Одам, китобларини сотишга аҳд қилди. Бутун кеча кроватида ағанаб чиқди. Ҳеч уйқуси келмади. «Китоб сотиш!» Кўнгли ғаш бўлиб, ниҳоят соат учларга бориб ухлай олди. Эрталаб турганда икки чаккаси зирқирарди. Ташқарига чиқди. Юз-қўлини ювди. «Лекин китоб сотиш!..»
Ўрхон Камол
КИТОБ САВДОСИ
Маҳмуд Рашид Ўғутчи (тур. Mehmet Raşit Öğütçü), тахаллуси Ўрхон Камол(15.9.1914,Адана, Жайхун, — 2.6.1970, София, Болгария) — турк ёзувчиси. Илк ҳикоясини Бачаксиз Ўрхон имзоси остида эълон қилган. 1943 йилдан бошлаб асарлари Ўрхон Камол номи остида чиқв бошлаган. Сиёсий қарашларига кўра Нозим Ҳикматга яқин бўлган. 1958 йили «Қардош ҳақи» ҳикочи учун Саид Фоиқ мукофотига сазовор бўлган. 1966 йили сиёсий қарашлари туфайли қамоққа олинган. 1967 йили «Анқара Санъатсеварлари» журнали Ўрхон Камолни энг яхши ҳикоя устаси деб эълон қилди. 1969 йили эса Турк тили жамияти ва Саид Фоиқ ҳикоя мукофоти билан тақдирланди. 1970 йилнинг 2 июлида Болгария ёзувчилари уюшмаси таклифи билан Софияда даволанаётган пайтида вафот этди. Адибнинг романларилари: Baba Evi (1949), Avare Yıllar (1950), Murtaza (1952), Cemile (1952), Bereketli Topraklar Üzerinde (1954), Suçlu (1957), Devlet Kuşu (1958), Vukuat Var (1958), Dünya Evi (1958), Gavurun Kızı (1959), Küçücük(1960), El Kızı (1960), Hanımın Çiftliği (1961), Eskici ve Oğulları (1962), Gurbet Kuşları (1962), , Sokakların Çocuğu (1963), Kanlı Topraklar (1963), Bir Filiz Vardı (1965), Müfettişler Müfettişi (1966),Yalancı Dünya (1966), Evlerden Biri (1966), Arkadaş Islıkları (1968), Sokaklardan Bir Kız (1968), Üç Kağıtçı (1969), Kötü Yol (1969), Kaçak (1970-ö.s.), Tersine Dünya (1986-ö.s), Dünya Dönüyor (1953), Neden Böyle (1956), Uçurum (2014).
Одам, китобларини сотишга аҳд қилди.
Бутун кеча кроватида ағанаб чиқди. Ҳеч уйқуси келмади. «Китоб сотиш!» Кўнгли ғаш бўлиб, ниҳоят соат учларга бориб ухлай олди. Эрталаб турганда икки чаккаси зирқирарди. Ташқарига чиқди. Юз-қўлини ювди. «Лекин китоб сотиш!..» Чаккадаги оғриқ ҳамон босилмасди. Ховлига чиқди, кирди, кийинди. Ойнага қараб ўз аксини кўрмади. «Китоб сотиш!» У сочини тараркан, тароқ этга ботди ва териси шилинди… «Ҳа, барибир китобларни сотиш керак!»
— Нима қиляпсан ўзи, жоним? Қара, тосга туртилиб, сувни тўкиб юбординг! — деди хотини.
— Сувни мен тўкиб юбордимми? Пардон!
Китоб сандиғининг олдига бориб ўтирди. Булар унга нақадар яқин эди-я! Ҳар бир китобда ундан, унинг фикрларидан бирон нарса қолган… Ҳар бир китобнинг варақ четларига қўшимча, белги, мулоҳазалари қўйилган… Ёки ёққан жумлаларнинг ости чизилган…
— Бугун сотади-а, ойижон? — деб секингина сўради қизча онасидан.
Она қизига ҳўмрайиб қўйди. Қизча жим бўлиб қолди. Лекин нега? Ахир нима қилсин, унинг қорни очган эдида! Китоб қорин тўйдирмайди-ку…
Вой-бў, қанча китоб-а! Сотаверсин, ҳаммасини сотсин. Агар отасининг ўрнида у бўлгандайди, ўйлаб ўтирмай сотаверарди…
Одам китобларини ажратиб ўтирарди. Қизча отасига яқинлашди. У бир нарса сўрамоқчи, аммо отасининг жахли чиқмасмикан?
Отаси жилмайди… У тишлари орасидан ҳуштак чалар эди… Гоҳ-гоҳ бошини чайқар, варақлаб-варақлаб бир нарсаларни ўқир, кулиб қўярди. Кейин китобни ёпиб хўрсинди-да, иккинчи тарафга қўйди.
— Дадажон! — деди қизча секингина қўрқув аралаш.
Мана, Толстойнинг «Уруш ва тинчлик» китоби. У Толстойни жуда ҳам севарди. Дарвоқе, унинг ўзида Толстойга ўхшашлик бир нарса бор… Мана, «Менинг университетларим», Айниқса буниси… унда Горькийга ҳам ўхшаш бир нарса бор… Эҳтимол бу Горькийдай оғир ҳаёт кечирганидандир…
— Дадажон!
Қизчанинг юраги дук-дук урарди. Ахир қорни оч-ку… Очдан-оч ўтириб бўладими? Қорни очди, очди, очди… Демак бу китобларни сотади… Лаънат-эй ҳаммасига ҳам…
Китобларни айирди, газетага ўради, ўрамларни каноп билан маҳкам боғлади. Икки ўрам китоб икки қўлтиғида, уйдан чиқар экан:
— Тушликка ҳеч бало йўқ! Қайтишингда иккита нон, қоқ гўшт ва тухум опкегин, — деди хотини.
Қизчанинг сўлаги оқиб кетди.
— Ойижон, лимонам ол десангиз бўлмасмиди? Лимонсиз чой яхши бўлмайди-ку! — деди отаси чиқиб кетгач ва ютиниб қўйди.
— Ойижон, қорним жуда-жуда очди. Бугун ҳамма гўштни ўзим еб қўяман!
Куннинг қизиғида китоб қўлтиқлаб олган Одам аста-секин борарди. Уни қайғу эзган, руҳсиз ва паришон.
Олдидан юк машиналар ўтар, таксилар виз-виз учарди… «Аммо лекин, китобларни сотиш керак?.. » У ўйга чўмган, ёнидан ҳар хил одамлар: хароб, башанг кийинган, ғоят гўзал хотинлар ўтиб кетарди. «Унга барибир, китобларни сотиш керак!»
Неча муюлишлардан қайрилиб, кўчалардан ўтди.
Китобларини бир дўстига сотмоқчи эди. Улар бир мактабда, бир синфда, бир партада ўтириб ўқишган эди. У бахтга ишонмаганлиги учун, дўсти «Автомобиль агентлиги»нинг хўжайини бўлиб қолганда ҳам, тасодиф холос, деб қўйди. Лекин на бўлса бўлсин, бу дўсти бошқа ўртоқларига ўхшамади. У эҳтимол пул билан ҳам ёрдам бериши мумкин эди. Аммо бунга унинг ўзи кўнмайди-да. Шунинг учун у: «китобларингни олиб келчи. Ҳаммасини жамлаб ҳисоблаймиз-да, ўн икки процент чегириб ташлаймиз» деган эди. Шундай қилиб қашшоқ дўстининг иззат-нафсини камситмади. Одам дўстининг идорасига кирди. Кошкийди кирмаса. У ерда Наждат ўтирарди. Наждат ҳам мактабдош ўртоғи. Бир мактабда, бир синфда ўқигану, аммо у, бошқа партада ўтирарди. Наждат ҳозир доктор. У-чи?
Одам ҳанг-манг бўлиб қолди. Наждат ҳали-ҳали аввалгидай. — Устида яхши тикилган костюм, лабида нафратомиз кулгу… «Наждат китобларни сотиб, иккита нон ва қоқ гўшт олишимни билиб қолади» деган фикр хаёлидан ўтди. Унинг келганини Хайри кўрган эди.
— Хўш, китобларингни олиб келдингми?
Наждат ҳали ҳам кинояли нафратомуз қараб турар, кўзлари китоб ўрамларига қадалганди. Ажабо, Хайри унга: «Менга китобларини ўз нархидан ўн икки процент арзонга сотмоқчи… Ачинарли ҳолга тушиб қолибди. Раҳмим келди… Китоблари керак ҳам эмас-у, озгина бўлсада ёрдам-да» деганмикан-а? Ҳар ҳолда айтганга ўхшайди… Айтган, бўлмаса Наждат китобларга бундай кўз билан қарармиди?
Худди шу вақтда Хайри доктор Наждатга китоб ҳақида гап очди. Унинг қулоқлари шанғиллаб, кузлари тиниб кетди. Хаёлида Наждат билан дўсти гоҳ узоқлашиб, гоҳ яқинлашаётгандай, яна яқинлашиб, яна узоқлашаётгандай пириллаб айлана кетдилар…
Наждат ҳамон тикилиб турарди. Унинг кўзлари кўмкўк ва ҳийлакор.
— Йўқ! Китобларимни сотмасликка қарор қилдим, — деди у, бирданига.
Улар тикилиб туришар… Наждатнинг кўм-кўк ва хиёнаткор кўзлари ғам босгандай кўринди.
— Иш топдим. Китобларни сотиш фикридан қайтдим.
Улар бир нарсалар сўрашди, у гапираверди, гапираверди, улар сўрашаверди. У алланималарни гапириб бердики, қаршисида ўтирганлар ўринларидан турди, у ҳам турди. Биргаликда бир ресторанга боришди. Қоронғироқ ва салқингина ресторан… У ҳамон ўйчанди. Ортиқ хаёлига иккита нон ва қоқ гўшт келмасди. Йўқ, келмасдимас — келарди, лекин бўлаётган воқеалар унинг ўзига бўйсунмасди.
* * *
— Ойижон, пешин бўлди-ку. Дадамлар ҳеч келмаяптила-ю… — дейди қизча.
— Келади қизим, келади, сабр қил!
— Ҳеч, чидолмийман, қорним оғриб кетяпти, худди деворлар қимирлаётганга ўхшаб кетяпти.
Хотин эрининг ҳали-бери келмаслигини биларди. Китобларни сотган бўлсайди, аллақачон келган бўларди. Эри ишлаган вақтларда уйим-жойим деб куйиб-пишишлигини яхши биларди. «Албатта, олмаганлар… Лаънатилар!.. Инсонлар нега бунчалик тош бағир-а? Биз уларга нима ёмонлик қилдик? Қанча-қанча меҳмонхоналари, боғ-роғлари, автомашиналари бор… «Ахир нега эрини фабрикага ишга олишмайди? Қизғанадиларми?» Хотин мийиғида кулиб қўйди: «Қизғанадилар, ҳақиқатан қизғанадилар!»
— Уҳ, ойижон, дадамлар келмайдилар дедим, келмайдилар!
— Келади қизим, албатта келади, сабр эт!
Хотин қўшнисидан қарзга яримта нон олиб чиқади. Қизча нонни ана-мана дегунча очкўзлик билан еб қўяди.
Соат кетидан, соатлар ўтиб, кеч бўлади. Қизчанинг яна қорни очиб, уйқу босади. У кроватга чўзилади, онаси устига ип шолча ташлаб, қўшнилариникига чиқиб кетади. Зора битта-яримтаси нарса тикдирибми ёки полми, кирми ювдириб қолса…
* * *
Эшик ланг очилади. Китоб қўлтиқлаган Одам кўринади. Гандираклаб-гандираклаб маст-аласт ичкарига киради. Хонасига ўтади. Уй ўртасида туриб қолади. Кулимсираб қўйиб бош чайқайди. Ойна олдига келади, ухлаб ётган қизини кўриб қолади. У томон юраркан қўлтиғидаги китоб ўрамларининг бири ерга тушиб кетади. Жаҳл билан иккинчи ўрамни ҳам улоқтиради. Оёқлари билан тепади:
— Қани у?
Қайтиб ойна олдига келади ва ўз-ўзини синчиклаб қарайди: юзи сўррайиб соқоли ўсиб кетган. Ич-ичига кириб кетган, қон қуйилган кўзлар… «Эркакмиш? Шуям эркакми… Оила боши… Севмаса ҳам ҳақли!» Бир уриб ойнани синдиради. Ойна парчалари жаранглаб полга тушади-да, қиз уйғониб кетади. Дадаси қўллари белида, ойна парчаларига тикилар ва оёқлари билан топтарди.
— Дадажон!
Одам қизига қарайди, у ҳам кўнглига ёқмайди.
— Риёкорлик қилма!
Қиз қўрқув ва даҳшат тўла кўзларини отасидан олмасди.
Отаси тинмай гапирарди:
— Сенлар мени севмайсиз, сен ҳам, онанг ҳам… мени севмайсизлар! Ёлғон гапирасизлар, ёлғон!
— Худо ҳаққи яхши кўрамиз дадажон… Мен сизни жудаям яхши кўраман…
— Ёлғон гапирасизлар, на сен, на онанг мени заррача бўлмасин севмайсиз! Сенларга мен ўлиб қўя қолсам, яна ундан кейин…
— Ойимлар яхши кўрмасаларам, мен жуда яхши кўраман дадажон…
— Ишсиз отани, ишсиз эрни ҳам севадиларми?
Қиз йиғлайди. У дадам жинни бўлиб қолибди, деб ўйлайди. Отаси бўлса ҳамон гапирарди.
— Шу маҳалда қаерда юрибди? Ким билади? Қўшнилариникида эдим дейди-да! Мени алдашга тушади, алдадим деб ўйлайди.
Ҳамма ёқни қоронғулик босди. У гандираклаб кетиб, деворга суяниб қолади. Эсига келмайдими ёки ортиқча исрофгарчилик бўлмасин дейдими, чироқни ҳам ёқмайди. Борган сари ўзини ёмон сезади. Боши айланади…
Хотин уйга қайтганда, алламаҳал бўлган эди. У чироқни ёқиб, полда ётган эрини кўрди. У китоб ўрамларидан бирини бошига қўйиб олганди… Қизи ўтирган ерида ухлаб қопти.
Хотин чуқур уҳ тортди ва очиққанини яна ҳам қаттиқроқ сезди.
Туркчадан Тоҳир Иброҳимов таржимаси
Odam, kitoblarini sotishga ahd qildi. Butun kecha krovatida ag’anab chiqdi. Hech uyqusi kelmadi. «Kitob sotish!» Ko’ngli g’ash bo’lib, nihoyat soat uchlarga borib uxlay oldi. Ertalab turganda ikki chakkasi zirqirardi. Tashqariga chiqdi. Yuz-qo’lini yuvdi. «Lekin kitob sotish!..»
O‘rxon Kamol
KITOB SAVDOSI
Mahmud Rashid O’g’utchi (tur. Mehmet Rasit Ogutcu), taxallusi O’rxon Kamol(15.9.1914,Adana, Jayxun, — 2.6.1970, Sofiya, Bolgariya) — turk yozuvchisi. Ilk hikoyasini Bachaksiz O’rxon imzosi ostida e’lon qilgan. 1943 yildan boshlab asarlari O’rxon Kamol nomi ostida chiqv boshlagan. Siyosiy qarashlariga ko’ra Nozim Hikmatga yaqin bo’lgan. 1958 yili «Qardosh haqi» hikochi uchun Said Foiq mukofotiga sazovor bo’lgan. 1966 yili siyosiy qarashlari tufayli qamoqqa olingan. 1967 yili «Anqara San’atsevarlari» jurnali O’rxon Kamolni eng yaxshi hikoya ustasi deb e’lon qildi. 1969 yili esa Turk tili jamiyati va Said Foiq hikoya mukofoti bilan taqdirlandi. 1970 yilning 2 iyulida Bolgariya yozuvchilari uyushmasi taklifi bilan Sofiyada davolanayotgan paytida vafot etdi. Adibning romanlarilari: Baba Evi (1949), Avare Yıllar (1950), Murtaza (1952), Cemile (1952), Bereketli Topraklar Üzerinde (1954), Suçlu (1957), Devlet Kuşu (1958), Vukuat Var (1958), Dünya Evi (1958), Gavurun Kızı (1959), Küçücük(1960), El Kızı (1960), Hanımın Çiftliği (1961), Eskici ve Oğulları (1962), Gurbet Kuşları (1962), , Sokakların Çocuğu (1963), Kanlı Topraklar (1963), Bir Filiz Vardı (1965), Müfettişler Müfettişi (1966),Yalancı Dünya (1966), Evlerden Biri (1966), Arkadaş Islıkları (1968), Sokaklardan Bir Kız (1968), Üç Kağıtçı (1969), Kötü Yol (1969), Kaçak (1970-ö.s.), Tersine Dünya (1986-ö.s), Dünya Dönüyor (1953), Neden Böyle (1956), Uçurum (2014).
Odam, kitoblarini sotishga ahd qildi.
Butun kecha krovatida ag‘anab chiqdi. Hech uyqusi kelmadi. «Kitob sotish!» Ko‘ngli g‘ash bo‘lib, nihoyat soat uchlarga borib uxlay oldi. Ertalab turganda ikki chakkasi zirqirardi. Tashqariga chiqdi. Yuz-qo‘lini yuvdi. «Lekin kitob sotish!..» Chakkadagi og‘riq hamon bosilmasdi. Xovliga chiqdi, kirdi, kiyindi. Oynaga qarab o‘z aksini ko‘rmadi. «Kitob sotish!» U sochini tararkan, taroq etga botdi va terisi shilindi… «Ha, baribir kitoblarni sotish kerak!»
— Nima qilyapsan o‘zi, jonim? Qara, tosga turtilib, suvni to‘kib yubording! — dedi xotini.
— Suvni men to‘kib yubordimmi? Pardon!
Kitob sandig‘ining oldiga borib o‘tirdi. Bular unga naqadar yaqin edi-ya! Har bir kitobda undan, uning fikrlaridan biron narsa qolgan… Har bir kitobning varaq chetlariga qo‘shimcha, belgi, mulohazalari qo‘yilgan… Yoki yoqqan jumlalarning osti chizilgan…
— Bugun sotadi-a, oyijon? — deb sekingina so‘radi qizcha onasidan.
Ona qiziga ho‘mrayib qo‘ydi. Qizcha jim bo‘lib qoldi. Lekin nega? Axir nima qilsin, uning qorni ochgan edida! Kitob qorin to‘ydirmaydi-ku…
Voy-bo‘, qancha kitob-a! Sotaversin, hammasini sotsin. Agar otasining o‘rnida u bo‘lgandaydi, o‘ylab o‘tirmay sotaverardi…
Odam kitoblarini ajratib o‘tirardi. Qizcha otasiga yaqinlashdi. U bir narsa so‘ramoqchi, ammo otasining jaxli chiqmasmikan?
Otasi jilmaydi… U tishlari orasidan hushtak chalar edi… Goh-goh boshini chayqar, varaqlab-varaqlab bir narsalarni o‘qir, kulib qo‘yardi. Keyin kitobni yopib xo‘rsindi-da, ikkinchi tarafga qo‘ydi.
— Dadajon! — dedi qizcha sekingina qo‘rquv aralash.
Mana, Tolstoyning «Urush va tinchlik» kitobi. U Tolstoyni juda ham sevardi. Darvoqe, uning o‘zida Tolstoyga o‘xshashlik bir narsa bor… Mana, «Mening universitetlarim», Ayniqsa bunisi… unda Gorkiyga ham o‘xshash bir narsa bor… Ehtimol bu Gorkiyday og‘ir hayot kechirganidandir…
— Dadajon!
Qizchaning yuragi duk-duk urardi. Axir qorni och-ku… Ochdan-och o‘tirib bo‘ladimi? Qorni ochdi, ochdi, ochdi… Demak bu kitoblarni sotadi… La’nat-ey hammasiga ham…
Kitoblarni ayirdi, gazetaga o‘radi, o‘ramlarni kanop bilan mahkam bog‘ladi. Ikki o‘ram kitob ikki qo‘ltig‘ida, uydan chiqar ekan:
— Tushlikka hech balo yo‘q! Qaytishingda ikkita non, qoq go‘sht va tuxum opkegin, — dedi xotini.
Qizchaning so‘lagi oqib ketdi.
— Oyijon, limonam ol desangiz bo‘lmasmidi? Limonsiz choy yaxshi bo‘lmaydi-ku! — dedi otasi chiqib ketgach va yutinib qo‘ydi.
— Oyijon, qornim juda-juda ochdi. Bugun hamma go‘shtni o‘zim yeb qo‘yaman!
Kunning qizig‘ida kitob qo‘ltiqlab olgan Odam asta-sekin borardi. Uni qayg‘u ezgan, ruhsiz va parishon.
Oldidan yuk mashinalar o‘tar, taksilar viz-viz uchardi… «Ammo lekin, kitoblarni sotish kerak?.. » U o‘yga cho‘mgan, yonidan har xil odamlar: xarob, bashang kiyingan, g‘oyat go‘zal xotinlar o‘tib ketardi. «Unga baribir, kitoblarni sotish kerak!»
Necha muyulishlardan qayrilib, ko‘chalardan o‘tdi.
Kitoblarini bir do‘stiga sotmoqchi edi. Ular bir maktabda, bir sinfda, bir partada o‘tirib o‘qishgan edi. U baxtga ishonmaganligi uchun, do‘sti «Avtomobil agentligi»ning xo‘jayini bo‘lib qolganda ham, tasodif xolos, deb qo‘ydi. Lekin na bo‘lsa bo‘lsin, bu do‘sti boshqa o‘rtoqlariga o‘xshamadi. U ehtimol pul bilan ham yordam berishi mumkin edi. Ammo bunga uning o‘zi ko‘nmaydi-da. Shuning uchun u: «kitoblaringni olib kelchi. Hammasini jamlab hisoblaymiz-da, o‘n ikki protsent chegirib tashlaymiz» degan edi. Shunday qilib qashshoq do‘stining izzat-nafsini kamsitmadi. Odam do‘stining idorasiga kirdi. Koshkiydi kirmasa. U yerda Najdat o‘tirardi. Najdat ham maktabdosh o‘rtog‘i. Bir maktabda, bir sinfda o‘qiganu, ammo u, boshqa partada o‘tirardi. Najdat hozir doktor. U-chi?
Odam hang-mang bo‘lib qoldi. Najdat hali-hali avvalgiday. — Ustida yaxshi tikilgan kostyum, labida nafratomiz kulgu… «Najdat kitoblarni sotib, ikkita non va qoq go‘sht olishimni bilib qoladi» degan fikr xayolidan o‘tdi. Uning kelganini Xayri ko‘rgan edi.
— Xo‘sh, kitoblaringni olib keldingmi?
Najdat hali ham kinoyali nafratomuz qarab turar, ko‘zlari kitob o‘ramlariga qadalgandi. Ajabo, Xayri unga: «Menga kitoblarini o‘z narxidan o‘n ikki protsent arzonga sotmoqchi… Achinarli holga tushib qolibdi. Rahmim keldi… Kitoblari kerak ham emas-u, ozgina bo‘lsada yordam-da» deganmikan-a? Har holda aytganga o‘xshaydi… Aytgan, bo‘lmasa Najdat kitoblarga bunday ko‘z bilan qararmidi?
Xuddi shu vaqtda Xayri doktor Najdatga kitob haqida gap ochdi. Uning quloqlari shang‘illab, kuzlari tinib ketdi. Xayolida Najdat bilan do‘sti goh uzoqlashib, goh yaqinlashayotganday, yana yaqinlashib, yana uzoqlashayotganday pirillab aylana ketdilar…
Najdat hamon tikilib turardi. Uning ko‘zlari ko‘mko‘k va hiylakor.
— Yo‘q! Kitoblarimni sotmaslikka qaror qildim, — dedi u, birdaniga.
Ular tikilib turishar… Najdatning ko‘m-ko‘k va xiyonatkor ko‘zlari g‘am bosganday ko‘rindi.
— Ish topdim. Kitoblarni sotish fikridan qaytdim.
Ular bir narsalar so‘rashdi, u gapiraverdi, gapiraverdi, ular so‘rashaverdi. U allanimalarni gapirib berdiki, qarshisida o‘tirganlar o‘rinlaridan turdi, u ham turdi. Birgalikda bir restoranga borishdi. Qorong‘iroq va salqingina restoran… U hamon o‘ychandi. Ortiq xayoliga ikkita non va qoq go‘sht kelmasdi. Yo‘q, kelmasdimas — kelardi, lekin bo‘layotgan voqealar uning o‘ziga bo‘ysunmasdi.
* * *
— Oyijon, peshin bo‘ldi-ku. Dadamlar hech kelmayaptila-yu… — deydi qizcha.
— Keladi qizim, keladi, sabr qil!
— Hech, chidolmiyman, qornim og‘rib ketyapti, xuddi devorlar qimirlayotganga o‘xshab ketyapti.
Xotin erining hali-beri kelmasligini bilardi. Kitoblarni sotgan bo‘lsaydi, allaqachon kelgan bo‘lardi. Eri ishlagan vaqtlarda uyim-joyim deb kuyib-pishishligini yaxshi bilardi. «Albatta, olmaganlar… La’natilar!.. Insonlar nega bunchalik tosh bag‘ir-a? Biz ularga nima yomonlik qildik? Qancha-qancha mehmonxonalari, bog‘-rog‘lari, avtomashinalari bor… «Axir nega erini fabrikaga ishga olishmaydi? Qizg‘anadilarmi?» Xotin miyig‘ida kulib qo‘ydi: «Qizg‘anadilar, haqiqatan qizg‘anadilar!»
— Uh, oyijon, dadamlar kelmaydilar dedim, kelmaydilar!
— Keladi qizim, albatta keladi, sabr et!
Xotin qo‘shnisidan qarzga yarimta non olib chiqadi. Qizcha nonni ana-mana deguncha ochko‘zlik bilan yeb qo‘yadi.
Soat ketidan, soatlar o‘tib, kech bo‘ladi. Qizchaning yana qorni ochib, uyqu bosadi. U krovatga cho‘ziladi, onasi ustiga ip sholcha tashlab, qo‘shnilarinikiga chiqib ketadi. Zora bitta-yarimtasi narsa tikdiribmi yoki polmi, kirmi yuvdirib qolsa…
* * *
Eshik lang ochiladi. Kitob qo‘ltiqlagan Odam ko‘rinadi. Gandiraklab-gandiraklab mast-alast ichkariga kiradi. Xonasiga o‘tadi. Uy o‘rtasida turib qoladi. Kulimsirab qo‘yib bosh chayqaydi. Oyna oldiga keladi, uxlab yotgan qizini ko‘rib qoladi. U tomon yurarkan qo‘ltig‘idagi kitob o‘ramlarining biri yerga tushib ketadi. Jahl bilan ikkinchi o‘ramni ham uloqtiradi. Oyoqlari bilan tepadi:
— Qani u?
Qaytib oyna oldiga keladi va o‘z-o‘zini sinchiklab qaraydi: yuzi so‘rrayib soqoli o‘sib ketgan. Ich-ichiga kirib ketgan, qon quyilgan ko‘zlar… «Erkakmish? Shuyam erkakmi… Oila boshi… Sevmasa ham haqli!» Bir urib oynani sindiradi. Oyna parchalari jaranglab polga tushadi-da, qiz uyg‘onib ketadi. Dadasi qo‘llari belida, oyna parchalariga tikilar va oyoqlari bilan toptardi.
— Dadajon!
Odam qiziga qaraydi, u ham ko‘ngliga yoqmaydi.
— Riyokorlik qilma!
Qiz qo‘rquv va dahshat to‘la ko‘zlarini otasidan olmasdi.
Otasi tinmay gapirardi:
— Senlar meni sevmaysiz, sen ham, onang ham… meni sevmaysizlar! Yolg‘on gapirasizlar, yolg‘on!
— Xudo haqqi yaxshi ko‘ramiz dadajon… Men sizni judayam yaxshi ko‘raman…
— Yolg‘on gapirasizlar, na sen, na onang meni zarracha bo‘lmasin sevmaysiz! Senlarga men o‘lib qo‘ya qolsam, yana undan keyin…
— Oyimlar yaxshi ko‘rmasalaram, men juda yaxshi ko‘raman dadajon…
— Ishsiz otani, ishsiz erni ham sevadilarmi?
Qiz yig‘laydi. U dadam jinni bo‘lib qolibdi, deb o‘ylaydi. Otasi bo‘lsa hamon gapirardi.
— Shu mahalda qayerda yuribdi? Kim biladi? Qo‘shnilarinikida edim deydi-da! Meni aldashga tushadi, aldadim deb o‘ylaydi.
Hamma yoqni qorong‘ulik bosdi. U gandiraklab ketib, devorga suyanib qoladi. Esiga kelmaydimi yoki ortiqcha isrofgarchilik bo‘lmasin deydimi, chiroqni ham yoqmaydi. Borgan sari o‘zini yomon sezadi. Boshi aylanadi…
Xotin uyga qaytganda, allamahal bo‘lgan edi. U chiroqni yoqib, polda yotgan erini ko‘rdi. U kitob o‘ramlaridan birini boshiga qo‘yib olgandi… Qizi o‘tirgan yerida uxlab qopti.
Xotin chuqur uh tortdi va ochiqqanini yana ham qattiqroq sezdi.
Turkchadan Tohir Ibrohimov tarjimasi
