Шамс Табризий ғазалларининг жозибаси, синоати унинг самимий ва ҳақиқий ишқ соҳиби тилидан тўкилганида. Ўқувчи истайдими-йўқми унинг ижодиёт оламига сингиб кетади: “Овоза қилгил сарбасар, биз бир тану бир жонмиз”.
НАЙ ЎРГАНГАЙ СЕНДАН НАВОНИ…
Сирожиддин ШАМС
Шамс Табризий ғазалиёти ҳақида сўз кетганда, мақола бошдан-охир унинг турли ғазалларидан олинган иқтибослар билан тўлиб кетиш эҳтимоли бор. Мутолаанинг ибтидосида пайдо бўлган саволлар унинг васатига қадар изма-из ўз жавобини топиб бораверади. Интиҳода эса покланган руҳият вужудни соҳирлик томон бошлайди. Чиндан ҳам ишқнинг покловчилик хусусияти кучли. Сўзимиз аввалида келтирилган мисрани бироз кенгайтирайлик: ишқ ғариб дилни Қуёш оламни ногоҳоний ёритгани янглиғ чароғон этади, у тарк этган қалб эса залолат хирқасига ўралиб, завол топади, зеро, ишқли дол алифга айланади, ишқсиз алиф дол қиёфасига киради.
Шамс Табризий ғазалларида қалбан хотиржамлик ҳисси кезиб юради. Қалб қачон хотиржам бўлади? Қачонки, Аллоҳ ишқи билан тўйинган бўлса! Қачонки, ҳар заррада Унинг жамолини, тажаллисини кўра олса!
Қатра ўзинг, баҳр ўзинг, лутф ўзинг, қаҳр ўзинг,
Қанд ўзинг, заҳр ўзинг, этма дилафкор маним.
Ошиқнинг оҳу-зори тириклик маъноси, ҳаёт мазмуни. Унинг муҳаббати шунчалар чегарасизки, галактикалар сарҳад бўлолмайди. Унинг ишқи бирор мезонга сиғмайдики, ҳатто куфрини Суюклиси авф этишига ишонади.
Куфримни иймон айлагил, жисмимни-да жон айлагил,
Дардимга дармон айлагил, эй дарду, эй дармонимиз.
Ғазалларни ўқиган ўқувчида, шубҳасиз, Ошиқ образи ҳақида бир муштарак тасаввур пайдо бўлади: туғилишданоқ ишққа йўғрилган, ишқнинг ўзи у. Аммо бу комил ишончга бир ўринда дарз кетади:
Туғёндаман, туғёндаман, хону мони тархондаман,
Ишқидаман, жон-жондаман, мен қайдаю ишқ қайдадир?
Буни қандай тушунмоқ керак? Ошиқ ўзини ишқдан айро деб ҳисоблаяптими? Асаларининг гулдан шира йиғаётган паллаларини кузатганмисиз? Аввалига гулнинг косабаргидан баҳра олган асалари ҳақиқий нектар янада ичкарироқда – уруғдонда эканини биладию, ўзини унга уради. Ана энди арини гулдан ажратиб кўрингчи? Нафақат бир қарашда, балки узоқ синчиклаб назар солинса ҳам асаларини пайқаш мушкул. Чунки у энди гулнинг бир қисмига айланиб кетган бўлади. Ғазалдаги Ошиқнинг ҳоли ҳам худди шундай: у маъшуқликнинг камолотига кўтарилди, ишқ ҳам ундан қуйида қолиб кетди. Энди у бемалол кўкдаги Шамсга ҳарорат бера олади:
Шамсулҳақи Табризий, сен машриқи жонларнинг,
Сендан оладир кўкда бу шамс ҳароратни.
Табризий ғазаллари, аввало, сўфиёна мазмун ташийди. Тариқат қоидалари ҳақидаги қуйма байтлар ҳар қандай кишини ҳам лол этади. Шунга қарамай, унинг ғазаллари тўла маънода инсонпарварлик тараннуми бўлиб қолаверади. Чунки:
Ҳаммадин бўйи Худо келмоқда,
Халқ ҳам бесару по келмоқда.
Боиси ташнадир унга жонимиз,
Ташнага бонги сақо келмоқда, —
дея айта олиш учун одамларни севиш, ардоқлаш лозим. Табризийнинг ҳаёти мунтазам таъқибда кечди, уни хушламаганлар қайда бўлмасин, қутқу нишларини санчаверишди. “Бонги сақо” – сув товуши демакдир. Ташнанинг қулоғига нуқул шу товуш эшиталаверади. Одамлардан етарлича меҳр кўрмаган, бироқ муҳаббат улашишга ҳамиша шай Табризийга барчадан “бўйи Худо” келишининг сабабини тушуниш қийин эмас, назаримизда.
Шамс Табризий ғазалларининг жозибаси, синоати унинг самимий ва ҳақиқий ишқ соҳиби тилидан тўкилганида. Ўқувчи истайдими-йўқми унинг ижодиёт оламига сингиб кетади: “Овоза қилгил сарбасар, биз бир тану бир жонмиз”.
Шамс ТАБРИЗИЙ
ҒАЗАЛЛАР
Форсийдан Асқар Маҳкам таржимаси
Эй, гул, ажиб қушсан ўзинг, гуллар томон тушди йўлинг,
Оламни босди ғулғулинг, келгил пару болдан жудо.
Эй, гул, боқиб бул борига, кулдинг жаҳон аҳволига,
Йиртиб либос чок-чокидан, маккорсан, лаълин қабо.
Гуллар ёқар, гулдир фалак, тортиб фиғону нолалар,
Нарвон керак бўлса агар, жонингни истайди бало.
Боргил ўтиб тоқу табоқ, йўлларни йўлсиз кеч, бироқ,
Гулобгар шишасидек ё руҳ ҳам жоми само.
Эй, муқбалу мафтун-да сиз, эй, чеҳраи гулгун-да сиз,
Биз ҳам эдик сиздек ва биз руҳ бўлдик охир, ас-сало!
Бу гулшакардан муддао Ҳақ лутфидир — лутфи Худо,
Эй, бормисиз, оҳан сифат, Ҳақ лутфидир оҳанрабо.
Оҳан олар ойинагар, захм етказар унга шарар,
Истармисиз бизни магар, сизни бу сиз кўрдим раво.
Мушкин калом кўнглум маним, поёни йўқ бу сўзниким,
Очмам оғиз ҳеч кимга, жим, ҳар неки айтдинг дилрабо.
Эй, Шамс Табризий, дегил, шоҳларнинг асрори недир?
Ҳарфу садою рангсиз ҳам шамссиз йўқдир зиё.
* * *
Ҳар бод Бухоро соридан мен сори эсгай,
Мушку насиму ёсуману гул бўйин элтгай*.
Ҳар марду аёлга ўшал атр айласа таъсир,
Дерларки, бу бўй асли мулки Хўтан мулкидан келгай.
Йўқ-йўқ, бу Хўтан чашмаси хуш бўйи эмас, йўқ,
Бу маъшуқа бўйиким, у ёндан хабар бергай.
Жоним сенинг ҳажрингда, камар боғлаган, эй турк,
Дерларки, Хутан бўйи, ўшал жонибдан елгай.
Ҳар тун келасан деб назарим қолди Яманда,
Зероки, асиллар бу Яманни ватан этгай.
* Бу ғазал Рўдакийга ҳам нисбат берилади, аммо Рўдакий девонига киритилган ғазал бундан бир оз фарқ қилади.
* * *
Ўлинглар, ўлинглар, бу Ишкда ўлинглар,
Бу Ишқда ўлинглар, ҳама руҳ бўлинглар.
Ўлинглар, ўлинглар, ҳеч қўрқманг ўлимдан,
Бу хокдан чиқинглар, фалакка кўчинглар.
Ўлинглар, ўлинглар, бу нафсда ўлинглар,
Ки бу нафс банддир, асирсиз, билинглар.
Олиб бу тешани зиндонни тешингиз,
Зиндонни тешсангиз, подшолик қилинглар.
Ўлинглар, ўлинглар, гўзал шоҳ қошида,
Ўлсангиз қошида амирдек бўлинглар.
Ўлинглар, ўлинглар, булутни этиб тарк,
Тарк айлаб бадрдек, ёғдулар қуйинглар.
Хомушсиз, хомушсиз, хомушлик ўлимдир,
Тириклик аслу шу — сукутни бузинглар.
* * *
Эй, оташи оташнишон, бу хонани вайрона қил,
Қил ақлдан бегонаваш, бошдан яна девона қил.
Синдир эшик хумхонада, келтир шароб паймонада,
Тарк айла бу афсонани, зуқдимни-да афсона қил.
Соқий узатгил жомни, мендан олиб оромни,
Қуйгил, ахир, исломни, бор Каъбани бутхона қил.
Эй, ошиқ, ошиқ, кет тамом, айлаб гаров бу жонга жом,
Ул Жоми Жам бир рамз, ишон, бошинг кесиб, паймона қил.
Эй, Ишқ, айлаб кўп жафо, ёқдинг юрак-бағримни, оҳ,
Оллоҳ учун бир дам юзинг бур, қасди ул жонона қил.
Эй, офтоби осмон, чеҳранг уятдандир ниҳон,
Гар фитнага солсанг жаҳон, сочингни ёзгил, шона қил
Эй, Шамс Табризий, бугун ғамга ботибман не учун?
Ўт қуй, бу ақлимга бутун, бошдан яна девона қил.
* * *
Ошиқлар-эй, ошиқлар-эй, мен жону жонон топдим,
Содиқлар-эй, содиқлар-эй, мени нури иймон топдим.
Орифлар-эй, орифлар-эй, то Муртазони англадим,
Ҳам дардга дармон эдим, ҳам дору дармон топдим.
Мункирлар-эй, мункирлар-эй, ҳаққоки, мен жоним билан
То бандаи Ҳайдар эдим мулки Сулаймон топдим.
Тупроқ эдим жонман бугун, анҳор эдим конман бугун,
Сендан бу авжу манзалат, эй, Оли Имрон, топдим.
Осийлар-эй, осийлар-эй, пок ҳазратимнинг қошида,
Ҳам тоату иззат эдим, ҳам нури ирфон топдим.
Соликлар-эй, соликлар-эй, одам танин уммонида,
Ул зот ирфон гавҳарин гўёки минг кон топдим.
Оқиллар-эй, оқиллар-эй, ҳодий шамин ўтрусида,
Беоташу бемашъала қандилки рахшон топдим.
Одамлар-эй, одамлар-эй, Оли Абонинг ҳажрида,
Ўз фикратим дарёсида денгиз ва уммон топдим.
Мен Ҳайдарим-ла Ҳайдарам, йўқ эрса Ҳайдар кофарам,
Ҳаққоки, ҳақдир «Ман араф»*, мен Шоҳи Мардон топдим.
Сирри набийи Мустафо — сирри Алийи Муртазо,
Сендан фақат, Оли Або, иймон ва эқсон топдим.
Дейди менга бу муддаий: «Мавло, нима топдинг, қани?»
Дил топдиму дил топдиму дил топдиму жон топдим.
* Ҳазрат Муҳаммад (с.а.в.)нинг ҳадиси шарифларига ишора.
Shams Tabriziy g‘azallarining jozibasi, sinoati uning samimiy va haqiqiy ishq sohibi tilidan to‘kilganida. O‘quvchi istaydimi-yo‘qmi uning ijodiyot olamiga singib ketadi: “Ovoza qilgil sarbasar, biz bir tanu bir jonmiz”.
NAY O‘RGANGAY SЕNDAN NAVONI…
Sirojiddin SHAMS
Shams Tabriziy g‘azaliyoti haqida so‘z ketganda, maqola boshdan-oxir uning turli g‘azallaridan olingan iqtiboslar bilan to‘lib ketish ehtimoli bor. Mutolaaning ibtidosida paydo bo‘lgan savollar uning vasatiga qadar izma-iz o‘z javobini topib boraveradi. Intihoda esa poklangan ruhiyat vujudni sohirlik tomon boshlaydi. Chindan ham ishqning poklovchilik xususiyati kuchli. So‘zimiz avvalida keltirilgan misrani biroz kengaytiraylik: ishq g‘arib dilni Quyosh olamni nogohoniy yoritgani yanglig‘ charog‘on etadi, u tark etgan qalb esa zalolat xirqasiga o‘ralib, zavol topadi, zero, ishqli dol alifga aylanadi, ishqsiz alif dol qiyofasiga kiradi.
Shams Tabriziy g‘azallarida qalban xotirjamlik hissi kezib yuradi. Qalb qachon xotirjam bo‘ladi? Qachonki, Alloh ishqi bilan to‘yingan bo‘lsa! Qachonki, har zarrada Uning jamolini, tajallisini ko‘ra olsa!
Qatra o‘zing, bahr o‘zing, lutf o‘zing, qahr o‘zing,
Qand o‘zing, zahr o‘zing, etma dilafkor manim.
Oshiqning ohu-zori tiriklik ma’nosi, hayot mazmuni. Uning muhabbati shunchalar chegarasizki, galaktikalar sarhad bo‘lolmaydi. Uning ishqi biror mezonga sig‘maydiki, hatto kufrini Suyuklisi avf etishiga ishonadi.
Kufrimni iymon aylagil, jismimni-da jon aylagil,
Dardimga darmon aylagil, ey dardu, ey darmonimiz.
G‘azallarni o‘qigan o‘quvchida, shubhasiz, Oshiq obrazi haqida bir mushtarak tasavvur paydo bo‘ladi: tug‘ilishdanoq ishqqa yo‘g‘rilgan, ishqning o‘zi u. Ammo bu komil ishonchga bir o‘rinda darz ketadi:
Tug‘yondaman, tug‘yondaman, xonu moni tarxondaman,
Ishqidaman, jon-jondaman, men qaydayu ishq qaydadir?
Buni qanday tushunmoq kerak? Oshiq o‘zini ishqdan ayro deb hisoblayaptimi? Asalarining guldan shira yig‘ayotgan pallalarini kuzatganmisiz? Avvaliga gulning kosabargidan bahra olgan asalari haqiqiy nektar yanada ichkariroqda – urug‘donda ekanini biladiyu, o‘zini unga uradi. Ana endi arini guldan ajratib ko‘ringchi? Nafaqat bir qarashda, balki uzoq sinchiklab nazar solinsa ham asalarini payqash mushkul. Chunki u endi gulning bir qismiga aylanib ketgan bo‘ladi. G‘azaldagi Oshiqning holi ham xuddi shunday: u ma’shuqlikning kamolotiga ko‘tarildi, ishq ham undan quyida qolib ketdi. Endi u bemalol ko‘kdagi Shamsga harorat bera oladi:
Shamsulhaqi Tabriziy, sen mashriqi jonlarning,
Sendan oladir ko‘kda bu shams haroratni.
Tabriziy g‘azallari, avvalo, so‘fiyona mazmun tashiydi. Tariqat qoidalari haqidagi quyma baytlar har qanday kishini ham lol etadi. Shunga qaramay, uning g‘azallari to‘la ma’noda insonparvarlik tarannumi bo‘lib qolaveradi. Chunki:
Hammadin bo‘yi Xudo kelmoqda,
Xalq ham besaru po kelmoqda.
Boisi tashnadir unga jonimiz,
Tashnaga bongi saqo kelmoqda, —
deya ayta olish uchun odamlarni sevish, ardoqlash lozim. Tabriziyning hayoti muntazam ta’qibda kechdi, uni xushlamaganlar qayda bo‘lmasin, qutqu nishlarini sanchaverishdi. “Bongi saqo” – suv tovushi demakdir. Tashnaning qulog‘iga nuqul shu tovush eshitalaveradi. Odamlardan yetarlicha mehr ko‘rmagan, biroq muhabbat ulashishga hamisha shay Tabriziyga barchadan “bo‘yi Xudo” kelishining sababini tushunish qiyin emas, nazarimizda.
Shams Tabriziy g‘azallarining jozibasi, sinoati uning samimiy va haqiqiy ishq sohibi tilidan to‘kilganida. O‘quvchi istaydimi-yo‘qmi uning ijodiyot olamiga singib ketadi: “Ovoza qilgil sarbasar, biz bir tanu bir jonmiz”.
Shams TABRIZIY
G‘AZALLAR
Forsiydan Asqar Mahkam tarjimasi
Ey, gul, ajib qushsan o‘zing, gullar tomon tushdi yo‘ling,
Olamni bosdi g‘ulg‘uling, kelgil paru boldan judo.
Ey, gul, boqib bul boriga, kulding jahon ahvoliga,
Yirtib libos chok-chokidan, makkorsan, la’lin qabo.
Gullar yoqar, guldir falak, tortib fig‘onu nolalar,
Narvon kerak bo‘lsa agar, joningni istaydi balo.
Borgil o‘tib toqu taboq, yo‘llarni yo‘lsiz kech, biroq,
Gulobgar shishasidek yo ruh ham jomi samo.
Ey, muqbalu maftun-da siz, ey, chehrai gulgun-da siz,
Biz ham edik sizdek va biz ruh bo‘ldik oxir, as-salo!
Bu gulshakardan muddao Haq lutfidir — lutfi Xudo,
Ey, bormisiz, ohan sifat, Haq lutfidir ohanrabo.
Ohan olar oyinagar, zaxm yetkazar unga sharar,
Istarmisiz bizni magar, sizni bu siz ko‘rdim ravo.
Mushkin kalom ko‘nglum manim, poyoni yo‘q bu so‘znikim,
Ochmam og‘iz hech kimga, jim, har neki aytding dilrabo.
Ey, Shams Tabriziy, degil, shohlarning asrori nedir?
Harfu sadoyu rangsiz ham shamssiz yo‘qdir ziyo.
* * *
Har bod Buxoro soridan men sori esgay,
Mushku nasimu yosumanu gul bo‘yin eltgay*.
Har mardu ayolga o‘shal atr aylasa ta’sir,
Derlarki, bu bo‘y asli mulki Xo‘tan mulkidan kelgay.
Yo‘q-yo‘q, bu Xo‘tan chashmasi xush bo‘yi emas, yo‘q,
Bu ma’shuqa bo‘yikim, u yondan xabar bergay.
Jonim sening hajringda, kamar bog‘lagan, ey turk,
Derlarki, Xutan bo‘yi, o‘shal jonibdan yelgay.
Har tun kelasan deb nazarim qoldi Yamanda,
Zeroki, asillar bu Yamanni vatan etgay.
* Bu g‘azal Ro‘dakiyga ham nisbat beriladi, ammo Ro‘dakiy devoniga kiritilgan g‘azal bundan bir oz farq qiladi.
* * *
O‘linglar, o‘linglar, bu Ishkda o‘linglar,
Bu Ishqda o‘linglar, hama ruh bo‘linglar.
O‘linglar, o‘linglar, hech qo‘rqmang o‘limdan,
Bu xokdan chiqinglar, falakka ko‘chinglar.
O‘linglar, o‘linglar, bu nafsda o‘linglar,
Ki bu nafs banddir, asirsiz, bilinglar.
Olib bu teshani zindonni teshingiz,
Zindonni teshsangiz, podsholik qilinglar.
O‘linglar, o‘linglar, go‘zal shoh qoshida,
O‘lsangiz qoshida amirdek bo‘linglar.
O‘linglar, o‘linglar, bulutni etib tark,
Tark aylab badrdek, yog‘dular quyinglar.
Xomushsiz, xomushsiz, xomushlik o‘limdir,
Tiriklik aslu shu — sukutni buzinglar.
* * *
Ey, otashi otashnishon, bu xonani vayrona qil,
Qil aqldan begonavash, boshdan yana devona qil.
Sindir eshik xumxonada, keltir sharob paymonada,
Tark ayla bu afsonani, zuqdimni-da afsona qil.
Soqiy uzatgil jomni, mendan olib oromni,
Quygil, axir, islomni, bor Ka’bani butxona qil.
Ey, oshiq, oshiq, ket tamom, aylab garov bu jonga jom,
Ul Jomi Jam bir ramz, ishon, boshing kesib, paymona qil.
Ey, Ishq, aylab ko‘p jafo, yoqding yurak-bag‘rimni, oh,
Olloh uchun bir dam yuzing bur, qasdi ul jonona qil.
Ey, oftobi osmon, chehrang uyatdandir nihon,
Gar fitnaga solsang jahon, sochingni yozgil, shona qil
Ey, Shams Tabriziy, bugun g‘amga botibman ne uchun?
O‘t quy, bu aqlimga butun, boshdan yana devona qil.
* * *
Oshiqlar-ey, oshiqlar-ey, men jonu jonon topdim,
Sodiqlar-ey, sodiqlar-ey, meni nuri iymon topdim.
Oriflar-ey, oriflar-ey, to Murtazoni angladim,
Ham dardga darmon edim, ham doru darmon topdim.
Munkirlar-ey, munkirlar-ey, haqqoki, men jonim bilan
To bandai Haydar edim mulki Sulaymon topdim.
Tuproq edim jonman bugun, anhor edim konman bugun,
Sendan bu avju manzalat, ey, Oli Imron, topdim.
Osiylar-ey, osiylar-ey, pok hazratimning qoshida,
Ham toatu izzat edim, ham nuri irfon topdim.
Soliklar-ey, soliklar-ey, odam tanin ummonida,
Ul zot irfon gavharin go‘yoki ming kon topdim.
Oqillar-ey, oqillar-ey, hodiy shamin o‘trusida,
Beotashu bemash’ala qandilki raxshon topdim.
Odamlar-ey, odamlar-ey, Oli Aboning hajrida,
O‘z fikratim daryosida dengiz va ummon topdim.
Men Haydarim-la Haydaram, yo‘q ersa Haydar kofaram,
Haqqoki, haqdir «Man araf»*, men Shohi Mardon topdim.
Sirri nabiyi Mustafo — sirri Aliyi Murtazo,
Sendan faqat, Oli Abo, iymon va eqson topdim.
Deydi menga bu muddaiy: «Mavlo, nima topding, qani?»
Dil topdimu dil topdimu dil topdimu jon topdim.
* Hazrat Muhammad (s.a.v.)ning hadisi shariflariga ishora.
Shams Tabriziy. G’azallar — Xurshid Davron kutubxonasi by Khurshid Davron on Scribd
