ziga taqlid qilishga ishtiyoqmand ham edi. Uning qalamiga mansub ba’zi asarlar alohida guruhni tashkil qiladi. Masalan, “Ibodatgoh” (Sanctuary, 1931) romani, yoki “Emili uchun atirgullar” (A Rose for Emily, 1930) novellasi shular sirasidandir.

Novella qahramoni Charl`z Dikkensning “Ulug’ orzular” (Great Expectations, 1861) romanidagi miss L`yuishem obraziga monand, Gyustav Flober qalamiga mansub “Soddadil” (Un Coeur simple, 1877) novellasiga taqlidan yozilgan. Eng qizig’i, Edgar Po yaratgan personajlarning g’ayritabiiy narsalarga bo’lgan o’chligiga jo’r ohangda yangraydi. Unda Emili Grirson haqida hikoya qilinadi. Bu qiz butun hayoti davomida o’z otasining “soya”sida yashadi, otasi o’z qiziga janublik zodagonlarning “erga tegish”, “nikohdan o’tish” va “oila qurish” haqidagi qonuniyatlarini uqtirib boradi, ayrim “cheklov”lar xususida o’z fikrlari bilan “o’rtoq”lashadi. Shu bois Emili bilan shimollik bo’lgan Gomer Beron o’rtasidagi nikoh buziladi. To’g’risi, zulmkor va bukilmas otasiga o’xshab ketguvchi yosh juvondan hadiksiragan Beronning o’zi undan qochib ketishga qaror qiladi-yu, misoli “o’lim kabi tutib turgan muhabbat” tuzog’idan qutulib ketolmaydi. Qochib ketishining oldini olish maqsadida Emili o’z sevgilisini zaharlab o’ldiradi va uning jasadiga kuyovlik kostyumini kiygizib, uyning ikkinchi qavatida joylashgan xonadagi shkafga yashiradi. Har zamon xonaga kirib, qallig’i jasadiga qarab, undan lazzatlanib yuradi. Vujudni jumbushga keltiruvchi bu hikoya, bir jihatdan, janubiy “gotika”ga, G’arb dekadansi “yovuzlik gullari” (Sharl` Bodler) ga nisbat beruvchi Zigmund Freyd ta’limoti ruhidagi taqlidga yaqinlashadi. Boshqa tarafdan esa – Jefferson shahrida yashovchi odamlar uchun asta-sekin o’tmish timsoliga aylanuvchi shaxs haqidagi fojiali tarixga aylanadi. Biroq endilikda dahshatli (toshbag’ir but-sanamga aylangan ota va zaharlangan olifta kuyov bilan bog’lik) hikoyaga emas, balki hozirgi zamonga keskin ravishda qarshi qo’yilgan qadim zamon afsonasiga, jonli va jo’shqin poeziyaga aylanadi. Folkner aynan ana shunday Emili, haqiqiy “genius loci”49 haqida o’nlab ovozlar jo’rligida (voqea “biz” deguvchi shaxs tarafidan olib boriladi) hikoya qiladi, yoki asli janublik bo’lgan bir nechta avlodning mushtarak jamoaviy g’ayrishuuriylik tamoyili zamirida butun boshli saga50 to’qimoqchi bo’ladi. Qizig’i shundaki, asarda hech qanday atirgul haqida so’z bormaydi. Lekin ayrim  kitobxonlarning rahmini keltiruvchi, ayrimlarida esa – nafrat hissini uyg’otuvchi bosh qahramon Emili go’zal va muattar hidli atirgulga qiyoslanadi. Muallif ra’yiga qarab jiddiylik va bachkanalik, kibr-havo va kamtarinlik, ortiqcha fasohat va sermazmunlik nuqtasida, qolaversa, ham yig’latadigan, ham kuldiradigan syujetga ega proza va poeziyaning kesishgan nuqtasida muvozanatni zo’rg’a saqlab turuvchi hikoya, aslini olganda, o’tmish hurmatini joyiga keltiruvchi sagadek jaranglaydi.

Ba’zan qarama-qarshi, ba’zan yakdil fikrlarga qo’shilgan holda, biz ham Folkner ijodining markaziy asari deb “Shovqin va g’azab” romanini ko’rsatamiz. Nafaqat romandagi mavzular majmuini, balki muallifning badiiy mahorati, ko’lamdorligini ham odilona baholash uchun Folkner hayotidagi muhim bir voqeani hisobga olish zarur. Batafsilroq aytganda, 1920 yilda Folkner simvolizm ruhidagi poeziyadan shaxdam prozaga o’tib ketdi va bundan, bizning nazarimizda, hech ham yutqazmadi. Simvolizm va postsimvolizm (naqadar kamyob hodisa!) oqimida ijod qilgan aksar shoir va yozuvchilarning tushunchasida, proza va poeziya o’rtasidagi chegara o’ta shartlidir. Muhimi, she’r yoki roman nima haqida yozilganida emas, balki ular qanday yozilganidadir. Ya’ni obrazsiz, beo’xshov, shu bilan birga, betakror vazn va qofiyaga ega hodisa qa’ridan yuzaga qalqib chiqqan, yuksak badiiy mahorat bilan tasvirlangan konkret kechinma, ruhiy holat tarzida qurilganidadir. U tilning tayyor, yangicha shaklida o’z ifodasini topadi. Eng qizig’i, boshida ushbu shakllar Folkner qalbida yangrovchi “notanish musiqa”ga qarshilik ko’rsatdi, lekin yozuvchining say-harakatlari evaziga, ushbu sadolanib turuvchi “musiqa” bilan hamohanglikka tushadi, uyg’unlashib ketadi va yangi – uyg’un jaranglovchi, majoziy ma’no to’la qiyofaga aylanadi.

Frantsuz shoiri A. de Ren`e (Henri de Regnier, 1864-1936) bunga o’z munosabatini bildirarkan, “g’oyalar dissotsiatsiya51si va ularning yangicha shaklga kirishi, yangi ma’no kasb etishi haqida so’zlaydi52. Ingliz shoiri T.S.Eliot (Thomas Stearns Eliot, 1888–1965) ga esa “ob’ektiv korrelyat” (objective correlative)53 obrazi yaqinroqdir54. Aniqroq qilib aytganda, bundan buyog’i she’riyatdan mutlaqo xabarsiz o’quvchi emas, balki tajribali, she’riyatdan yetarlicha bilimga ega mushtariy bu obrazni tanib olib, so’zma-so’z, misra ortidan misrani o’qib, tagmanosiga yetib, ushbu obrazning badiiy so’z orqali o’z ifodasini topgan yo’lini kuzatishi mumkin. Bu yo’l – she’rning o’zi, muayyan makon va zamonga yashiringan musiqa, “to’liq anglanmagan tuyg’u” o’rniga puxta o’ylab chiqilgan hissiyotning o’zginasidir55.

Asli amerikalik, biroq Yevropada muqim yashab qolgan yozuvchi Ezra Paund (Ezra Pound, 1885-1972) lirika turining ijodiy kuchi haqidagi masalani ko’ndalang qo’yarkan, ushbu o’ziga xos energiya “kontur (shakl) larni yuvib tashlaydi, qayta-qayta guruhlarga bo’ladi va yana birlashtiradi”56, deya ta’kidlaydi. Boshqacha qilib aytganda, gap emotsional va intellektual yaxlitlikni yasovchi matn haqida borarkan, T.S. Eliot fikricha, bora-bora so’zlar bilan kengayuvchi, yiriklashib boruvchi matn strukturasini aynan vazn hosil qiladi. Har qanday asar o’zida ijodiy ilhom manbai bo’lmish hissiyotga to’la ma’no va ushbu ma’noning vazn va qofiyaga asoslangan holda amalga oshishini saqlaydi, maqsad qilib qo’yadi.

«Shum i yarost`» (angl. The Sound and the Fury) — roman amerikanskogo pisatelya Uil`yama Folknera, opublikovanniy v 1929 godu izdatel`stvom Jonathan Cape and Harrison Smith. Zagolovok romana bil zaimstvovan avtorom iz shekspirovskogo «Makbeta» (…And then is heard no more: it is a tale / Told by an idiot, full of sound and fury, signifying nothing). «Shum i yarost`», chetvyortiy roman Folknera, dolgoe vremya ne imel kommercheskoy populyarnosti.

“Shovqin va g’azab” romani aynan “shovqin”, ya’ni yozuvchining “g’azabi” bilan she’riyat musiqasi to’qnashuvining yorqin namunasidek namoyon bo’ladi, ushbu jarayonni aks ettirishga harakat qiladi, ulkan badiiy makonga aylantirmoqchi bo’ladi. Ushbu to’rt fasldan iborat romanda ijodiy shijoat manbasi sifatida ayol obrazi, ayollik ibtidosi bosh omildek talqin qilinadi. Gap qahramonlardan biri – Keddi Kompson haqida ketmoqda. Muallif uning portretini chizarkan, shunday ta’riflaydi: “…orqasi kir bo’lib ketgan ishtonchali qizaloq olmurut daraxtiga chiqib olib, derazadan dafnga tayyorgarlik qanday ketayotganini kuzatarkan, pastda turgan akalariga nimalar bo’layotganini aytib turardi” [tarjima – M.X.]57.

Keddi romanda jonli, ba’zida ortiqcha real holatda tasvirlanadi: boshida – quvnoq va beg’am qizaloq; so’ngra, mahalliy yigitlardan biri bilan don olishgan ehtirosli, hissiyotlarini jilovlay olmovchi yetilgan qiz; keyinchalik, oilasi boshiga tushgan isnodni yashirish maqsadida shoshilinch erga berib yuborilgan juvon; ba’daz, qo’lida chaqalog’i bilan oilasidan haydalgan ayol. Qanchalik real bo’lsa, shunchalik noreal ham, negaki vaqt va o’lim sofdil bola (Benji Kompsonga) tasavvuriga sig’maydigan tushunchalardir. Shu boisdan ham, Keddi Kompsonni yuz foiz real, xayotdan olingan obraz, deb hisoblab bo’lmaydi. Yaxshisi, romanda Keddi yo’q, desak to’g’riroq bo’ladi. Romanda uning hatti-harakatlariga, qilib qo’ygan ishlariga, tushib qolgan ahvoliga turli vaqtga mansub to’rt nuqtai nazar (1928 yil 7 aprel`; 1910 yil 2 iyun`; 1928 yil 6 aprel` va 1928 yil 8 aprel`) va hikoya qilishning to’rtta, ya’ni ushbu yondashuvlarga aynan to’g’ri keluvchi uslub mavjuddir. 1928 yilning 6, 7 va 8 apreliga Pasxa arafasidagi juma va shanba hamda Pasxa kuni to’g’ri keladi. 1910 yil 2 iyun kuni esa Keddining ukasi – o’z opasiga bo’lgan javobsiz muhabbatdan ruhan ezilgan, ishonchni yo’qotgan va qora kunlarga uchragan Kventin Kompson o’z joniga qasd qiladi.

Romanning ichki monolog va “ong oqimi” uslubida yozilgan birinchi uch faslida, o’ttiz uch yoshli aqli zaif Bendji Kompson, entsiklopedik bilimga ega talaba Kventin Kompson, surbet va xudbin, hamisha o’z foydasini ko’zlovchi Djeyson Kompson singari bir-biridan keskin farq qiluvchi personajlar tasvirlanadi. Djeyson peshanasiga, qachonlardir katta sharafga ega bo’lgan, dongi butun Janubga yoyilgan zodagon Kompsonlar oilasini xonavayron qilgan otasining vafotidan so’ng, o’z onasini va tentak ukasini boqish, ro’zg’orni amal-taqal tebratish vazifasi bitilgan. Kventin gardaniga esa – opasining valadi zino qizini tarbiya qilish va qora tanli xizmatkorlarning issiq-sovug’idan xabar olib turish yuki tushgan. Agar Bendji uchun Keddi – dunyodagi eng aziz odam, “ob’ektiv zamon va makon” ifodalovchisi bo’lsa, Kventin uchun – zinoga yetaklovchi xirsli muhabbat va tiyib bo’lmas nafrat, ko’zni qonga to’ldiruvchi jahlning sababchisi, fojiaviy yo’qotishning timsolidir. Djeyson uchun esa – shaxsiy omadsizlik, o’ylagandek bo’lmagan hayot, baxtsizligining bosh sababchisi, vaqti-vaqti bilan mo’may (u Memfisda yashovchi Keddi qiziga yaxshi qarashi uchun Kventinga junatayotgan pullarni ikkilanmasdan o’zlashtirib oladi) pul kelib turuvchi manbadir.

Folkner matnining har bir qismi – o’tmish qiyofasiga yana bir yangi rangli chiziq tortilgandek tasavvur hosil qiladi. Bu chiziq umumiy manzara bilan uyg’unlashib ketib, o’tmishda hamma narsa o’z joyida bo’lganligini ko’rsatib turadi. Bir vaqtning o’zida bu shiddat bilan harakatlanuvchi, o’tmishni bugungi kunga olib chiquvchi va shu tobda uni o’zgartirib yuboruvchi vaqtdir. Romanda haraqat va qarshi harakat mavjudligi Keddi Kompsonni lirik his-tuyg’ular, ajib va g’alati ayollik ibtido ifodalovchisiga aylantiradi. Ushbu ayollik ibtido zamirida or-nomusini yo’qotgan, nomiga dog’ tushirgan ayol haqidagi naturalistik hamda ruhan azoblangan, ehtiros va shahvoniy istaklarini tiya olmagan ayol haqida simvolistik romanlar to’qnashadi va bir-biriga qorishib ketadi. Bundan tashqari, ayollik ibtidosida jinslar muammosi, onalik va bolalik xususidagi qizg’in bahs-munozara, ishq, gunohga botish, zinogarlik, oila, butun dunyo halokatga uchrashi mavzuidagi ramzli hikoya yotibdi.

Romanning nomi Uil`yam Shekspir qalamiga mansub “Makbet” tragediyasidan olingan mashhur so’zlarni eslatadi. Unda to umr oxirigacha mukamallikka intilish, munosib shaxs sifatida shakllanishning asl mohiyatidek namoyon bo’luvchi ijodiy shijoat g’oyasi aks ettirilgan. Demak, shunga muvofiq ravishda roman o’quvchisini mavhumlik asiri, muhabbatning jismoniy his-tuyg’usidan xoli, sof ruhiy muhabbatga intiluvchan savdoyiga qiyoslash mumkin.

Nima bo’lganda ham, “Shovqin va g’azab” – bir butun yaxlit holdagi asardir. U o’zining ichki keskinligi, ifodaviyligi va mazmundorligi jihatidan simvolizm ruhidagi proza (“Uliss”, “Doktor Jivago”) ga yaqin, negaki bunday nasriy asarlar, eng avvalo, she’riyat chegaralarini kengaytirish maqsadida yozilgan, undagi universal va hamma narsaga singib ketuvchi, bir maromda kechuvchi badiiy hodisada hayotning asl ma’nosi axtarilgan.

Aslida, simvolizm adabiy yo’nalish tarzida 1880 yildan, ya’ni frantsuz shoiri S.Mallarme boshliq R.Gil` (1862–1925), G.Kan (1859–1936), A. de Ren`e (1864–1936), F.V`ele-Griffen (1864–1937) kabi yosh shoirlarning ijodiy to’garagida shakllandi. 1886 yil simvolist shoirlarning dasturilamali “Adabiy manifest. Simvolizm” nomli maqola e’lon qilindi. Unda simvolizm ruhidagi poeziya “g’oyani real formulaga bo’ysundirish”ga intiluvchi kuch ekaniga iddao qilingandi. 1880 yillarning oxirida simvolizm gurkirab rivojlandi, ayniqsa, uning badiiy tafakkur olamiga ko’rsatgan ta’siri sezilarli bo’ldi. Simvolizmning ommalashib borishi, she’riyat chegaralarining “yuvilib” ketishiga, shakl nomutanosibligiga olib keldi. Ba’zi shoirlarning tasavvuf va ramziy ma’nolarga berilib ketgani, she’riyatda samimiylik va soddadillikka intiluvchan ijodkorlarning keskin e’tirozlariga sabab bo’ldi. Natijada ushbu tarqoqlik, dunyoqarashlardagi ziddiyatlar XIX-XX asr bo’sag’asida simvolizmning “natyurizm”, “sintetizm”, “paroksizm”, “ezoterizm”, “gumanizm” kabi oqimlarga bo’linib ketishiga olib keldi. Dastlab o’ziga xos dunyoqarash sifatida maydonga chiqqan simvolizm tez orada dramaturgiya sohasiga ham singib bordi. Bu yerda u, xuddi XIX asr oxiri adabiyotidagidek, naturalizm va pozitivizm58 ruhidagi dunyoqarashga, dunyoni his etishga qarshi chiqdi. Nima bo’lganda ham, simvolizm an’analari qisman davom ettirildi va ko’p jihatdan XX asr boshida proza sohasida olib borilgan ijodiy tajribalarda o’nlab yo’nalishlarni belgilab berdi, modern oqimlarda ijod qilgan shoir va yozuvchilarning ijodiy izlanishlariga ta’sir ko’rsatdi.

Nazarimizda, frantsuz simvolizm maktabi dahosi Stefan Mallarme (Stephane Mallarme, 1842–1898) ning ilk bor “La Nouvelle Revue francaise” jurnalida e’lon qilingan “Soqqa tashlash hech qachon tasodifni bekor qilmaydi” (Un coup de des jamais n’abolira le hasard, 1914) nomli poemasida yaqqol ko’zga tashlanuvchi chorasizlik, adog’i yo’q hasrat va alam Folknerga tushunarli bo’lsa-da, ammo uning ijodiga yaqin bo’lmagan. Bir qarashda, “Shovqin va g’azab” romani fasllarining tasodifiy ketma-ketligi, ayni paytda bir-biridan ajralib qolganligi, tarqoqligi, ichki olamlarning yolg’izligi, muallifga hikoya qilish uslubida erkin bo’lishga, biroq lirik, ya’ni his-tuyg’ularni ifodalashda esa muayyan maqsadga mo’ljallangan, o’ziga xos poetik uslubni oqlashga, muqumligini isbotlashga qaratilganligiga monelik qilmaydi. Roman fasllarining har birini mazkur nuqtai nazardan tahlil qilib chiqish maqsadga muvofiq bo’lardi.

Modomiki Folkner betartib, boshi-oxiri yo’q chalkashligi oldindan ma’lum bo’lgan voqeani muayyan  strukturaga solishni asosiy maqsad qilib qo’yarkan, “Shovqin va g’azab” romanining birinchi fasliga o’ta mas’uliyatli vazifa yuklatilganligi o’z-o’zidan ravshanlashadi. Biroq bu faslda nafaqat boshiga tushgan azob-uqubatlarni indamay chekuvchi “jafokash”ning ongi (Djeyson balog’at yoshiga yetganda axtalab tashlangan aqli zaif Bendjini jinnixonaga topshirmoqchi bo’ladi), balki o’zigagina tushunarli bo’lgan tilda, o’zigagina tushunarli muhabbat qo’shigini to’qiyotgan “shoir”ning ham ongi vobasta tasvirlanadi. Bu fasl “tomni eshitayapman”, “undan daraxt hidi anqiydi” kabilidagi obrazlarga to’lib toshgan, abadiy bolalik, mangu ma’sumalik, umrboqiy pokizalik va beg’uborlik belgisi ostida o’n uchta turli vaqtga mansub manzaralarni, portretlarni o’zaro bir-biriga birlashtiradi.

Keddi Kompsonning dunyoni his etishi, dunyoga boqishi ayniqsa hayajonli, emotsional, har xil his-tuyg’uga to’la va bir vaqtning o’zida Kompsonlarning bolaligi haqida ishonarli dalolatni beradi.

Bendji Kompson abstrakt fikrlashga qodir emas, ya’ni u ko’rganini, hidlaganini, eshitganini, tatiganini; xullas, sezgi organlari orqali olgan taassurotlarni umumlashtira bilmaydi. U muzni suv deb bilib, unga peshanasini urib yorishi mumkin bo’lsa-da, biroq uni dunyodagi eng muhim narsa, deb idrok qiladi. U taajjublanarli tarzda buvisining, Kventinning, otasining o’limini va vaqtning muqarrar “halokatga olib boruvchi yurishini” sezadi. Bendji uchun vaqtning mash’um oqimi Keddi atir upasining badbo’y hidida, xushtori taqib olgan qizil rangli bo’yinbog’ida mujassamlashgan. Baxt o’rniga, falokatga olib kelgan voqealardan so’ng Keddining oiladan quvilishi Bendjini onasi o’rnini bosgan opasi orqali atrof muhit bilan bog’lab turuvchi koordinatalar sistemasidan mahrum etadi. Bendji bo’kirib, hiqillab yig’laydi, guvranib bir narsalar demoqchi bo’ladi va shu tariqa Kompsonlar uyi zavol topayotganiga o’z munosabatini bildiradi. Shunday qilib, birinchi faslning vazifasi – keyingi fasllarda materialga qayta ishlov berishni davom ettirish uchun unga dastlabki shakl berishdan iboratdir. Bendji – she’riyat sarchashmasining o’zginasi, go’yo g’ajib tashlanishga mahkum etilgan Orfey. U hech bir mubolag’asiz haqiqiy fojiani boshidan kechirib, ruhan sezayotgani va qalban azoblanayotgani, qo’msayotgani va tuzalmas dardga mubtalo bo’layotgani uchun ham tirik, jon-jahdi bilan yashashga intiladi. Uning dardu-alami va qurquvi, chorasizligi va vahimasi hech bir narsa bilan yengillashtirilmaydi, hattoki tilda ham hal etilmaydi. Folkner 1950 yil talabalar huzurida ma’ruza o’qirkan, aqli zaif odam ongini “haqiqatdan boshqa hech narsa aks etmaydigan ko’zgu” bilan qiyoslaydi.

“Shovqin va g’azab” romani ikkinchi qismining vazifasi mutlaqo o’zgacha. Bendjiga zid o’laroq, Kventin Kompson – tartib-intizom, aql-zakovat, o’tkir zehn timsoli. Qaysidir bir ma’noda, u Hamlet darajasidagi obraz, negaki hamma vaqt otasi va onasi bilan o’zaro munosabatlarga oydinlik kiritishga harakat qiladi. Eng muhimi, aynan u AQSH janubida bir maromda oqayotgan vaqt qachon, nima sababdan “izidan chiqdi” va gunohlarni yuvish uchun nimalar qilish lozimligini tushunishga intiladi. Bu faslni “ziddiyatni asos qilib olib” yozishda poetik maqsad ochiq-oydin ko’rinib turibdi.

Romanning birinchi qismi haqida kengroq tushuncha berish uchun lirik chekinish qilishga to’g’ri keladi. Nemis faylasufi F.Nitsshe (1844-1900) serqirra faoliyati davomida romantizm madaniyati va san’atiga haddan ortiq darajada qiziqishni boshidan kechirgan onlar bo’lgan. Va, bu qiziqishning samarasi o’laroq, uning teran falsafiy mushohadaga boy “Musiqa ruhidan fojia tug’ilishi” (Die Geburt der Tragoedie aus dem geiste der Musik, 1872) nomli traktati yaratildi59. Unda Nitsshe madaniyat turlarini farqlash maqsadida mifologik obrazlardan, ya’ni qadim Olimp panteon60iga qiruvchi yunon xudolaridan foydalanadi. Faylasuf, shu tariqa, borliq va badiiy ijodning ikki: “apolloniylik” va “dionisiylik” ibtidolarini alohida ajratadi.

Ta’kidlash lozimki, qadim Yunon mifologiyasida Apollon va Dionis xudolari – bir-biriga qarama-qarshi ramziy tiplardir. Apollon – Quyosh tangrisi, osmonu-falak timsoli, san’at homiysi, o’zida Quyosh ibtidosini mujassam etguvchi qudrat. U – yorug’lik manbasi, ilohdan kelgan vahiy sohibi: “Apollon obrazlarni yaratuvchi barcha kuchlar xudosi bo’la turib, bir vaqtning o’zida haqiqatning sohibu karomati, kelajakni bildirguvchidir”. Dionis esa, aksincha – Yer timsoli, hosildorlik xudosi, dunyodagi jamiki o’simliklar va ziroatchilikning homiysidir. Odatda, u qo’lida bir shingil uzum, bog’u-rog’lar orasida tasvirlanadi, shu sababdan u musallas tayyorlovchilar homiysi ham hisoblanadi. Dionis – shodlik, vaqtixushlik, beboshlik, zavqu shavqqa to’la o’yin-to’polon ma’budi. U – serhosil tuproq manbai, unumdorlik sohibi: “Dionisning sehrli tarovati, maftunkor jodusi ta’sirida nafaqat odam odam bilan qaytadan birlashadi, balki mutlaqo yot bo’lib ketgan, adovat ruhi bilan sug’orilgan yoki asoratga solingan tabiat ham o’z noqobil farzandi – odam bilan yarashuv bayramini qayta nishonlaydi”. Shu tariqa, Apollon va Dionis Osmon va Yer ibtidolarining qarama-qarshi ramzlariga aylandi.

Madaniyat va san’atdagi “apolloniylik” va “dionisiylik” ibtidolar o’rtasidagi tafovut nimadan iborat ekanini ko’rsatish uchun, avvalo, Apollon va Dionis xudolari obrazli ifodalanayotgan tushuncha va tamoyillarga e’tibor qaratish lozim bo’ladi. Apollon – tinchlik-osoyishtalik, tartib-intizom va saranjom-sarishtalik ifodasidir. Dionis – uning aksi. Agar birinchisi – “me’yor saqlaguvchi, nafsi tiyiq, asov qiliqlardan, jilovsiz intilishlardan xoli, nafis obrazlar yaratuvchi xudoning oqilona huzur-halovati”ni ifodalasa, ikkinchisi – me’yorlarni buzish, haddan tashqari xursandchilik, mo’l-ko’lchilik, kuch-quvvatga to’lalik, jilovlab bo’lmas tus-to’polon, tartibsizlik, sershovqin o’yin-qulgi, baravjlik nuqtasidir. Yanada teranroq fikrlasak, Apollon o’zida individualizm tamoyilini mujassam etadi, u ushbu tamoyilning benazir ilohiy obrazidir: “uning maftun etuvchi nigohlari va chiroyli hatti-harakatlari orqali “tasavvur”, “o’y-xayol”, “orzu-umidlar”ning muazzam shodligiyu donishmandligi biz bilan shirin suhbat yuritadi”. Dionis esa – dahshat va zavqu shavq timsoli: “u tabiat mo»jizalarini, yer va osmonu-falakni titratib yuboruvchi hodisalarni bilish, tushunib yetish shakllarida shubhalanib qolgan, o’zini yo’qotib qo’yigan odamning butun vujudini qamrab, es-hushini chulg’ab oluvchi mudhish qo’rqinchni, shu bilan birga, tabiat qa’risidan va odam yuragidan qalqib chiquvchi shodu xurramga to’la zavqu-shavq his-tuyg’usini ifodalaydi”. U individualizm tamoyili buzilgan holda, “muhtojlik, zo’ravonlik va “qo’pol muomila” odamlar orasida o’rnatgan adovatli chegaralar buzib tashlanganda bo’y-basti bilan gavdalanadi, shu tariqa har bir odam o’zini yaqin odami bilan nafaqat yarashgan, jipslashgan, balki u bilan ruhan yaxlit bir holga kelgandek his qiladi.

Shunday qilib, “apolloniylik” ibtidosi: ratsional, aql-idrokka asoslangan; me’yor saqlash, mo»tadillik; optimizm ruhida, garchand xayoliy, haqiqatdan ancha yiroqda bo’lsa ham; tinchlik-osoyishtalik, huzur-halovat; individuallikdir.

“Dionisiylik” ibtidosi: irratsional, aql-idrok bilan bilib bo’lmaydigan; chegara bilmas tus-to’polon, o’yin-kulgi, yovuzlik, beboshlik; ham fojiali, ham qahramonona hatti-harakat; tinchlikni buzish, bezovtalik, tahliqa, qanoatlanmaganlik; tasavvuf, aql bovar qilmas ruhiyat orqali har qanday individuallikni yo’q qilib tashlashdan iboratdir.

Demak, Apollon va Dionis obrazlarining tub mohiyatini har xil ko’rinishdagi obrazlarni yaratgan holda odamlarni ruhlantirish, ularga ilhom bag’ishlash, g’ayratini oshirishdan iboratdir, desak haqiqatga yaqin bo’ladi. Aynan shuning uchun ham Nitsshe “apoloniylik” va “dioniysiylik” kabi borliq va badiiy ijodning ikki butunlay qarama-qarshi ibtidolari haqidagi g’oyani ko’tarib chiqqan edi. Ushbu ibtidolar bevosita tabiatdan, ijodkorning yordamisiz yuzaga chiqadi. Nitsshe kontseptsiyasida odam – faqat “taqlidchi” va tabiatdagi mavjud kuchlarni ro’yobga chiqaruvchidir. Shunday ekan, “har bir ijodkor faqat “taqlidchi” xolos, shu bilan birga yo Apollonga sig’inadi, yo Dionisga, yoki, nihoyat, unisini ham, bunisini ham o’zida tajassum etadi.

Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, “Shovqin va g’azab” romani birinchi faslining “dionisiylik”  ibtidosi va ramziy ma’nosi ikkinchi faslning “apolloniylik” ibtidosi bilan muvozanatga kelishi, ichki his-tuyg’u orqali anglangan mohiyat esa – saralash va tahlil orqali bir maromga keltirilishi lozim edi. Ko’plab ovozlar jo’rligida bir dramatik niqobni boshqasiga almashtirarkan, Folkner o’z “sir”ining yangi qirrasini namoyon qildi, roman fasllarining o’zaro munosabatida ushbu “sir”ni payqashga intildi.

——————————
41 Qarang: Blotner J. Faulkner: A Biography. New York: Random House, 1984.
42 Uil`yam Folkner Svet v avguste. Per. – V. Golishev. M., Izd-vo: AST 2009. – s. 148.
43 Qarang: W. Faulkner. Essays, Speeches and Public Letters, N. Y., 1965, p. 114.
44 romantizm – 1 adabiy. XIX asrning birinchi choragida yaratilgan adabiyot va san`at oqimi bo’lib, u klassitsizm aqidalariga qarshi chiqqan hamda milliy va individual o’ziga xoslikka, ideal qahramonlar va his-tuyg’ularni tasvirlashga intilgan; 2 adabiy. optimizm ruhi bilan sug’orilgan va insonning yuksak burchini yorqin obrazlar bilan ko’rsatishga intiladigan adabiyot va san`at oqimi;.
45 simvolizm – XIX-XX asr adabiyoti va san`atida: mistitsizm va individualizm ruhi bilan sug’orilgan, borliqni timsollar, ramziy ishoralar orqali ifodalaydigan tushkunlik kayfiyatdagi norealistik oqim.
46 favn – qadim yunon mifologiyasida: hosildorlik, chorvachilik, dala va o’rmonlar xudosi.
47 Bu yerda tabiat falsafasi – butun tabiat haqida uning qonuniyatlarini o’rganish asosida emas, balki mavhum mulohazalar negizida yaxlit bir tasavvur berishga intilgan idealistik falsafiy ta’limot.
48 Qarang: W. Faulkner. Essays, Speeches and Public Letters, N. Y., 1965, p. 113.
49 genius loci – (so’zma-so’z: rahmdil ruh, balo-qazolardan saqlaydigan farishta) – lotincha barqanot ibora. Odatda, bu ibora birorta joyning betakror, dunyoda yagona muhitini jon-jahdi bilan qo’riqlovchi odamga nisbatan qo’llaniladi. Qadim Rim mifologiyasiga ko’ra, har bir odam, qolaversa, dunyoning har bir qarichi, bino yoki muassasaning o’z balo-qazolardan qo’riqlovchi farishtasi bo’lgan, biroq odamlarkinidan farqli o’laroq, ularni joy farishtasi (lot. genius loci), deb atalgan – izoh M.X.
50 saga – Skandinaviya va Irlandiyada qadimgi xalq dostonlari shunday nomlangan.
51 Dissotsiatsiya – fals. tarkibiy qismlarga ajralish, parchalanish.
52 Voloshin M. Anri de Ren`e // Liki tvorchestva. (seriya Literaturnie pamyatniki). L.: Nauka, 1988, s.54-69.
53 Korrelyat – fals. mazmuni boshqa tushuncha bilan munosabatdagina ochiladigan tushuncha.
54 Komov YU. Tak xrupok mir za okeanami: Tomas Sternz Eliot: modernist, stavshiy klassikom. – V mire knig. -M., 1988.
55 Eliot T.S. Gamlet i yego problemi // Eliot T.S. Naznachenie poezii / Per. s angl. — M.: Sovershenstvo, 1997. — S. 151-156.
56 Qarang.: Eliot Tomas Sternz. Naznachenie poezii. Stat`i o literature. – Kiev: AirLand, 1996. – s. 78.
57 Uil`yam Folkner. Shum i yarost`; Svet v avguste. – M.: Pravda, 1989. – s.124.
58 pozitivizm – fals. burjua falsafasida: hamma haqiqiy, pozitiv bilimlar konkret fanlarning mahsulidir, falsafa esa bunday bilimlarni bera olmaydi, shuning uchun uning keragi yo’q, deguvchi g’oyaga asoslangan sub’ektiv idealistik oqim.
59 Nitsshe F. Rojdenie tragedii iz duxa muziki // Nitsshe F. Sobr. soch. T. 1. — M. Izd-vo «Pravda», 1990.
60 Bu yerda panteon – yunon va rimliklarda: barcha xudolarga atab qurilgan ibodatxona va Olimp xudolarning umumiy nomi.