Ҳар куни субҳидам онам уйимиз остонасида турганча мендан “рўмолчанг борми?” – деб сўрар эдилар. Менда эса ҳеч қанақа рўмолча бўлмас, шу боис ҳар куни эрталаб, яна бир бор хонага қайтиб кирар ва рўмолчамни олар эдим. Чиндан ҳам ҳар куни менда рўмолча бўлмас, чунки ҳар тонг мен онамнинг савол беришларини кутардим. Рўмолча тўғрисидаги сўроқ онамнинг ҳар тонг менга далдаси бўлиб эшитиларди. Куннинг бошқа пайтларида турли юмушлар орасида бу саволни мен ўзимга-ўзим берар эдим. Рўмолчанг ёнингдами? Бу менга билвосита мулойимлик, нозиклик бахш этар эди.
Ҳерта Мюллер
РЎМОЛЧАНГИЗ ЁНИНГИЗДАМИ?
Нобель мукофоти маърузаси
Немисчадан Шавкат Каримов таржимаси.
Ҳерта Мюллер (1953)- немис адибаси ва жамоат арбоби. Нобел мукофоти соҳиби (2009). 1953 йил 17 августда Руминиядаги немис оиласида туғилган. Тимишиора университетида таҳсил олган. 1987 йили оиласи билан Германияга кўчиб борган. Немис тил ва шеърият академияси аъзоси. Унинг 20 га яқин шеърий, 10 дан ортиқ роман, ҳикоя ва эсселаридан иборат китоблари нашр этилган. У Дублин адабиёт мукофоти ва Австриянинг Франц Кафка номидаги мукофоти соҳибаси. Бир неча ҳикояси ўзбек тилига таржима қилинган.
Ҳар куни субҳидам онам уйимиз остонасида турганча мендан “рўмолчанг борми?” – деб сўрар эдилар. Менда эса ҳеч қанақа рўмолча бўлмас, шу боис ҳар куни эрталаб, яна бир бор хонага қайтиб кирар ва рўмолчамни олар эдим. Чиндан ҳам ҳар куни менда рўмолча бўлмас, чунки ҳар тонг мен онамнинг савол беришларини кутардим. Рўмолча тўғрисидаги сўроқ онамнинг ҳар тонг менга далдаси бўлиб эшитиларди. Куннинг бошқа пайтларида турли юмушлар орасида бу саволни мен ўзимга-ўзим берар эдим. Рўмолчанг ёнингдами? Бу менга билвосита мулойимлик, нозиклик бахш этар эди. Тўғриси, бироз ноқулай бўлар эди, бунақасини деҳқонлар тилида сира учратмаганман. Савол либосидаги меҳр эди бу, жўнроқ қилиб айтганда, буйруқ оҳангидаги ишга киришиш дегани эди. Онамнинг овозидаги қатъийликда қандайдир майинлик бор эди. Мен бир сафар рўмолчасиз, иккинчи сафар рўмолча билан остона ҳатлар эдим. Кўчага йўл олар эканман, гўё рўмолчам билан онажонимни бирга олиб кетаётгандай бўлар эдим.
Орадан йигирма йил ўтгач, узоқ муддат шаҳарда танҳо яшашимга тўғри келди. Машинасозлик заводида таржимон эдим. Саҳар соат бешда ўрнимдан турар, олти яримда иш бошланар эди. Эрталаб радиокарнайдан мадҳияни эшитиб, завод ҳовлисига равона бўлардик. Тушлик пайтларида ишчилар хорида иштирок этардик. Аммо ишчилар тушликка ўтирганларида нигоҳлари оқ тунука янглиғ маъносиз, мойли қўллари билан ўзларининг газетага ўралган егуликларини пайпаслардилар. Улар ўз насибаларини ейишдан олдин, пичоқ билан дастгоҳлардан юққан қора-қураларни қиртишлар эдилар. Икки йил шу зайлда ўтиб кетди. Кунлар бир-биридан унчалик фарқ қилмас эди. Ўхшаш кунлар ҳам ортда қолиб, учинчи йили, ҳафта ўртасида пайдарпай уч маҳал баҳайбат, суяги бузуқ, кулранг кўзлари ёниб турган бир киши – хавфсизлик хизмати вакили мен ишлаётган бўлмага ташриф буюрди.
Биринчи сафар хонамда турганча мени ҳақорат қилди.
Иккинчи сафар камзулини ечиб, уни жавон калитига илиб қўйиб, илтифотсиз ўтирди. Ўша куни мен уйдан лолалар келтирган, улар гулдонда олов рангида порлаб турар эди. У менга қаради-да, менинг одам таниш борасидаги маҳоратимни мақтай кетди. Унинг овози жаранглаб чиқарди. Бу менга эриш туюлди. У билан баҳслашиб, одамларни эмас, гулларни фарқлай олишимни билдирдим. Шунда у мени лолаларни билганимдан кўра яхшироқ билишини такаббурона айтди. Кейин камзулини қўлига ташлаганча чиқиб кетди.
Учинчи сафар келганида у ўтирди, мен турдим, чунки стулимга у қоғозлар билан қаппайган сумкасини қўйиб келган эди.
У мени оғзига келган ҳақорат сўзлар билан: “аҳмоқ, тўнка, дангаса…,” – деб қутурган итдек қопди. Лола солинган гулдонни стол четига суриб қўйди-да, олдимга бир бет қоғозу битта ручкани тақиллатиб қўйди. У “ёз”, – деб тўнғиллади. Мен тик турганча, унинг айтганларини ёздим: исмим, туғилган санам ва манзилимни. Аммо кейин яқинларим ва қариндошларим ҳақида лом-мим демадим. Шу пайт у бўғиқ овозда даҳшатли сўз айтди: каллакесар.
Мен бу сўзни ёзмадим. Қаламни қўйиб, дераза ёнига яқинлашдим ва ойнадан чанг-тўзонли кўчага тикилдим, кўча асфальтланмаганди. Уйлар кўримсиз. Бу хароба кўча ҳали ҳам Страда Глореай деб аталарди. Яъни Шуҳрат кўчаси. Бу кўчадаги яйдоқ тут дарахтида бир мушук ўтирар, бу завод мушуги бўлиб, қулоқлари йиртилган эди. Унинг тепасида нур таратиб турган субҳидамдаги қуёш гўё сариқ баркаш ноғорага ўхшаб кетарди. Шунда бу иш менинг феъл-атворимга мос эмас, дедим. Феъл-атвор сўзи яширин хизмат кишисини жазавага солди. У олдимдаги қоғозни олиб, майда-майда қилиб йиртиб улоқтирди. Балки у киши бу хатти-ҳаракати билан ўз хўжайинига мени ўзлари томонга оғдиришга уринаётганини намойиш қилмоқчи бўлгандир. Чунки у пастга эгилиб, йиртилган қоғоз парчаларини йиғиштириб олди-да, сумкасига солди. У тишларини қайрагандай бўлиб, сумкасини қўлтиғига қисганча, оҳиста шундай деди: “Ҳали бошингда кўпгина ёнғоқлар чақилади, биз сени ҳали дарёга чўктирамиз”. Мен эса ўзимга ўзим: “Агарда мен унинг айтганларидек ёзиб, имзо қўйсам, унда ўзлигимни сақлаб яшай олмайман, яхшиси бу ишни ўзлари бажарганлари тузук”. Ўша пайтда мен ишлайдиган идора эшиклари очилиб, у чиқиб кетди. Ташқарида Страда Глореай кўчасида тут дарахти тепасида ўтирган мушук дарахтдан тушиб, уй томонга сакради. Ўша кундан кейин мени таъқиб қила бошладилар. Энди заводдан кетишим керак эди. Ҳар куни эрталаб, соат олти яримда директор ҳузурида бўлишим лозим. Унинг олдида ҳар тонг касаба уюшмаси раиси ва партия ташкилоти котиби туришар ва онам бир вақтлар рўмолчангни олдингми, деб сўраганлари каби, директор ҳар тонг бошқа иш топдингми, деб мурожаат этар эди.
Мен бўлсам, ҳар сафар, “бошқа юмуш қидираётганим йўқ, менга шу ердаги ишим маъқул, худо хоҳласа, нафақагача шу ерда ишлашни хоҳлар эдим”, – деб жавоб берардим.
Кунларнинг бирида ишга келсам, ҳамма луғатларим мен ишлайдиган бўлимнинг даҳлизида, эшик ёнида ётганига кўзим тушди. Эшикни очсам, иш столимда бир муҳандис ўтирганини кўрдим. У менга қараб, ичкарига киришдан олдин эшикни тақиллатиш керак, бу жойда мен ўтираман, бу ерда қидирадиган нарсанг йўқ, деди. Уйга қайтиб кета олмасдим, чунки сабабсиз ишда бўлмасам мени ишдан бўшатишлари турган гап. Гарчи бир жойда ўтириб ўз вазифамни бажариш шароити бўлмаса-да, ҳар куни одатий равишда ишга келишим шарт эди.
Ҳар куни Страда Глориай кўчасидан уйга қайтар чоғимизда бошимдан ўтганларни гапириб берадиган дугонам дастлабки пайтларда иш столининг бир бурчагини менга бўшатиб берди. Аммо бу ҳол кўпга чўзилмади. Кунлардан бирида эшик бўсағасида турган дугонам: “Сени ичкари қўйолмайман, ҳамма сени жосус деб атамоқда”, деди. Иззат-нафсга тегишлар ҳаддан ошди, ҳамкасблар ўртасидаги миш-мишларга элак тутиб бўлмай қолди.
Бу энг даҳшатлиси эди: ҳужумларга чидаса бўлар-у, туҳматларга иложсиз қоласан киши. Мен ҳамиша ҳамма билан, ҳаттоки ўлим билан ҳам ҳисоблашгим, ҳақиқатни аниқлагим келарди. Аммо ҳали бунга тайёр эмас эдим. Ҳар қандай ҳисоб-китоб, ҳар қандай баҳс, тортишув кўнгилга таскин бермасди. Туҳматлар ич-этимни таталарди.
Ҳамкасбларимнинг фикрларига кўра мен рад этилган, кўкрагидан итарилган киши эдим. Агарда мен уларга хиёнат қилганимда, уларнинг муносабатлари қандай бўлишини тасаввуримга сиғдира олмайман. Умуман олганда, улар мени гўё сотқинлигим учун жазолаган эдилар.
Ишга бормасдан иложим йўқ, ишлаш учун эса жой тайин эмас, бунинг устига дугонамнинг хонасига кириш ман этилганлиги боис зинапоя майдончасини танлашга мажбур бўлдим.
Зиналар бўйлаб бир-икки бор тепага чиқдим, пастга тушдим, бирдан яна онамнинг боласига айландим-қолдим, чунки ЧЎНТАГИМДА ОНАМ ЭСЛАТАДИГАН РЎМОЛЧА бор эди. Уни мен биринчи ва иккинчи қаватлар орасидаги зинапоялардан бирига тўшадим, саришта бўлиши учун зинани обдон артдим ва ниҳоят шу жойга ўтирдим. Семиз луғатларимни тиззаларимга қўйганча, гидравлик машиналарни ишлатиш йўриқномаларини таржима қилишга киришдим. Ўзим зиналар эгаси, ишхонам — дастрўмол тўшалган жой. Дугонам тушлик пайтлари олдимга тушар, биз зиналарда ўтирардик. Биргаликда илгаригидек, гоҳ унинг, гоҳ менинг бўлмамда тушлик қилар эдик. Ҳовлидаги радиокарнайдан ишчилар хорининг Ватан обод, халқлар озод ва бахтиёрлиги ҳақидаги қўшиқлари янграрди. Дугонам қўшиқни тинглаб, хўрлиги келиб, менга ачиниб йиғлар эди. Мен эса ўзимни тутишга, иродали бўлишга интилардим. Бу ҳол узоқ муддат — токи мени ҳайдагунларича давом этди.
Зинапоялар иш жойим, ўзим унинг бекаси бўлган пайтларимда луғатларни варақлаб, зина (Treppe) сўзи қандай маъноларга эгалигини ўйлаб кетдим: Биринчи зина кириш, охирги зина чиқиш маъноларини англатар экан. Тепага элтувчи горизонтал зинапоялар зина яноқлари, зиналар орасидаги бўшлиқлар зина кўзларига ўхшайди.
Гидравлик, мойли машиналарнинг қурилма бўлакларга қараб чиройли сўзлар ясар эдим: кунгирадор зина ушлагичларининг қалдирғоч думига, ғоз думига ўхшатгим келар эди. Худди шу тарзда зина қисмларининг шоирона номларида техник тил нафосати пайдо бўлаверади: зина яноқлари, зина кўзлари. Шундай қилиб зина ўз қиёфасига эга бўлаверади. У (зина) ёғочдан ёки тошдан ясаладими, бетон ёки темирдан қуйиладими – барибир уни одамларнинг ўзлари қурадилар, дунёнинг мўъжизакор нарсалари ўз қиёфаларини топадилар, одамлар ўлик хомашёга ўз номларини бериб, суякни эт билан тўлдирадилар, тана қисмлари сифатида гавдалантирадилар. Техник мутахассислар ўз заргарона меҳнатлари билан нафосатни реаллаштирадилар.
Ҳар қандай иш, ҳар бир касбда онамнинг рўмолча ҳақидаги сўроқлари давом этаверади.
Болалигимда бизнинг уйда рўмолчалар сақланадиган ғаладон бўларди. Унинг ичида икки қаторда кетма-кет тахланган уч турли рўмолчалар бўларди:
Биринчи бўлмада отам ва бобом учун эркаклар рўмолчалари, ўнгда онам ва бувим учун аёллар рўмолчалари.
Кейингисида мен учун болалар рўмолчалари.
Учинчи ғаладонда рўмолча катталигидаги оиламиз тасвири бор эди.
Эркакларнинг рўмолчалари катта бўлиб, четлари ҳошияли жигарранг, кулранг ва тўққизил рангда эди. Аёллар рўмолчалари кичикроқ бўлиб, четлари ҳаворанг, қизил ёки яшил бўларди. Энг кичик рўмолчалар болаларники бўлиб, унда ҳошия бўлмас, аммо четлари оқ тўртбурчак, гуллар ёки ҳайвонлар расми солинган бўлар эди. Ҳар учала дастрўмолнинг олд томонида иш кунларига мўлжалланган рўмолчалар, орқа тарафида якшанбага аталганлари бўларди. Якшанба рўмолчалари кийилган кўйлаклар рангига мос бўлиши лозим эди.
Уйимиздаги бирорта нарса рўмолчадек муҳим аҳамият касб этмаган. У барча ҳолатларда керак бўларди: тумов, бурун қонаганда қўл лат еганда, тирсак ёки тизза жароҳатланса, йиғлаганда кўз ёшларини артиш, намланган муздек тўрт бурчаги тугилган рўмолча бош оғриганда пешонага қўйиш учун, офтоб уриши ёки ёмғирдан сақланиш учун қўл келар эди.
Бирор нарсани унутмаслик учун яна рўмолча асқотади: рўмолча учини тугиб қўйсанг бас. Оғир халталарни кўтарганингда унинг банди қўлингни қийиб юбормаслиги учун яна рўмолчага мурожаат этасан. Поезд перрондан қўзғалганда рўмолча силкитиш оқ йўл тилаб кузатиш маъносини англатади.
Поезд, руминчасига TREN ва она қишлоғим Банат шевасидаги TRДN поездларнинг ғийқиллаб тўхташига ўхшайди ва бу менинг хаёлимга йиғини эсга солаверади (Trдne – немисча кўз ёши маъноларини англатади. Таржимон). Агарда қишлоқдаги уйимизда бирор яқинимиз бандаликни бажо келтирса, ўша заҳотиёқ оғзи очиқ қолмаслиги учун иягидан рўмолча билан боғлайдилар. Агар шаҳарда кимдир кўча ҳаракати фалокатига дучор бўлса, вафот этган кишининг юзига рўмолча ёпиб қўядиганлар топилади. Бу ҳолда ҳам рўмолча мурдани хотиржам қилиш воситаси ҳисобланган.
Ёзнинг иссиқ оқшомларида ота-оналар ўз болаларини қабристондаги гулларга сув қуйиш учун жўнатадилар. Икковлон ёки учовлон бўлиб қабрдан қабрга ўтар ва шошилиб гулларга сув қуяр эдик. Сўнгра капелла зиналарига зич ўтириб олиб, айрим қабрлардан оқ буғларнинг ҳавога кўтарилишини кузатар эдик. Қабрлардан тунд ҳавога нимадир кўтарилиб, сўнгра кўздан ғойиб бўлгандек туюлар эди. Назаримизда, булар ўлганларнинг руҳлари. Улар ҳайвон қиёфасида, кўзойнак, шиша идиш, тоғора, қўлқоп ва пайпоқлар тарзида кўзларимизга кўринар эди. Шуларнинг орасида гоҳ у, гоҳ бу ерда туннинг қора ҳошияли оқ рўмолчаси ҳам бор эди.
Кейинчалик, мен Оскар Пастиорнинг совет меҳнат лагерида ўтган кунлари ҳақида суҳбатлар қурдим. У кекса рус онахони оқ батис рўмолча берганини ҳикоя қилган эди. Балки сизлар – сен ва менинг ўғлим тезда ўз уйларига қайтиш бахтига муяссар бўларсизлар, – деган эди ўшанда кекса рус онахони. Унинг ўғли Оскар Пастиорнинг тенгқури бўлиб, у ҳам ўз уйидан йироқда жарима батальонида эканлигини айтган эди онахон. Ярим оч тиланчи ҳолига тушган Оскар Пастиор кампирнинг эшигини тақиллатганда, бир бўлак кўмирни озгина емакка алмаштирмоқчи бўлган. Кампир уни ўз хонадонига қўйган, иссиқ шўрва билан сийлаган. Унинг шамоллаган бурнидан шўрвали тарелкага томчилар тома бошлаганда, онахон унга ҳали тутилмаган оқ батис рўмолчани берган экан. Теварагига ипак қатимларидан тўрлар тўқилган рўмолча ғоят гўзал кўриниб кетгани, уни бағрига босганини эслаган эди Оскар.
Оскар Пастиорга рус онахони малҳам бўлгани каби, тиланчи йигит ҳам онахонга малҳам бўлган.
Эшик тақиллатиб келган етти ёт бегона ва фарзандига муштоқ она. Бу ҳар икки шахс тимсолида оний бахтиёрлик, мезбон ва меҳмон муносабати ва мурувватини ҳис қиласан. Бегона рус аёли ва ташвишли она РЎМОЛЧАНГ БОРМИ? – деб тургандай.
Мен ушбу ҳикояни тинглаган кезларимдан бери ушбу савол кўндаланг бўлаверади. “РЎМОЛЧАНГ БОРМИ?” саволини бериш ҳамма жойда ҳам урф бўлганми?
Қорнинг ярқирашию музлаш ва эрувчилик ярим дунёни банд этиб ётган бўлса ҳам-а? Бу савол тоғлар орасию, чўллар орқали барча сарҳадларни, ҳаттоки даҳшатли жарима ва меҳнат лагерларини ҳам забт этган ёвуз империями? РЎМОЛЧАНГ БОРМИ саволи ўроқ ва болға билан ва бир неча бор сталинизм туфайли қайта тарбиялаш воситаси сифатида, кўплаб лагерлар маҳбусларини ўлимга маҳкум этган эмасми?
Гарчи мен ўн йиллар давомида руминча гапирсам ҳам, Оскар Пастиор билан илк мулоқотим ёдимга тушаверади.
Рўмолча румин тилида BATISTA деб аталади. Маънан руминчада оддий юракка йўл топадиган сўзлар такрорланаверади. Матоси доимо батисдан бўлган тайёр рўмолча BATISTA дейилади. Ҳар бир рўмолча ҳамма замонларда ва ҳамма жойда батисдан қилинган бўлсайди.
Оскар Пастиор тутинган онасидан олган рўмолчасини тутинган ўғил бўлиб муқаддас санайди ва уни ўз жомадонида авайлаб-асрайди. Беш йиллар лагер тутқунидан сўнг ўз она юртига, ўз уйига олиб келади. Нима учун? Унинг оппоқ батис рўмолчасида ишонч ва қўрқув қоришиқ эди.
Агарда инсон ишонч ва қўрқинчни қўлдан бой берса, ўлиши турган гап. Оқ рўмолча ҳақидаги суҳбатдан сўнг Оскар Пастиор учун ярим тунгача оқ харитага турли хил расмларни ёпиштириб чиқдим.
Ҳафта ўтиб, унинг ҳузурига суратларни совға қилай деб келдим. У буларни кўриб: “Оскар учун” деган сўзларни ёпиштириб кел”, — деди. Шунда: “Бу сенга совға эканини ўзинг биласан-ку?” — дедим. У эса: “Буни ташқарига ёпиштиришинг керак, харита буни билмайди,” — деб жавоб берди. Харитани яна ўзим билан уйга олиб кетдим, ва унга “Оскар учун” деган сўзларни ёпиштирдим. Сўнгра уни Оскарга ҳадя этдим. Гўё мен биринчи марта бу остонага рўмолчасиз келган, иккинчи сафар рўмолча билан пайдо бўлгандек эдим.
Бошқа бир ҳикоя ҳам рўмолча билан ниҳояланган:
Бобом ва бувимнинг бир ўғилларини Матц деб аташарди. Ўттизинчи йилларда у савдо ўқишига Темесвар шаҳрига жўнатилган. Оиланинг мақсади – дон савдоси амалиётини ўргангач, отасининг мустамлакалардаги дўконларини унга топшириш эди.
Мактабдаги германиялик ўқитувчилар чин маънодаги нацистлар эдилар. Матц мактабда савдогарликдан кўра кўпроқ нацист (миллатчи) бўлиб етишди. Режа аслида шундай тузилган бўлса ажабмас. Мактабдаги таълимдан сўнг унинг ҳар туки нацистга айланди. Гўё уни алмаштириб қўйишгандек эди. У антисемитга яҳудийларга қарши шиорлар айтиб қичқирар, тентакнамо қилиқларининг чеки-чегараси йўқ эди. Бобом уни кўп маротаба инсофга чақирди, чунки бобомнинг йиққан-тергани яҳудий савдогар гумашталари қўлида эди-да!
Таассуфки, унга ақл киргизиб бўлмади. У қишлоқ мафкурачиси сифатида урушга боришдан бўйин товлаган тенгқурларини ёмонотлиқ қилиб кўрсатар, румин армиясида мирза мартабасини эгаллаган бўлса-да, аслида ўз хоҳишига кўра СС (зондерсолдат – алоҳида аскарлар) гуруҳига мойиллиги баланд эди. Бир-икки ойлар ўтгач, уйга уйланиш учун қайтади.
Уруш машаққатлари ҳам унга ёқмас, ундан қутулиш учун турли имкон ва важ-карсонлар қидирарди. Шундай имкониятлардан бири уйланиш таътили эди.
Бувимнинг ғаладонида ўғлининг иккита сурати бор эди, бири тўйда тушган, иккинчиси қорахат билан юборилган расм. Никоҳ маросимидаги суратда келин оқ либосда, гуё ганчдан ишланган ойимқиз. Бошидаги гулчамбар, қирқилган баргларга ўхшайди. Ёнидаги Матц нацистлар кийимида, куёвдан кўра аскар сифатида расмга тушишни маъқул кўрган. Уйланаётган аскар фронтга қайтиши биланоқ ўлимга мубтало бўлишини англатувчи расм. Минадан тилка-пора бўлган аскар расми, шапалоқдек расмда оқ рўмолчага тугилган тупроқ аралаш хок. Қорага ўралган оқ рўмолча шунчалик кичикки, болалар рўмолчасидай, унинг оқ бурчаклари ўртада бўлиб, бўяб қўйилган.
Бувим учун бу расм ҳам бир малҳам: оқ рўмолчада нацист мурдасининг хоки, унинг назарида гўё ўғли тирикдек. Бувим ҳар икки расмни ибодат китобидай авайлаб-асрайди. У ҳар куни ибодат қилади. Эҳтимол, унинг илтижолари икки томонламадир. Балки у севимли ўғлининг нацист бўлганлиги учун қаҳри келган, худодан уни ҳам ўз раҳматига олишини сўрар.
Бобом биринчи жаҳон урушида оддий аскар бўлган. Агар ўғли Матц ҳақида гап кетганда кўпинча алам билан: агар байроқлар ҳилпираса, ақл ён бериб ноғора ўрнини сурнайга бўшатар,” деди. Бу гап мен ўзим яшаган кейинги зулмкорлик (диктатура) даврига кўпроқ мос келарди. Ҳар куни кичиклар ва катталар ноғоранинг сурнайга айланишидан кутардилар. Мен эса сурнай чалмасликка қарор қилганман. Аммо болалик йилларимда ўз хоҳишимга зид равишда аккордеон чалишга ўргатишган. Чунки уйда марҳум аскар Матцнинг қизил аккордеони бор эди. Аккордеон тасмаси анча узун бўлиб, менга мос келмасди. Елкамдан аккордеон тушиб кетмаслиги учун аккордеон чалишни ўргатувчи рўмолча билан тасмаларни боғлаб қўярди. Бу кичик нарсалар — хоҳ у ноғора, хоҳ аккордеон бўладими, ё бўлмаса рўмолчами, ҳаётдаги майда-чуйдалар дейиш мумкин. Нарсалар айланиб, охир-оқибат ниманидир англатади. Чунки такрорлар бориб-бориб шайтон доирасига бўйсунади, чекинади ва чекинишларда нимадир бор. Ишонса бўлади-ю, айтиб бўлмайди, айтиб бўлмайдиганни ёзиб бўлмайди ҳам. Чунки ёзув шундай чигал фаолиятки, бош ўйлаганини қўл рўёбга чиқаради. Оғиз уни тарқатади. Зулмкорлик йилларида кўп гапириб, оғзим куйди. Чунки мен карнай бўлмасликка қарор қилган эдим-да, кўп ҳолларда чалиш беҳудалиги аён бўлиб қолди. Нутқ ирод қилиш чидаб бўлмас оқибатларга олиб келди. Аммо оғзимни юмиб ёздим, ўша айтиш мушкул, ёзиш қулай бўлган завод зинапояларида. Воқеаларни оғзаки ифодалаш урф бўлмаган пайтларда. Уларнинг қораламаларини мен фақатгина калламда илғаб-илғамай ҳарфларга терганимда, сўзларнинг шайтоний доираси ёзувда ўз ифодасини топарди. Ўлим қўрқуви ва очлик азоби хаёлдан нари кетмасди. У мендаги сўз танқислиги, сўзга очлик эди. Сўзларнинг ғужғон ўйнаши ҳолатимни ифодалар эди. Ҳолатим оғиз билан айтиш имкони бўлмаган нарсаларни мияда ҳарфларга терар эди. Мен сўзларнинг шайтон доирасида ўзим илгари англамаган ифодаларини топмагунимча югурганим-югурган эди. Сўзлар пантомимаси воқелик билан уйғун тарзда ишга киришарди. Улар ҳақиқий бўлмаган нарсаларни фарқлаб, асосийларини иккинчи даражалилардан ажратар эди. Мавзу мавжуд, аммо уни ифодаловчи сўзлар ҳадеганда тилингга келавермайди, у мавзуни ўз турига хоҳлаган жойидан ўрайверади. Нарсалар мос келавермайди.
Зинапоя “маликаси” бўлиб юрган кезларимда, болалик йилларимда дарё бўйларида сигир боқиб юрган пайтларимдагидек ёлғиз эдим. Наботот қўйнида бўлганим учун баргларни, гулларни ер эдим. Чунки қандай жон сақлаш, тирик қолишни улар билар, мен эса билмас эдим. Таркибида сут бўлган тиканакли ўсимлик пояларини билар эдим-у, унинг номидан бехабар эдим. Аммо бу ўсимлик номи ўсимлик таркибини англатмас эди. Мен ўзим ўйлаб топган игнабарг, игнабўйин номларни, яъни таркибида на сут, на тикан бўлган сўзлар билан аташга интилгандим. Мен сигирларни боқар ва миямда сўзлар ғужғон уриб, янги шакл ва маънода мени ром этар эди.
Мен ўзимча ҳис қилганман.
Ҳар бир сўз ўз қиёфаси орқали шайтон доирасидан бирон нарсани англатади ва ҳеч нарса демайди.
Сўз оҳанги биладики, у алдаши мумкин. Чунки нарсалар ўзлари нимадан қилинганини пинҳон тутиш билан алдайди. Ҳиссиётларни имо-ишоралар яширади, нарсалар ва имо-ишоралар рўбарў келган жойда сўз оҳанги ўзи кашф этган ҳақиқатни намоён этади. Ёзаётганингда ишонч ҳақида сўз ҳам бўлиши мумкин эмас, сўзамоллик ҳақида-ку, гапирмаса ҳам бўлади.
Заводда ишлаган пайтларим ўзим зинапоя “маликаси”, иш ўрним рўмолча тўшалган пиллапоя бўлган кезларда луғатимда чиройли бир сўзни кашф этдим, бу сўз зинапоя бадали ёки ҳақи эди. Унинг маъноси зинапоядан тушаётганлар ёки чиқаётганлар учун бадалнинг баҳоси бошқа эди.
Ёзувда ҳар иккиси содир бўлар, мен матн мазмунига қанчалик чуқурроқ кириб борсам, ёзганларимдан шунчалик кўнглим тўлар, марҳумлар ҳаётда бошларидан кечирганларини ифодалаётган бўлардим. Тасвирлар марҳумларни ҳаяжонга солаётгандек туюлса, ўша ифода назаримда, энг яхшиси бўлар эди.
Марҳумлар ҳайратга тушганларида бу тасвир ёрқинроқ намоён бўлар эди. Баъзан сўзлар мени шунга мажбур этадиларки, гўё марҳумлар совуқдан бир-бирларининг пинжига сочилиб кетмаслик илинжида суқулиб кириб олардилар. Назаримда, нарсалар ўзлари нимадан ясалганликларини билмайдилар, имо-ишоралар ўзлари ифодалайдиган маънолардан бехабар ва сўзлар уларни талаффуз этувчи оғизни танимайдилар. Аммо ўз мавжудлигимизни барқарорлаштириш учун бизга нарсалар, имо-ишоралар ва сўзлар даркор. Қанчалик сўзларни кўпроқ ва хўброқ қўллай олсак, шунчалик биз эркин бўла оламиз. Уларни тушуниш қанчалик мушкул бўлса, муайян вақт давомида улар мавҳум бўлиб қолаверадилар.
Руминиядан муҳожирликка жўнаб кетишимдан бир оз аввал, тонг саҳарда онамни қишлоқ полициячиси олиб кетди. Онам кетишларидан олдин остонада турганларида, ўзларига-ўзлари савол бергандай бўлдилар — “Рўмолчанг ёнинг-дами?” — уларда рўмолча йўқ эди. Гарчи полициячи бетоқат бўлса ҳам, у яна бир бор уйга кириб рўмолни олди. Полициячи ғазабланди. Онам руминчани полициячининг қичқириши даражасида яхши билмасди. Полициячи маҳкамадан чиқиб, эшикни ташқаридан қулфлади. Куни бўйи онам уй қамоғида ўтирди. Дастлабки соатлар онам ўз стулида ўтириб, кўз ёши тўкди. Кейин хонада у ёқ-бу ёққа юриб, кўз ёшлари намлаган рўмол билан жавонлардаги чангни арта бошлади. Сўнг у хона бурчагида турган сув челагини ва қозиқда осиғлиқ рўмолни олиб, полни артди. Онам менга бу ҳақда гапириб берганларида ҳайрон қолдим. “Хонани тозалаш юрагингизга қандай сиғди?” – деб сўраганимда, онам ҳеч иккиланмай: “Вақтни ўтказиш учун иш қидириб юрувдим бунинг устига, хона ифлос экан”, – деб жавоб қайтарди. Вақт ўтиб, эндигина таъқиб қилинишига қарамай, кўпинча, аммо ўз хоҳишига кўра таҳқирланиш, ўз иззат-нафси, обрўсини баланд тутганлигини тушундим. Қораламаларимдан бирида бу ҳолатни тасвирлаш ниятида сўзлар изладим.
Ўзимга ва диктатура туфайли ҳозирги кунларда рўшнолик кўрмаётган, иззат-нафслари топталган барча одамларга бир гапни айта оламан. Бу гап рўмолча сўзи билан алоқадор. Уларга шундай савол берган бўлардим: РЎМОЛЧАНГИЗ ЁНИНГИЗДАМИ?
Рўмолча ҳақидаги саволни ҳар ким умуман рўмолча деб тушунмасдан, балки инсоннинг жиддий танҳолиги деб англаса маъқул бўлар.
“Жаҳон адабиёти” журнали, 2011 йил, 5-сон.
Herta Myuller
RO’MOLCHANGIZ YONINGIZDAMI?
Nobel` mukofoti ma’ruzasi
Nemischadan Shavkat Karimov tarjimasi.
Herta Myuller (1953)- nemis adibasi va jamoat arbobi. Nobel mukofoti sohibi (2009). 1953 yil 17 avgustda Ruminiyadagi nemis oilasida tug’ilgan. Timishiora universitetida tahsil olgan. 1987 yili oilasi bilan Germaniyaga ko’chib borgan. Nemis til va she’riyat akademiyasi a’zosi. Uning 20 ga yaqin she’riy, 10 dan ortiq roman, hikoya va esselaridan iborat kitoblari nashr etilgan. U Dublin adabiyot mukofoti va Avstriyaning Frants Kafka nomidagi mukofoti sohibasi. Bir necha hikoyasi o’zbek tiliga tarjima qilingan.
Har kuni subhidam onam uyimiz ostonasida turgancha mendan “ro‘molchang bormi?” – deb so‘rar edilar. Menda esa hech qanaqa ro‘molcha bo‘lmas, shu bois har kuni ertalab, yana bir bor xonaga qaytib kirar va ro‘molchamni olar edim. Chindan ham har kuni menda ro‘molcha bo‘lmas, chunki har tong men onamning savol berishlarini kutardim. Ro‘molcha to‘g‘risidagi so‘roq onamning har tong menga daldasi bo‘lib eshitilardi. Kunning boshqa paytlarida turli yumushlar orasida bu savolni men o‘zimga-o‘zim berar edim. Ro‘molchang yoningdami? Bu menga bilvosita muloyimlik, noziklik baxsh etar edi. To‘g‘risi, biroz noqulay bo‘lar edi, bunaqasini dehqonlar tilida sira uchratmaganman. Savol libosidagi mehr edi bu, jo‘nroq qilib aytganda, buyruq ohangidagi ishga kirishish degani edi. Onamning ovozidagi qat’iylikda qandaydir mayinlik bor edi. Men bir safar ro‘molchasiz, ikkinchi safar ro‘molcha bilan ostona hatlar edim. Ko‘chaga yo‘l olar ekanman, go‘yo ro‘molcham bilan onajonimni birga olib ketayotganday bo‘lar edim.
Oradan yigirma yil o‘tgach, uzoq muddat shaharda tanho yashashimga to‘g‘ri keldi. Mashinasozlik zavodida tarjimon edim. Sahar soat beshda o‘rnimdan turar, olti yarimda ish boshlanar edi. Ertalab radiokarnaydan madhiyani eshitib, zavod hovlisiga ravona bo‘lardik. Tushlik paytlarida ishchilar xorida ishtirok etardik. Ammo ishchilar tushlikka o‘tirganlarida nigohlari oq tunuka yanglig‘ ma’nosiz, moyli qo‘llari bilan o‘zlarining gazetaga o‘ralgan yeguliklarini paypaslardilar. Ular o‘z nasibalarini yeyishdan oldin, pichoq bilan dastgohlardan yuqqan qora-quralarni qirtishlar edilar. Ikki yil shu zaylda o‘tib ketdi. Kunlar bir-biridan unchalik farq qilmas edi. O‘xshash kunlar ham ortda qolib, uchinchi yili, hafta o‘rtasida paydarpay uch mahal bahaybat, suyagi buzuq, kulrang ko‘zlari yonib turgan bir kishi – xavfsizlik xizmati vakili men ishlayotgan bo‘lmaga tashrif buyurdi.
Birinchi safar xonamda turgancha meni haqorat qildi.
Ikkinchi safar kamzulini yechib, uni javon kalitiga ilib qo‘yib, iltifotsiz o‘tirdi. O‘sha kuni men uydan lolalar keltirgan, ular guldonda olov rangida porlab turar edi. U menga qaradi-da, mening odam tanish borasidagi mahoratimni maqtay ketdi. Uning ovozi jaranglab chiqardi. Bu menga erish tuyuldi. U bilan bahslashib, odamlarni emas, gullarni farqlay olishimni bildirdim. Shunda u meni lolalarni bilganimdan ko‘ra yaxshiroq bilishini takabburona aytdi. Keyin kamzulini qo‘liga tashlagancha chiqib ketdi.
Uchinchi safar kelganida u o‘tirdi, men turdim, chunki stulimga u qog‘ozlar bilan qappaygan sumkasini qo‘yib kelgan edi.
U meni og‘ziga kelgan haqorat so‘zlar bilan: “ahmoq, to‘nka, dangasa…,” – deb quturgan itdek qopdi. Lola solingan guldonni stol chetiga surib qo‘ydi-da, oldimga bir bet qog‘ozu bitta ruchkani taqillatib qo‘ydi. U “yoz”, – deb to‘ng‘illadi. Men tik turgancha, uning aytganlarini yozdim: ismim, tug‘ilgan sanam va manzilimni. Ammo keyin yaqinlarim va qarindoshlarim haqida lom-mim demadim. Shu payt u bo‘g‘iq ovozda dahshatli so‘z aytdi: kallakesar.
Men bu so‘zni yozmadim. Qalamni qo‘yib, deraza yoniga yaqinlashdim va oynadan chang-to‘zonli ko‘chaga tikildim, ko‘cha asfaltlanmagandi. Uylar ko‘rimsiz. Bu xaroba ko‘cha hali ham Strada Gloreay deb atalardi. Ya’ni Shuhrat ko‘chasi. Bu ko‘chadagi yaydoq tut daraxtida bir mushuk o‘tirar, bu zavod mushugi bo‘lib, quloqlari yirtilgan edi. Uning tepasida nur taratib turgan subhidamdagi quyosh go‘yo sariq barkash nog‘oraga o‘xshab ketardi. Shunda bu ish mening fe’l-atvorimga mos emas, dedim. Fe’l-atvor so‘zi yashirin xizmat kishisini jazavaga soldi. U oldimdagi qog‘ozni olib, mayda-mayda qilib yirtib uloqtirdi. Balki u kishi bu xatti-harakati bilan o‘z xo‘jayiniga meni o‘zlari tomonga og‘dirishga urinayotganini namoyish qilmoqchi bo‘lgandir. Chunki u pastga egilib, yirtilgan qog‘oz parchalarini yig‘ishtirib oldi-da, sumkasiga soldi. U tishlarini qayraganday bo‘lib, sumkasini qo‘ltig‘iga qisgancha, ohista shunday dedi: “Hali boshingda ko‘pgina yong‘oqlar chaqiladi, biz seni hali daryoga cho‘ktiramiz”. Men esa o‘zimga o‘zim: “Agarda men uning aytganlaridek yozib, imzo qo‘ysam, unda o‘zligimni saqlab yashay olmayman, yaxshisi bu ishni o‘zlari bajarganlari tuzuk”. O‘sha paytda men ishlaydigan idora eshiklari ochilib, u chiqib ketdi. Tashqarida Strada Gloreay ko‘chasida tut daraxti tepasida o‘tirgan mushuk daraxtdan tushib, uy tomonga sakradi. O‘sha kundan keyin meni ta’qib qila boshladilar. Endi zavoddan ketishim kerak edi. Har kuni ertalab, soat olti yarimda direktor huzurida bo‘lishim lozim. Uning oldida har tong kasaba uyushmasi raisi va partiya tashkiloti kotibi turishar va onam bir vaqtlar ro‘molchangni oldingmi, deb so‘raganlari kabi, direktor har tong boshqa ish topdingmi, deb murojaat etar edi.
Men bo‘lsam, har safar, “boshqa yumush qidirayotganim yo‘q, menga shu yerdagi ishim ma’qul, xudo xohlasa, nafaqagacha shu yerda ishlashni xohlar edim”, – deb javob berardim.
Kunlarning birida ishga kelsam, hamma lug‘atlarim men ishlaydigan bo‘limning dahlizida, eshik yonida yotganiga ko‘zim tushdi. Eshikni ochsam, ish stolimda bir muhandis o‘tirganini ko‘rdim. U menga qarab, ichkariga kirishdan oldin eshikni taqillatish kerak, bu joyda men o‘tiraman, bu yerda qidiradigan narsang yo‘q, dedi. Uyga qaytib keta olmasdim, chunki sababsiz ishda bo‘lmasam meni ishdan bo‘shatishlari turgan gap. Garchi bir joyda o‘tirib o‘z vazifamni bajarish sharoiti bo‘lmasa-da, har kuni odatiy ravishda ishga kelishim shart edi.
Har kuni Strada Gloriay ko‘chasidan uyga qaytar chog‘imizda boshimdan o‘tganlarni gapirib beradigan dugonam dastlabki paytlarda ish stolining bir burchagini menga bo‘shatib berdi. Ammo bu hol ko‘pga cho‘zilmadi. Kunlardan birida eshik bo‘sag‘asida turgan dugonam: “Seni ichkari qo‘yolmayman, hamma seni josus deb atamoqda”, dedi. Izzat-nafsga tegishlar haddan oshdi, hamkasblar o‘rtasidagi mish-mishlarga elak tutib bo‘lmay qoldi.
Bu eng dahshatlisi edi: hujumlarga chidasa bo‘lar-u, tuhmatlarga ilojsiz qolasan kishi. Men hamisha hamma bilan, hattoki o‘lim bilan ham hisoblashgim, haqiqatni aniqlagim kelardi. Ammo hali bunga tayyor emas edim. Har qanday hisob-kitob, har qanday bahs, tortishuv ko‘ngilga taskin bermasdi. Tuhmatlar ich-etimni tatalardi.
Hamkasblarimning fikrlariga ko‘ra men rad etilgan, ko‘kragidan itarilgan kishi edim. Agarda men ularga xiyonat qilganimda, ularning munosabatlari qanday bo‘lishini tasavvurimga sig‘dira olmayman. Umuman olganda, ular meni go‘yo sotqinligim uchun jazolagan edilar.
Ishga bormasdan ilojim yo‘q, ishlash uchun esa joy tayin emas, buning ustiga dugonamning xonasiga kirish man etilganligi bois zinapoya maydonchasini tanlashga majbur bo‘ldim.
Zinalar bo‘ylab bir-ikki bor tepaga chiqdim, pastga tushdim, birdan yana onamning bolasiga aylandim-qoldim, chunki CHO‘NTAGIMDA ONAM ESLATADIGAN RO‘MOLCHA bor edi. Uni men birinchi va ikkinchi qavatlar orasidagi zinapoyalardan biriga to‘shadim, sarishta bo‘lishi uchun zinani obdon artdim va nihoyat shu joyga o‘tirdim. Semiz lug‘atlarimni tizzalarimga qo‘ygancha, gidravlik mashinalarni ishlatish yo‘riqnomalarini tarjima qilishga kirishdim. O‘zim zinalar egasi, ishxonam — dastro‘mol to‘shalgan joy. Dugonam tushlik paytlari oldimga tushar, biz zinalarda o‘tirardik. Birgalikda ilgarigidek, goh uning, goh mening bo‘lmamda tushlik qilar edik. Hovlidagi radiokarnaydan ishchilar xorining Vatan obod, xalqlar ozod va baxtiyorligi haqidagi qo‘shiqlari yangrardi. Dugonam qo‘shiqni tinglab, xo‘rligi kelib, menga achinib yig‘lar edi. Men esa o‘zimni tutishga, irodali bo‘lishga intilardim. Bu hol uzoq muddat — toki meni haydagunlaricha davom etdi.
Zinapoyalar ish joyim, o‘zim uning bekasi bo‘lgan paytlarimda lug‘atlarni varaqlab, zina (Treppe) so‘zi qanday ma’nolarga egaligini o‘ylab ketdim: Birinchi zina kirish, oxirgi zina chiqish ma’nolarini anglatar ekan. Tepaga eltuvchi gorizontal zinapoyalar zina yanoqlari, zinalar orasidagi bo‘shliqlar zina ko‘zlariga o‘xshaydi.
Gidravlik, moyli mashinalarning qurilma bo‘laklarga qarab chiroyli so‘zlar yasar edim: kungirador zina ushlagichlarining qaldirg‘och dumiga, g‘oz dumiga o‘xshatgim kelar edi. Xuddi shu tarzda zina qismlarining shoirona nomlarida texnik til nafosati paydo bo‘laveradi: zina yanoqlari, zina ko‘zlari. Shunday qilib zina o‘z qiyofasiga ega bo‘laveradi. U (zina) yog‘ochdan yoki toshdan yasaladimi, beton yoki temirdan quyiladimi – baribir uni odamlarning o‘zlari quradilar, dunyoning mo‘‘jizakor narsalari o‘z qiyofalarini topadilar, odamlar o‘lik xomashyoga o‘z nomlarini berib, suyakni et bilan to‘ldiradilar, tana qismlari sifatida gavdalantiradilar. Texnik mutaxassislar o‘z zargarona mehnatlari bilan nafosatni reallashtiradilar.
Har qanday ish, har bir kasbda onamning ro‘molcha haqidagi so‘roqlari davom etaveradi.
Bolaligimda bizning uyda ro‘molchalar saqlanadigan g‘aladon bo‘lardi. Uning ichida ikki qatorda ketma-ket taxlangan uch turli ro‘molchalar bo‘lardi:
Birinchi bo‘lmada otam va bobom uchun erkaklar ro‘molchalari, o‘ngda onam va buvim uchun ayollar ro‘molchalari.
Keyingisida men uchun bolalar ro‘molchalari.
Uchinchi g‘aladonda ro‘molcha kattaligidagi oilamiz tasviri bor edi.
Erkaklarning ro‘molchalari katta bo‘lib, chetlari hoshiyali jigarrang, kulrang va to‘qqizil rangda edi. Ayollar ro‘molchalari kichikroq bo‘lib, chetlari havorang, qizil yoki yashil bo‘lardi. Eng kichik ro‘molchalar bolalarniki bo‘lib, unda hoshiya bo‘lmas, ammo chetlari oq to‘rtburchak, gullar yoki hayvonlar rasmi solingan bo‘lar edi. Har uchala dastro‘molning old tomonida ish kunlariga mo‘ljallangan ro‘molchalar, orqa tarafida yakshanbaga atalganlari bo‘lardi. Yakshanba ro‘molchalari kiyilgan ko‘ylaklar rangiga mos bo‘lishi lozim edi.
Uyimizdagi birorta narsa ro‘molchadek muhim ahamiyat kasb etmagan. U barcha holatlarda kerak bo‘lardi: tumov, burun qonaganda qo‘l lat yeganda, tirsak yoki tizza jarohatlansa, yig‘laganda ko‘z yoshlarini artish, namlangan muzdek to‘rt burchagi tugilgan ro‘molcha bosh og‘riganda peshonaga qo‘yish uchun, oftob urishi yoki yomg‘irdan saqlanish uchun qo‘l kelar edi.
Biror narsani unutmaslik uchun yana ro‘molcha asqotadi: ro‘molcha uchini tugib qo‘ysang bas. Og‘ir xaltalarni ko‘targaningda uning bandi qo‘lingni qiyib yubormasligi uchun yana ro‘molchaga murojaat etasan. Poezd perrondan qo‘zg‘alganda ro‘molcha silkitish oq yo‘l tilab kuzatish ma’nosini anglatadi.
Poezd, ruminchasiga TREN va ona qishlog‘im Banat shevasidagi TRDN poezdlarning g‘iyqillab to‘xtashiga o‘xshaydi va bu mening xayolimga yig‘ini esga solaveradi (Trdne – nemischa ko‘z yoshi ma’nolarini anglatadi. Tarjimon). Agarda qishloqdagi uyimizda biror yaqinimiz bandalikni bajo keltirsa, o‘sha zahotiyoq og‘zi ochiq qolmasligi uchun iyagidan ro‘molcha bilan bog‘laydilar. Agar shaharda kimdir ko‘cha harakati falokatiga duchor bo‘lsa, vafot etgan kishining yuziga ro‘molcha yopib qo‘yadiganlar topiladi. Bu holda ham ro‘molcha murdani xotirjam qilish vositasi hisoblangan.
Yozning issiq oqshomlarida ota-onalar o‘z bolalarini qabristondagi gullarga suv quyish uchun jo‘natadilar. Ikkovlon yoki uchovlon bo‘lib qabrdan qabrga o‘tar va shoshilib gullarga suv quyar edik. So‘ngra kapella zinalariga zich o‘tirib olib, ayrim qabrlardan oq bug‘larning havoga ko‘tarilishini kuzatar edik. Qabrlardan tund havoga nimadir ko‘tarilib, so‘ngra ko‘zdan g‘oyib bo‘lgandek tuyular edi. Nazarimizda, bular o‘lganlarning ruhlari. Ular hayvon qiyofasida, ko‘zoynak, shisha idish, tog‘ora, qo‘lqop va paypoqlar tarzida ko‘zlarimizga ko‘rinar edi. Shularning orasida goh u, goh bu yerda tunning qora hoshiyali oq ro‘molchasi ham bor edi.
Keyinchalik, men Oskar Pastiorning sovet mehnat lagerida o‘tgan kunlari haqida suhbatlar qurdim. U keksa rus onaxoni oq batis ro‘molcha berganini hikoya qilgan edi. Balki sizlar – sen va mening o‘g‘lim tezda o‘z uylariga qaytish baxtiga muyassar bo‘larsizlar, – degan edi o‘shanda keksa rus onaxoni. Uning o‘g‘li Oskar Pastiorning tengquri bo‘lib, u ham o‘z uyidan yiroqda jarima batalonida ekanligini aytgan edi onaxon. Yarim och tilanchi holiga tushgan Oskar Pastior kampirning eshigini taqillatganda, bir bo‘lak ko‘mirni ozgina yemakka almashtirmoqchi bo‘lgan. Kampir uni o‘z xonadoniga qo‘ygan, issiq sho‘rva bilan siylagan. Uning shamollagan burnidan sho‘rvali tarelkaga tomchilar toma boshlaganda, onaxon unga hali tutilmagan oq batis ro‘molchani bergan ekan. Tevaragiga ipak qatimlaridan to‘rlar to‘qilgan ro‘molcha g‘oyat go‘zal ko‘rinib ketgani, uni bag‘riga bosganini eslagan edi Oskar.
Oskar Pastiorga rus onaxoni malham bo‘lgani kabi, tilanchi yigit ham onaxonga malham bo‘lgan.
Eshik taqillatib kelgan yetti yot begona va farzandiga mushtoq ona. Bu har ikki shaxs timsolida oniy baxtiyorlik, mezbon va mehmon munosabati va muruvvatini his qilasan. Begona rus ayoli va tashvishli ona RO‘MOLCHANG BORMI? – deb turganday.
Men ushbu hikoyani tinglagan kezlarimdan beri ushbu savol ko‘ndalang bo‘laveradi. “RO‘MOLCHANG BORMI?” savolini berish hamma joyda ham urf bo‘lganmi?
Qorning yarqirashiyu muzlash va eruvchilik yarim dunyoni band etib yotgan bo‘lsa ham-a? Bu savol tog‘lar orasiyu, cho‘llar orqali barcha sarhadlarni, hattoki dahshatli jarima va mehnat lagerlarini ham zabt etgan yovuz imperiyami? RO‘MOLCHANG BORMI savoli o‘roq va bolg‘a bilan va bir necha bor stalinizm tufayli qayta tarbiyalash vositasi sifatida, ko‘plab lagerlar mahbuslarini o‘limga mahkum etgan emasmi?
Garchi men o‘n yillar davomida rumincha gapirsam ham, Oskar Pastior bilan ilk muloqotim yodimga tushaveradi.
Ro‘molcha rumin tilida BATISTA deb ataladi. Ma’nan ruminchada oddiy yurakka yo‘l topadigan so‘zlar takrorlanaveradi. Matosi doimo batisdan bo‘lgan tayyor ro‘molcha BATISTA deyiladi. Har bir ro‘molcha hamma zamonlarda va hamma joyda batisdan qilingan bo‘lsaydi.
Oskar Pastior tutingan onasidan olgan ro‘molchasini tutingan o‘g‘il bo‘lib muqaddas sanaydi va uni o‘z jomadonida avaylab-asraydi. Besh yillar lager tutqunidan so‘ng o‘z ona yurtiga, o‘z uyiga olib keladi. Nima uchun? Uning oppoq batis ro‘molchasida ishonch va qo‘rquv qorishiq edi.
Agarda inson ishonch va qo‘rqinchni qo‘ldan boy bersa, o‘lishi turgan gap. Oq ro‘molcha haqidagi suhbatdan so‘ng Oskar Pastior uchun yarim tungacha oq xaritaga turli xil rasmlarni yopishtirib chiqdim.
Hafta o‘tib, uning huzuriga suratlarni sovg‘a qilay deb keldim. U bularni ko‘rib: “Oskar uchun” degan so‘zlarni yopishtirib kel”, — dedi. Shunda: “Bu senga sovg‘a ekanini o‘zing bilasan-ku?” — dedim. U esa: “Buni tashqariga yopishtirishing kerak, xarita buni bilmaydi,” — deb javob berdi. Xaritani yana o‘zim bilan uyga olib ketdim, va unga “Oskar uchun” degan so‘zlarni yopishtirdim. So‘ngra uni Oskarga hadya etdim. Go‘yo men birinchi marta bu ostonaga ro‘molchasiz kelgan, ikkinchi safar ro‘molcha bilan paydo bo‘lgandek edim.
Boshqa bir hikoya ham ro‘molcha bilan nihoyalangan:
Bobom va buvimning bir o‘g‘illarini Matts deb atashardi. O‘ttizinchi yillarda u savdo o‘qishiga Temesvar shahriga jo‘natilgan. Oilaning maqsadi – don savdosi amaliyotini o‘rgangach, otasining mustamlakalardagi do‘konlarini unga topshirish edi.
Maktabdagi germaniyalik o‘qituvchilar chin ma’nodagi natsistlar edilar. Matts maktabda savdogarlikdan ko‘ra ko‘proq natsist (millatchi) bo‘lib yetishdi. Reja aslida shunday tuzilgan bo‘lsa ajabmas. Maktabdagi ta’limdan so‘ng uning har tuki natsistga aylandi. Go‘yo uni almashtirib qo‘yishgandek edi. U antisemitga yahudiylarga qarshi shiorlar aytib qichqirar, tentaknamo qiliqlarining cheki-chegarasi yo‘q edi. Bobom uni ko‘p marotaba insofga chaqirdi, chunki bobomning yiqqan-tergani yahudiy savdogar gumashtalari qo‘lida edi-da!
Taassufki, unga aql kirgizib bo‘lmadi. U qishloq mafkurachisi sifatida urushga borishdan bo‘yin tovlagan tengqurlarini yomonotliq qilib ko‘rsatar, rumin armiyasida mirza martabasini egallagan bo‘lsa-da, aslida o‘z xohishiga ko‘ra SS (zondersoldat – alohida askarlar) guruhiga moyilligi baland edi. Bir-ikki oylar o‘tgach, uyga uylanish uchun qaytadi.
Urush mashaqqatlari ham unga yoqmas, undan qutulish uchun turli imkon va vaj-karsonlar qidirardi. Shunday imkoniyatlardan biri uylanish ta’tili edi.
Buvimning g‘aladonida o‘g‘lining ikkita surati bor edi, biri to‘yda tushgan, ikkinchisi qoraxat bilan yuborilgan rasm. Nikoh marosimidagi suratda kelin oq libosda, guyo ganchdan ishlangan oyimqiz. Boshidagi gulchambar, qirqilgan barglarga o‘xshaydi. Yonidagi Matts natsistlar kiyimida, kuyovdan ko‘ra askar sifatida rasmga tushishni ma’qul ko‘rgan. Uylanayotgan askar frontga qaytishi bilanoq o‘limga mubtalo bo‘lishini anglatuvchi rasm. Minadan tilka-pora bo‘lgan askar rasmi, shapaloqdek rasmda oq ro‘molchaga tugilgan tuproq aralash xok. Qoraga o‘ralgan oq ro‘molcha shunchalik kichikki, bolalar ro‘molchasiday, uning oq burchaklari o‘rtada bo‘lib, bo‘yab qo‘yilgan.
Buvim uchun bu rasm ham bir malham: oq ro‘molchada natsist murdasining xoki, uning nazarida go‘yo o‘g‘li tirikdek. Buvim har ikki rasmni ibodat kitobiday avaylab-asraydi. U har kuni ibodat qiladi. Ehtimol, uning iltijolari ikki tomonlamadir. Balki u sevimli o‘g‘lining natsist bo‘lganligi uchun qahri kelgan, xudodan uni ham o‘z rahmatiga olishini so‘rar.
Bobom birinchi jahon urushida oddiy askar bo‘lgan. Agar o‘g‘li Matts haqida gap ketganda ko‘pincha alam bilan: agar bayroqlar hilpirasa, aql yon berib nog‘ora o‘rnini surnayga bo‘shatar,” dedi. Bu gap men o‘zim yashagan keyingi zulmkorlik (diktatura) davriga ko‘proq mos kelardi. Har kuni kichiklar va kattalar nog‘oraning surnayga aylanishidan kutardilar. Men esa surnay chalmaslikka qaror qilganman. Ammo bolalik yillarimda o‘z xohishimga zid ravishda akkordeon chalishga o‘rgatishgan. Chunki uyda marhum askar Mattsning qizil akkordeoni bor edi. Akkordeon tasmasi ancha uzun bo‘lib, menga mos kelmasdi. Yelkamdan akkordeon tushib ketmasligi uchun akkordeon chalishni o‘rgatuvchi ro‘molcha bilan tasmalarni bog‘lab qo‘yardi. Bu kichik narsalar — xoh u nog‘ora, xoh akkordeon bo‘ladimi, yo bo‘lmasa ro‘molchami, hayotdagi mayda-chuydalar deyish mumkin. Narsalar aylanib, oxir-oqibat nimanidir anglatadi. Chunki takrorlar borib-borib shayton doirasiga bo‘ysunadi, chekinadi va chekinishlarda nimadir bor. Ishonsa bo‘ladi-yu, aytib bo‘lmaydi, aytib bo‘lmaydiganni yozib bo‘lmaydi ham. Chunki yozuv shunday chigal faoliyatki, bosh o‘ylaganini qo‘l ro‘yobga chiqaradi. Og‘iz uni tarqatadi. Zulmkorlik yillarida ko‘p gapirib, og‘zim kuydi. Chunki men karnay bo‘lmaslikka qaror qilgan edim-da, ko‘p hollarda chalish behudaligi ayon bo‘lib qoldi. Nutq irod qilish chidab bo‘lmas oqibatlarga olib keldi. Ammo og‘zimni yumib yozdim, o‘sha aytish mushkul, yozish qulay bo‘lgan zavod zinapoyalarida. Voqealarni og‘zaki ifodalash urf bo‘lmagan paytlarda. Ularning qoralamalarini men faqatgina kallamda ilg‘ab-ilg‘amay harflarga terganimda, so‘zlarning shaytoniy doirasi yozuvda o‘z ifodasini topardi. O‘lim qo‘rquvi va ochlik azobi xayoldan nari ketmasdi. U mendagi so‘z tanqisligi, so‘zga ochlik edi. So‘zlarning g‘ujg‘on o‘ynashi holatimni ifodalar edi. Holatim og‘iz bilan aytish imkoni bo‘lmagan narsalarni miyada harflarga terar edi. Men so‘zlarning shayton doirasida o‘zim ilgari anglamagan ifodalarini topmagunimcha yugurganim-yugurgan edi. So‘zlar pantomimasi voqelik bilan uyg‘un tarzda ishga kirishardi. Ular haqiqiy bo‘lmagan narsalarni farqlab, asosiylarini ikkinchi darajalilardan ajratar edi. Mavzu mavjud, ammo uni ifodalovchi so‘zlar hadeganda tilingga kelavermaydi, u mavzuni o‘z turiga xohlagan joyidan o‘rayveradi. Narsalar mos kelavermaydi.
Zinapoya “malikasi” bo‘lib yurgan kezlarimda, bolalik yillarimda daryo bo‘ylarida sigir boqib yurgan paytlarimdagidek yolg‘iz edim. Nabotot qo‘ynida bo‘lganim uchun barglarni, gullarni yer edim. Chunki qanday jon saqlash, tirik qolishni ular bilar, men esa bilmas edim. Tarkibida sut bo‘lgan tikanakli o‘simlik poyalarini bilar edim-u, uning nomidan bexabar edim. Ammo bu o‘simlik nomi o‘simlik tarkibini anglatmas edi. Men o‘zim o‘ylab topgan ignabarg, ignabo‘yin nomlarni, ya’ni tarkibida na sut, na tikan bo‘lgan so‘zlar bilan atashga intilgandim. Men sigirlarni boqar va miyamda so‘zlar g‘ujg‘on urib, yangi shakl va ma’noda meni rom etar edi.
Men o‘zimcha his qilganman.
Har bir so‘z o‘z qiyofasi orqali shayton doirasidan biron narsani anglatadi va hech narsa demaydi.
So‘z ohangi biladiki, u aldashi mumkin. Chunki narsalar o‘zlari nimadan qilinganini pinhon tutish bilan aldaydi. Hissiyotlarni imo-ishoralar yashiradi, narsalar va imo-ishoralar ro‘baro‘ kelgan joyda so‘z ohangi o‘zi kashf etgan haqiqatni namoyon etadi. Yozayotganingda ishonch haqida so‘z ham bo‘lishi mumkin emas, so‘zamollik haqida-ku, gapirmasa ham bo‘ladi.
Zavodda ishlagan paytlarim o‘zim zinapoya “malikasi”, ish o‘rnim ro‘molcha to‘shalgan pillapoya bo‘lgan kezlarda lug‘atimda chiroyli bir so‘zni kashf etdim, bu so‘z zinapoya badali yoki haqi edi. Uning ma’nosi zinapoyadan tushayotganlar yoki chiqayotganlar uchun badalning bahosi boshqa edi.
Yozuvda har ikkisi sodir bo‘lar, men matn mazmuniga qanchalik chuqurroq kirib borsam, yozganlarimdan shunchalik ko‘nglim to‘lar, marhumlar hayotda boshlaridan kechirganlarini ifodalayotgan bo‘lardim. Tasvirlar marhumlarni hayajonga solayotgandek tuyulsa, o‘sha ifoda nazarimda, eng yaxshisi bo‘lar edi.
Marhumlar hayratga tushganlarida bu tasvir yorqinroq namoyon bo‘lar edi. Ba’zan so‘zlar meni shunga majbur etadilarki, go‘yo marhumlar sovuqdan bir-birlarining pinjiga sochilib ketmaslik ilinjida suqulib kirib olardilar. Nazarimda, narsalar o‘zlari nimadan yasalganliklarini bilmaydilar, imo-ishoralar o‘zlari ifodalaydigan ma’nolardan bexabar va so‘zlar ularni talaffuz etuvchi og‘izni tanimaydilar. Ammo o‘z mavjudligimizni barqarorlashtirish uchun bizga narsalar, imo-ishoralar va so‘zlar darkor. Qanchalik so‘zlarni ko‘proq va xo‘broq qo‘llay olsak, shunchalik biz erkin bo‘la olamiz. Ularni tushunish qanchalik mushkul bo‘lsa, muayyan vaqt davomida ular mavhum bo‘lib qolaveradilar.
Ruminiyadan muhojirlikka jo‘nab ketishimdan bir oz avval, tong saharda onamni qishloq politsiyachisi olib ketdi. Onam ketishlaridan oldin ostonada turganlarida, o‘zlariga-o‘zlari savol berganday bo‘ldilar — “Ro‘molchang yoning-dami?” — ularda ro‘molcha yo‘q edi. Garchi politsiyachi betoqat bo‘lsa ham, u yana bir bor uyga kirib ro‘molni oldi. Politsiyachi g‘azablandi. Onam ruminchani politsiyachining qichqirishi darajasida yaxshi bilmasdi. Politsiyachi mahkamadan chiqib, eshikni tashqaridan qulfladi. Kuni bo‘yi onam uy qamog‘ida o‘tirdi. Dastlabki soatlar onam o‘z stulida o‘tirib, ko‘z yoshi to‘kdi. Keyin xonada u yoq-bu yoqqa yurib, ko‘z yoshlari namlagan ro‘mol bilan javonlardagi changni arta boshladi. So‘ng u xona burchagida turgan suv chelagini va qoziqda osig‘liq ro‘molni olib, polni artdi. Onam menga bu haqda gapirib berganlarida hayron qoldim. “Xonani tozalash yuragingizga qanday sig‘di?” – deb so‘raganimda, onam hech ikkilanmay: “Vaqtni o‘tkazish uchun ish qidirib yuruvdim buning ustiga, xona iflos ekan”, – deb javob qaytardi. Vaqt o‘tib, endigina ta’qib qilinishiga qaramay, ko‘pincha, ammo o‘z xohishiga ko‘ra tahqirlanish, o‘z izzat-nafsi, obro‘sini baland tutganligini tushundim. Qoralamalarimdan birida bu holatni tasvirlash niyatida so‘zlar izladim.
O‘zimga va diktatura tufayli hozirgi kunlarda ro‘shnolik ko‘rmayotgan, izzat-nafslari toptalgan barcha odamlarga bir gapni ayta olaman. Bu gap ro‘molcha so‘zi bilan aloqador. Ularga shunday savol bergan bo‘lardim: RO‘MOLCHANGIZ YONINGIZDAMI?
Ro‘molcha haqidagi savolni har kim umuman ro‘molcha deb tushunmasdan, balki insonning jiddiy tanholigi deb anglasa ma’qul bo‘lar.
“Jahon adabiyoti” jurnali, 2011 yil, 5-son.
