4 январ — Таниқли ёзувчи Аҳмад Аъзам хотираси куни

Туғилишдан то ўлим лаҳзасигача ҳар бир инсон бу дунёда дўст изласа керак деб ўйлайман. Ёлғиз дўст меҳрига, дийдорига етишгунча уни ён-атрофидаги инсонлар орасидан қидирса керак десам яна тўғри бўлади. Менинг бу дунёда излаб топган дўстларимдан бири Аҳмад ака бўлади…

АҲМАД АКАНИ ЭСЛАБ…
Хуршид Даврон

Туғилишдан то ўлим лаҳзасигача ҳар бир инсон бу дунёда дўст изласа керак деб ўйлайман. Ёлғиз дўст меҳрига, дийдорига етишгунча уни ён-атрофидаги инсонлар орасидан қидирса керак десам, яна тўғри бўлади. Менинг бу дунёда излаб топган дўстларимдан бири Аҳмад ака бўлади. Дўст бўлгандан кейин барча оғир-енгилни бирга кўришинг керак, деганларидек, бу тенги йўқ инсоннинг яхши ва ёмон кунларида бирга бўлдим. Бу билан унинг бирон бир ташвишига ярадим демоқчи эмасман. Мен унинг қувончларига кўпроқ  шерик бўлдим десам тўғри бўлади.

  Ўйлаб қарасам, Аҳмад ака ҳаётимнинг энг муҳим лаҳзаларида ҳамиша  ёнимда бўлган экан. Университетни битираётганда диплом ишимни ёқлаш куни Аҳмад аканинг уйидан чиқиб кетганман, уйланган куним Аҳмад ака бир гуруҳ акалару жўраларимни бошлаб Самарқандга борган, илк китобимга биринчи тақризни ёзган, мустақилликдан кейинги партия тузишлар жараёнларида ҳамиша бирга бўлган, нима ёзса менга ўқиб берган, нима десам индамай эшитган, ТВда мен «Ёшлар»да, Аҳмад ака «Ўзбекистон»да ишлаган, деярли ҳар кун кимнинг канали зўр деб тортишганда индамай жилмайган,  ҳаддан ошганимда ранжимаган… Ва ниҳоят оғир хасталик кунларида деярли ҳар куни телефонда узоқ суҳбатларимиз…

  Аҳмад аканинг касаллигига ўрганиб қолган эканман, унинг вафот этгани ҳақида хабар мен учун кутилмаган зарба бўлди. Ҳали  қариб-қартайиб, ҳассага таяниб юрамиз деган хомхаёл билан юрган эканман.

Аҳмад аканинг адабиёт ва миллий тараққиёт йўлида қилган ишни ХХ асрнинг иккинчи ярмида камдан-кам инсон қилган деб ўйлайман. Унга аллақандай асоссиз айблар қўйиб акиллаган кимсалар Аҳмад Аъзам кўтарган тошни силжитишга ҳам ярамайди. Агар мустақилликкача миллат тузлиғини оқлаган одам бўлса, бу, энг аввало, Аҳмад Аъзам бўлади.

Адабиётда қолдирган намунаси ХХ ва ХХI асрдан кейииб қолаади деб ишонаман. Бу ишонч унинг қаламидан туғилган ҳар бир сатрни ўқиган сари кучаяди.

Аҳмад Аъзам  ўз тили, оҳанги ва рангини яратган ижодкор эди.  Она тилимизнинг ҳақиқий жонкуяри эди. Аҳмад ака покиза ва вафодор инсон,  чинакам меҳрибон ота ва садоқатли дўст эди.

Вафот этганича қадар ҳар йили 28 июнь куни Аҳмад аканинг уйига йиғилардик. Бу йилган мавлуд куни муқаддас  Рамазони Шарифнинг кириб келган кунига тўғри келди. Аллоҳи меҳрибондан акамни ўз раҳматига олинишини сўрайман.

Ишончим комил, келажакда бу муборак сана куни нафақат жўралари ва шогирдлари, балки миллат ва ватан тақдирига бепарво бўлмаган инсонлар Аҳмад Аъзам қолдирган мерос эшигини қоқиб келадиган кунлар келади. Зеро, миллат ўз қайғусига шерик инсонларни, юкини кўтарган фарзандларини унутмайди. Аҳмад ака беҳад севган Албер Камю сўзи билан айтганда,мен бунга ҳар баҳор келганида бодом гуллаганига қанчалик ишонсам, шунчалик ишонаман.

АҲМАД АЪЗАМ
БУ КУННИНГ ДАВОМИ
Қисса

Квартирантга борасан, ишга келасан, ишга келасан, квартирангга борасан — торгина йўлакдан чиқмайсан; тегрангда—дунё, катта ҳаёт, сен эса йўлагингда димиқиб, жасадингни судраб бориб-келаверасан; яна ўй ўйлайсан: олдинда ўзингни нималар кутаётганини билишга уринасан…

Уёқда, қишлоқда кекса отанг эртадан-кечгача меҳнат билан банд; қўли бўшаса сени дуо қилади: “Шу ўғлимнинг йўлини оч!..”
Йўлинг беркми?

Кайвони онанг салобатингдан ғурур аралаш чўчийди: “Ҳали ўғлим бир катта одам бўлсинки!..”
Бўлармикансан, бўлармон бола?

Онангнинг: “Сен қаторилар…”, деб ran бошлагани заҳоти кўзига ёш келади, биладики, йиғлаб айтмаса, жеркиб ташлайсан. Шўрлик ҳеч тушунолмайди, нега уйланмайсан ахир, деяверади. Билмайдики, уйланиш ҳуснини товоққа солса ё солмаса ҳам бўладиган, ўзи тагли- тугли—онаси ундоқ, отаси мундоқ қиз билан бир ёстиққа бош қўйишнинг ўзидангина иборат эмас. Ахир, уйланиш учун ўртада… Хуллас, турмуш қуришнинг нималигини, қандай бўлиши кераклигини отанг билан эллик йилдан буён (тахминан шунча дейлик) сан-манга бормай, тинчгина яшаб келаётган онанг билмайди, сен биласан. Жуда билиб олгансан шунинг учун ҳам уйланолмайсан. Отангдан ҳам бир сўраб кўрсанг бўлармиди: ота, сиз онамни кўнгил кқўйиб олганмисиз ё раҳматли катта онам шу қизни ол десалар, олаверганмисиз, деб. Отанг қулоғингнинг тагига ўхшатиб туширармиди! Сўрамасликка ақлинг етади: ўзбекчиликнингми, муҳаббатнингми меваси бўлиб, саккизта одам бир қориндан талашиб тушган, шулардан энг ноқобили, гапга кирмайдигани — сенсан, кенжаси.

Бир томондан ўйлайсан: кампир одам, уйланмаётганим унга катта армон, эҳтимол, сўнгги, умри узоқ бўлсин-у, сўнгги армонидир, одам ҳаётга бир марта келади; кампир ҳам қариган чоғида яна қайноналик ҳузурини кўрсин, мендан иноят, уйланиб юборсамми, дейсан, акалар уй қилиб чиқиб кетишган, опалар «отилган жойига тошдек тушган”, ҳовли бизга қолган, чол-кампирнинг ҳолидан хабар олиш — бизга тан, деган туппа-тузук ҳаёлларга ҳам борасан.

«Оқ уй — ошхонаси йўқ.” Шу гапни биринчи марта эшитганингда, қандай доно ran, турмуш — оқ уй, каминада фақат ошхона йўқ экан, кампирлар бунақа гапларни қайдан топади-я, деб ажаблангансан. Лекин кўп эшитаверганингдан кейин “ошхона солиш»дан юрагинг безиллаб қолган. Ичингда бир ўрлик пайдо бўлиб, гўё уйлансанг, тутган йўлингдан чекиниб, одамларнинг гапи билан яшайдигандек.

Одамлар ҳам тинч қўйишмайди лекин, ҳадеб сўрайверишади: “Қачон, қачон…”

Э тавба, дейсан, ким уйланиши керак ўзи: уйланмаган йигитми ё уйланган одамларми? Уйланиш менга керак-ку, нега бошқалар бунча куйиб-пишишади? Уйланмаган йигит шўрликни нега ўз ҳолига қўйишмайди? Уйланар, ахир!

Фикрдан фикр туғилиб, бир уйланмаган йигитга бошқа уйланган одамларнинг муносабати ҳақида астойдил ўйга тушасан-да, бу йигитнинг ўзинг эканлигинг, ўзингнинг уйланишинг кераклиги эсингдан чиқиб кетади. Ўша, ҳалигача уйланмай, қайсарлик қилаётган йигит ёнини ола бошлайсан…

Иссиқ, ҳаво жуда ҳам иссиқ эди. Осмон, кўм-кўк булутдек, ерни босиб, дарахтлар иссиқдан қуруқшаб, ҳозир, мана, ҳозир гур-р этиб аланга оладиганга ўхшар эди.

Машиналар шовқини кўринмас қувурга қамалиб, фақат кўчанинг устида гувларди, гўё кўча тепасидаги кўкимтир ғубор унинг таралиб кетишига имкон бермаётгандек.

Жуда иссиқ. Биронта ҳам япроқ қимирламайдн. Одамнинг олган нафаси ичига иссиқ ҳовур бўлиб қуйилади. Столга қўлини қўйса, чип этиб ёпишади. Ичган чойи, худди бадани ғалвирдек, тер бўлиб сирқиб чиқади.

Саратон.
У сочининг орасига кқўл юбориб кўрди, боши қизиб кетибди: худди новвойнинг ҳозир тандирдан чиққан бошидек. Иссиқданми ё кўп ўйлаганиданми ?
Бурунгилар хўп ақлли бўлган-да: сочни тақир қирдириб, калла жониворни салқинлатиб юраверишган…

Ниҳоят телефон жиринглади. У шошганича трубкани кўтарди, ҳали уни қулоғига тутганича бўлмай, ҳаёлидан, йўқ, ўша қиз эмас, бу бошқа одам, деган туйғу ўтди. Ростдан ҳам бошқа одам экан, адашиб тушибди.

— Э йўқ, бу ер бошқа… Э-э, билмайман, билмайман, деяпман-ку.
У трубкани шарақлатиб жойига ташлади. Қанақа одамлар ўзи,уларга керакли номерни мен қайдан биламан?!

У, худди шу кулранг қути гапириб юборадигандек, телефонга тикилди. Хона ёруғида хира товланаётган телефоннинг сиртида ўша қизнинг уни йўқламаслигини билдирадиган нимадир бордек эди.

У деразага кўз тикди: дарахтларнинг тек қотиб туришида ҳам, кўчанинг бўғиқ шовқинида ҳам унинг кутганидан билги берадиган бирон аломат, сезим йўқ эди.

Шунақа ишларнинг бўлиш-бўлмаслигини одамнинг кўнгли олдиндан сезади. У ўша қизнинг телефон қилмаслигини аниқ билиб турибди, лекин умидини узгиси келмайди, қаттиқ умид қилса, умид билан телефонга қаттиқ термилиб тураверса, интизорлиги ўша қизга бориб етадигандек. Ҳозир шу дақиқада, бўлмаса, сал кейин, бугун, бугун бўлмаса, эртага. Ахир, сен бир одамни бутун борлиғинг билан ўйлаб, ҳаёлан қаттиқ, чорлаб турсанг-да, ўша одам тамомила сезмаса, сен ҳақингда мутлақо ўйламаса… Ҳеч бўлмаганда, қулоғи қизир?

Шу битта нарсага ёпишиб олиб, бошқа нарсани ўйламаслигим ёмон-да, деб ўйлади у. Энди шу ўйдан қутулолмайман. Миямнинг қатиғи чиқиб кетгунча ўйлайвераман. Ўша қиз ё телефон қилади, ё қилмайди. Шундай экан, биттаси бўлади-да, деб хотиржам ўтирсам, китоб-питоб ўқиб кутсам яхши бўлмайдими-я? Йўқ, калламга бошқа ҳеч нарса кирмайди, телефон қиладими, қилмайдими, деб ўйлайвераман, ўйлавераман, ўйлайвераман… Э, минг лаънат-э ўша қизга, агар пошшонинг қизи бўлсаям! Ишлик одамни шунақа аҳволга соладими? Бир кунимни ўлдирди. Ваъда бергандан кейин сўзининг устидан чиқиши керакми, ахир? Мен сенга ялинганим йўқ эди, ўзинг телефонимни ёзиб олдинг, кутинт дединг. Бировни бекордан-бекорга умидлантириш инсофданми, ахир? Нозингдан ўргилдим, ҳў ўша сени… ажува! Танноз! Дуч келган йигитнинг телефонини ёзиб олади- да, яна куттиради…

У телефонга тикилганча ҳаёлан дағдаға қилди, ўша қизнинг шанига, уни пастга уриб, анча-мунча гапларни тўкиб солди, аламини енгмоқчи бўлди.
Телефон ҳам муқаррар зарбадан ўзини ҳимоялаб, бошини қўли билан паналаганча, ғужанак бўлиб ётиб олган одамчадек кўринарди.

Шунақа ҳам бемаъни ҳаво бўладими! Иссиқни! Одамнинг ичини қайнатиб юборади.

У сигарет эзғилаб хонадан чиқди. Телефон жирингласа, эшитмай қолмай, деб эшикни очиқ қўйди. Коридорнинг охирига, дераза тагига бориб тутатди.

Ана, Собирвой ҳам чиқдилар. Битта керишинг, битта керишинг… Э раҳмат-э, ака! Ҳозир қўлларини силкитадилар. Ҳа, ана, силкитдилар. Энди биз томонга келадилар. Ҳа, шундай: кўп ишлаб чарчагандек… девордан бошқа нарсани кўрмасангиз ҳам уёққа, энди буёққа кўз ташланг, баракалла… келдннгизми, энди уф тортинг, тартиб бузилмасин-да, яхши, хўп, ана, энди сигарет сўранг, сўрайверинг ўрганиб қолганмиз, заҳарни ҳам қизғанамизми-я…
— Уф, қани, заҳарингиздан бизга ҳам…

У Собирнинг сўрови тугамай, унга сигарет тутди. Собир аввал сигаретнинг ёзувларига разм солди, кўнгил тўлди шекилли, мамнуният билан:
— Хў-ш—деди. Қалайман?
— Қалайсиз, ошна?—деди Собир.

У, кам деганда амлокдорнинг мулозимга марҳамат кўрсатишидек, илжайиб бош ирғади, жавоби шу бўлди.
Ишлаяпманми?
— Ишлаяпсиз?
— Йўқ, чекяпман.

Собир бир қараб қўйди-да, унинг сигаретига қўл чўзди.
— Тутатайлик.

Сигаретни ҳам ҳаром қилди. Тишланадиган жойидан ушлайди-я!
Бошладикми дейман.

— Бугун директорга рўпара келмадингизми, ишқилиб?
— Нима эди?— деб сўради у, Собирнинг бу саволни нимага берганини билиб турса ҳам.

— Э-э, икки кунга жавоб сўраб кирувдим… Бошладик.
— …Бир олди, бир олди! Шу-у, ўлиб-тирилиб ишлайсан-ишлайсан, раҳмат йўқ, бунинг ўрнига…

Ке-тдик! Директорнинг қартасини айлантирамиз! Директорнинг қартаси яхши — ҳар қанча қўйсанг ҳам зерикмайсан одам.

Тилаб чекканига, бу ҳам майли, тинчгина ўй ўйлатмаганига яраша, гапирмай турса ўлармикан? Балки ўлиб-тирилишининг ҳеч кимга қизиғи йўқдир.

Ҳей инсон, менга қара, нима қиласан ҳасратингни оёқости қилиб; мен сенга дардимни ёрмаяпман-ку, балки менинг дардларим сеникидан кўпроқдир; чидаяпман-ку…

Шу-да, қандай эди? Ҳа: “Мени мен истаган ўз суҳбатига аржуманд этмас, мени истар кишининг суҳбатин кўнглим писанд этмас”. Маликул каломни ҳам ғийбатга тўйдириб юборишган шекилли… Агар у киши бизга директор бўлганларида эди, уларнинг қарталарини ҳам роса айлантирардик: нега уйланмайдилар, Хондамирнинг ёзганига ишониб бўлмайди, бу ерда бошқа ran бор, ишқи илоҳий ўз йўлига лекин Маликул каломнинг уйланмасликлари…

Хонада чекиш таъқиқланган. У ҳар соатда шу ерга чиқшга мажбур. У чиқса, пойлаб тургандек, балки пойлар, манави ҳам чиқади. Ўзи сотиб олса, кўп чекиб қўяр эмиш. Яшавор! Ташламоқчилар. Шу гапни такрорлаётганига ҳам бир йил бўлди. Шунчадан бери тилаб чекадилар ва доим ташламоқчи эканликларини писанда қиладилар. Қоида бўлиб қолган: хо-насидан чиқади-да, келади, йўқ, чиққандан кейин аввал керишади, гўё дўстини кўрганидан қувонгандек, қўлини тепага кўтариб қутлайди, кейин келадн, сигарет сўрайди, шундан ё олдин, ё кейин уф тортади, тутатади-да… Э, майли, у сигаретга ачинмайди, гап тамакининг пулида эмас, шу заҳарни ўзинг саситдинг нима, икковлашдинг нима?

Инсоф билан айтганда, Собир унинг сигаретидан иккита ё учта, борингки, тўртта чекар, шу билан камбағаллашиб қолмайди. Майли, чексин, лекин гапирмай чекса-да. Ахир, у Собирнинг кўнглига қазноқ эмаски неки ичига сиғмаса, олиб келиб тиқиб қўяверса…

У ҳар чиққанада Собирни кўрмайин, деб юрагини ҳовучлаб туради. Яна шуниси ҳам борки, Собирни кўрмаса, кўнгли алагда ҳам бўлади: чиқадими, чиқмайдими… чиқмасин-да… бари бир чиқади… ё чиқмасмикан… чиқса-чиқсин-е, бунақа фол очиб ўтиргандан кўра, чиққани яхши… Бордию Собир чиқмаса (ишлик одам, сенга ўхшаб кун-узун-кун телефон пойламайди, ишлайди) у бошқача ўйлай бошлайди: нима ҳам қилсин, дардини ҳаммага ҳам ёравермайди-ку, ишонгани мен; ростдан ҳам меҳаткаш, ўлиб-тирилиб ишлайди, лекин директор билан ораси чатоқ, довон ошай деб турибди, бир ҳимо берилса, бас эди… То сигаретни ёлғиз чекиб бўлгунча Собирвой — Собир жўрамга, ёзғириш — меҳрга айланади.

Собир у сигарет чекаётганда чиқмаса — яхши одам. Лекин аксар пайтлари чиқади, у баҳона, бу баҳона, ran бошланади-да, биронта бошлиқроқ: сектор мудири Иноятов, илмий котиб Нуриллаев, директор ўринбосари Қувватов, ё директорнинг жияни Илҳом, Аввалбой тўғрисида “ҳар ким ҳар нарса деб ўйлаши мумкин-у, лекин аслида тўғри гаплар” қўзғалади-да, кўпинча директорга келиб тақалади. У аввалига Собирнинг дийдиёсини “тишини тишига босиб” эшитган бўлади, Собир ўзининг “шундай-шундай” машаққатларини санайвергандан кейин бир оз юмшайди-да, ўзи ҳам секин гапга тушади: сал баландроқ туриб, сал босиқ ва сал бетарафроқ бўлиб, бир вақт қараса, ҳангоманинг жилови ўзининг қўлида: у гапиряпти, Собир ора-сира қўшилиб, бош ирғаб тасдиқлаяпти. Гапингни биров эҳтиром билан тинглагандан кейин… “ғийбат эмас, ошна, жуда тўғри гаплар…” “Қаранг, мен ҳам шуни айтмоқчи эдим, лекин бошқача тушунасизми, деб…” Шунақа пайтлари Собир унинг кўзига елкадош, ҳақиқатгўй дўст бўлиб кўринади…

— Икковининг ораси ёмонлигини туш кўрибманми? Акобиров ҳам ўқиб чиқди, маъкул, деди, рецензия ёзиб берадиган бўлди, деб айтганнмни биламан, шу-у, бақириб кетди…

— Билмасмидингиз?
— Қайдан биламан?
— Билардингиз-ку, ўзингиз ҳам лекин…

— Ҳай, билганимда-чи, бари бир эмасми? Уларни мен уриштирдимми ё менинг устимда уришишдими? Икки қўчқор сузишса, мен — қўзида нима гуноҳ?

— Қўзи эмас, каттагина тукли бўлиб қолдингиз сиз ҳам. Беш минути кам қўчқорча.

— Директор қўйса. — Собирга бунақа гаплар ёқади. — Қўймаяпти-да. Нима қилай — бордим ўша Акобировининг олдига
— Мақола чиқадими, ишқилиб?

— Чиқади,— деди Собир очилиб.— Юраманми, жонга тегди. Шу мақола чиқса — бўлди, публикация тўлади. Директорнинг ўзига неча марта айтдим. Фамилиясини қўйиб, ўқитдим. Ҳали у дейди, ҳали бу. Э-э, қай бирини айтай…

— Айтувдингиз.
— Муҳокамага қўйдирса, қочиб кетганим йўқ, замечаниеларини кейин ҳам қилавераман.

— Ҳали муҳокамадаям…
— Шу-да, ишнинг ҳозирги туришидан ярми ҳам қолмайди.

— Ким ўқиса, битта маъқулга иккита номаъқул қўшади.
— Мисир аканинг китоби муҳокамасида бормидингиз?

— Йўқ, нима эди?
— Аввалбой ҳам сўзга чиқибди.

— Йўғ-э, баҳай?
— Қўяверинг!
— Нима деяптилар? Ўзларича. китобга уни қўшиш керак, буни олиб ташлаш керак, дегандилар?

Собир унга ўпкаланганнамо қаради:
— Шу Аввалбой, а?! Осмонга олиб чиқдию тагига саккиз қават кўрпача тўшади.

— Мунча? Мисир аканинг китоби маълум нарса-ку.
— Нима қипти? Аввалбой шу келаётган кенгашда ёқлайди.
— Йўғ-э? Эшитмабман.

— Сизга эшиттирадими? Ими-жимида битиради ишини. Албатта, мен ҳам директорнинг уйидан чиқмай, бозор-ўчарини қилсам, полигача ювиб берсам, аллақачон ёқлаган бўлардим.

— Жа, унақа… полини ювмас-э,—деб у ўзини ҳайронликка солди,бу гапни Собирдан юзинчи марта эшитаётган бўлса-да.

— Ювмайди?! Э-э, юрибсиз-да, сиз ҳам, ҳамма нарсага тўғринча эришаман, деб…

Аввалбойнинг шу келаётган кенгашда ёқлаши у учун ёқимсиз бир янгилик бўлди. Эшитган сонияда қулоғига ўрнашмади, энди эса нашъа қилди: оббо Аввалбой, Аввалхўжа, Аввалчик, Авик, Ав… ҳаммамиздан олдин ёқлар экансиз-да…

Бировга ҳасад қилиш яхши эмаслигини билиб турса ҳам кўнглидаги туйғуни тия олмади, аксинча, эрк берди.

— Аввалбой шундай яратилганки,—деб салмоқ билан ran бошлади у, ўзини лоқайд, ҳамма нарсадан, ёқлашлардан баланд тутишга уриниб,— агар шундай қилмаса, илмни ташлаб, отасининг ёнида чўпонлик қилиши керак. Бўлмаса, кун кўролмайди.— Бу гаплари ўз кўнглидаги кирпитиканнинг тиканларини ўнгига силагандек, таскин топди: Аввалбойга ўхшаб ёқлагандан кўра ўлгани яхши…

Собирнинг кўзлари йилтиллади:
— Мен билан ўқиган…
— Биламан, айтувдингиз…

— Нима ran чиқар экан, деб доим оғзимни пойлар эди. Диплом ишини ҳам бизга ўхшаганларнинг оғзидан тушиб қолган гаплардан териб ёзган. Ишонмайсиз-а?

— Айтувдингиз, айтувдингиз,— деди у бетоқатланиб: Аввалбой ҳақида бошлаган гапининг давоми узун эди.

Бироқ Собир унга гал бермади:
— Ҳеч эътибор қилганмисиз: қайсимиз билан гаплашса, гапни дарров темасига буради. Мен бир оғиз гапираман, сиз бир оғиз…

Унинг қулоғи локатордан ҳам яхши ишлайди. Қарабсизки, мана, уч йилда диссертация тайёр.

— Қойил бўлиш керак лекин,— деди у Собирни гапдан тўхтатишга чоғланиб.

— Нимасига қойил бўлиш керак? Бунақада сиз ўнта диссертация ёзиб ташлар эдингиз.

— Мен бундай қилолмайман.
— Мен ҳам бундай қилмайман.

— Аввалбой ожиз одам-да. Боя айтдим-ку, Аввалбой…
— Ожиз?! Ёқласин, кейин қанақа ожизлигини кўрасиз!

— Мен илмини айтяпман.

— Мен ҳам. Дипломни олгандан кейин унга ожизсан, деб кўринг- чи! Ҳозирданоқ бурнига хода етмайди. Нима, савлатдан бор, қориндан бор…

— Фақат калладан йўқ,— деди у ғашланиб.
— Менга қилган насиҳатини қаранг: Акобировга бекор борибсиз, домламизнинг тузлуғига тупуриш бу, дейди!
— Шунақа…

— Борганимни ҳам шу етказган домлага.
— Сиз ҳам қизиқ. Шунақа одамларга нега сир берасиз? Сотади-ку!

— Э-э, қувониб кетибман-да. Ишингиз нима бўляпти деса,Акобировга борганимни айтиб юборибман.

Бу бечоранинг ҳам мақтангиси келган: униси яқинда ёқлашини айтган бўлса, бунисининг ҳам кам кўрингиси келмаган…

— Аввалбойни қўйинг. Илмни фақат буюклар яратмайди. Аксинча, унинг асосий юкини мен билан сизга ўхшаган ўртачалар,— деб аччиқ ҳузур билан таъкидлади у,— кўтаради…

Аввалбойлар-чи? Нима деса экан? Аввалбой бўлмаса, директорнинг бозор-ўчарини ким қилиб беради, полини ким ювади? Собирми? Собир-ку, жон-жон дер, лекин бир кун ювса, ўн кун ҳасрат қилади. Йўқ, директор собирларга полини ювдирмайди, у ҳам кимга ювдиришни билади. Менгами? Мен директорнинг полини ювар эканманми? Ҳечам-да1 Яна ҳам… билмадим. Одам қийин шароитга тушгунча оғзиботирлик қилавериши мумкин, лекин.,, Яхши ҳамки, Аввалбойга ўхшаганлар бор. Акс ҳолда, Аввалбойнинг ўрнида бўлишга тўғри келади, ё„. Йўқ, бошқа Аввалбой бари бир топилади. Дунё шунақа: иш жойи бўш турмайди, одамлар бўш туриши мумкин.

Нимагадир жуда гапиргиси келди. Айтмоқчи бўлган гаплари айтмасданоқ, ҳалитдан, тиниқиб, фикри баландлаб кетаётгандек туюлди.

— Илм ҳам, Собир, илм ҳам, директоримиз айтгандек, муҳташам бир иморат… Бу иморат тиклайдиган Уста бор, — деди, — Сиз — қора ишчи, иш кучисиз.— Оғир кунда Собирни ёлғиз қолдирмасликка ваъда бераётгандек, “мен ҳам”, деб ўзини қўшиб қўйди.— Қора ишчилар иморатнинг лойини қилади, ғиштини қуяди.

— Аввалбой тайёрини устага узатиб туради,— деди Собир алам билан.

— Йўқ, Аввалбойнинг иши бошқа. Лойни ҳам, ғиштни ҳам ўзимиз узатамиз. Уста бизнинг лойимиз, ғиштимиздан иморатни тиклайверади.
— Аввалбой-чи?— деди Собир беозор истеҳзо билан.

— Ҳозир. Шошмай туринг. Айтаман… Бир вақти келади-да, Уста чанқайди. Биз қора иш билан бўлиб, Устамизнинг чанқашини ўйлаб ҳам кўрмаймиз. Ўзи, қора иш аслида бунақа нозик сезгиларга кўп ҳам ўрин қолдирмайди. Уста фақат эзгу ҳаёллар, юксак, масъул мақсадлардан баҳра олади, бизга ўхшаган оддий ишчиларгина очқайди, чанқайди, деб фикр қиламиз. Кейин, Устанинг нима ичишини ҳам билмаймиз. Гулоб, атиргул суви, хуллас, қандайдир ақлимиз етмайдиган ичимлик керак унга, бунақасини топиш қўлимиздан келмайди, деб ўйлаймиз.

Собир унинг гапи қаёқка бурилаётганини билмай диққат бўлди.

— Ана шунда, Уста айни чанқаган пайтда Аввалбой пайдо бўлади, қўлида… —Арман коньяги,—деди Собир топағонлигидап ўзи завқланиб.

— Мана, сизнинг хатоингиз қаерда. Фикрларингизнинг андазаси ҳаётга тўғри келмайди. Ишлаб чанқаган одам коньяк ичадими? Чой, оддийгина, ўзимизнинг яхна чой, сув эмас, чой. Устанинг чанқашига мўлжаллаб, дамлаб, пиёлага қуйиб совутиб туриш керак. Буни фақат Аввалбой эплайди. Устага чой тутиш оддий иш эмас. Бунинг учун одамда алоҳида бир фаросат бўлиши керак. Аввалбойнинг юрагида Устага нисбатан шундай бир меҳр борки, бу меҳр устанинг кўнглини бир чирмаб, Устанинг меҳри бўлиб яна Аввалбойнинг ўзига қайтади. Нозик, искабтопар бир меҳр. У сиз — қора ишчида йўқ, ўлиб-тирилиб ишлайвериб, бу туйғуни ўлдириб юборгансиз.

— Энди нима қилишимиз керак?—деди Собир тўрсайиб.
— Ҳеч нарса, — деди у. — Ишимизни қилаверамиз.

— Аввалбойнинг ошиғи олчи бўлаверар экан-да,—деди Собир гўё Аввалбойнинг ошиғини у олчи, қилиб бераётгандек.

— Олчи бўлаверади.
— Э-э, йўқ, мен бу маталингизга қўшилмайман. Ўзига эмас,

Аввалбой ҳақидаги жойига.
— Ихтиёрингиз, лекин…
— Ишнинг оғирини биз қилайлик-да, ҳузурини Аввалбой кўрсин!

— Унда чойни ким узатади?
— Чойни ҳам ўзимиз узатамиз. У кулиб юборди.

— Аввалбойни нима қиламиз унда? Сиз қўйган ғиштни Устага у узатиб турса, ўзингиз четга чиқиб қоласиз-ку?
— Ҳаммасини ўзим қиламан.

— Сиз чой тутишни эплолмайсиз. Уста сизнинг лойга беланган қўлингиздан чой ичмайди. Чой узатиладиган қўл меҳнатда қавармаслиги керак. Сиз қўпол қўлингиз билан пиёлани тушириб юборасиз-да, бу кўрган кунингиз ҳам ҳолва бўлиб қолади.
Йўқ, у ҳеч қачон директорнинг полини ювмас экан. Юволмас экан.

— Ҳа, Аввалбойнинг бу томонига тан бериш керак,— деди Собир.— Боплайди лекин. ҳар қандай одамнинг кўнглига йўл топади. Диссертациясида директорнинг ишларидан цитата шунча кўп эдики…
— Нега?— деди у ажабланиб.— Домла бари бир олдириб ташлайди-ку.
— Ўқиб кўрадими, ахир. Ўчиришдан олдин Аввалбой уни қандай кўкка кўтарганини ўқийди-ку.

— Зўр. Қойил, — деди у ҳиссиз бир оҳангда.
— Буям сиз айтган меҳр, чой тутиш,— деди Собир.— Ҳали қараб туринг, Аввалбой шу Устангизнинг қизига ҳам уйланиб олади.

Унинг кўнгли бирдан ғашланди. Пастлашиб кетгандек, майдалашгандек бўлди. Тўсатдан ўзига-ўзи ёмон кўриниб кетди.
— Ошириб юбордингиз энди, — деди ва Собирнинг кўнгли учун ўз ихтиёрига қарши қўшиб қўйди: — Ҳеч замонда хўжа хизматкорини бошига кўтармайди. Куёв ўғилдан баланд иззатланишини унутманг. Аввалбой директорнинг полини ювади-ю… қандайига…

У гапининг давомини айтмади, директордан уялиб кетди. Назарида, директор уларнинг гапи устига келиб қолиб: “Э ўғлим-а, ман сани илмий иш қиляпти, диссертациясини ёзяпти, жуда истеъдодли йигит, деб юрсам, сан бу ерда…” деяётгандек бўлди.

Шу пайтда телефон жиринглади. У хонасига чопди.
Йўқ, қўшни хонадаги телефон экан.

Собир унинг ортидан кирди. У ўзини ишга берилган кўрсатиб,ройиш бермади. Бир оздан кейин Собир чиқиб кетди.

Бу аҳвол жуда кўп такрорланган.

Негадир одам ҳузур билан ғийбат қиласан-у, кейин негадир кўнглингда жуда нохуш бир сезимлар уйғонади, ўзингдан-ўзинг иргана бошлайсан.
Бемаъни ran. Уйида бўй етган қизи бўлатуриб, директор хўкиздек,бегона эркакка полини ювдирадими?!

…Аввалбой жиққа терга ботиб, кўйлаги кўтарилиб, оппоқ, бикққи бели очилиб пол ювяпти.
…молдек тўртоёқлаб турган Аввалбойнинг олдида охурдек тоғора…
…Аввалбой ҳансираб, кир латта билан…

У нафратланиб кетди, Аввалбойдан эмас, ўзидан, Аввалбой ҳақида шу ҳаёлга борган ўзидан.

Йўқ, бўлиши мумкин эмас! Директор домла, устоз сифатида шогирдини эзиб ишлатар, аммо одамни бундай хўрламайди . Аввалбой чаласавод, хомкалла, хушомадгўй, боринг-ки, фикр ўғриси ҳамдир, лекин—одам, Одам, ахир! Уни одамлик шанидан маҳрум қилишга ҳеч кимнинг ҳақи йўқ. Агар директор Аввалбойдек чойтутарини бунақа хўрлайдиган бўлса, менга ўхшаган ўзибилармон, ўзибўлармонларни топтаб ташларди. Мен ҳам борганман-ку, уйига. “Э, ўғлим, сан кичиксан-у, лекин маникида меҳмонсан”, деб чойни ўзи дамлаб келган, ҳатто сузишга ҳам қўймаган, ўзи сузиб, унга чой узатган. Уйдагиларнинг ҳаммаси келиннинг отасиникига қндириб кетишган экан. Директор иккаласи ўшанда уч чойнак чой устида (ҳаммасини директорнинг ўзн дамлади—жуда кичикфеъл одам эканми, деб ўйлаган эди ўшанда) бир дунё гапларни гаплашиб олишди. “Ўғлим, санга ўхшаган ёшларнинг энг катта камчилиги ўзбошимчалик, катталарга хурматсизлик эмас, лақиллаш. Олим бўламан, деган одамга ҳеч тўғри келмайдиган нарса ҳам шу. Ҳозир ҳеч нарсани ўйламай, фақат ишлайдиган, фақат меҳнат қиладиган пайтларинг. Ҳў кейин, мана, бизларга ўхшаб қариганларингдан сўнг хоҳлаганларингча лақиллашларинг мумкин. Лекин, шу кучга тўлган, тоғни талқон қиладиган пайтларингда умрни лақиллаш билан ўтказиб юборсаларинг, биздай вақтларингда нимани лақиллашни билмай, бир гапни тўтидай такрорлаб, ёшларга кулги бўлиб юрасизлар. Сангабу гапларни бекорга айтаётганим йўқ ”.

Собирга ўхшаганларнинг бир ишни бошлаб, ҳалоллаб битказиши гумон, лекин бировга лой чаплашга тушса, шундай қилишадики, тукққан онаси ҳам таниёлмай қолади.

Бориб турган ёлғон! Аввалбой хоҳлаганда ҳам, директор унинг бунақа суйкалишига йўл бермайди.

Қизиқ, аслида ўйлаган, гапираётган одаминг яхши бўлиши мумкин, кўпинча яхши ҳам, лекин сен унга кайфиятингга қараб баҳо берасан, кайфиятинг ёмон пайтда ўша одам ҳам кўзингга жуда ёмон кўринади, биронта яхши томонини кўрмайсан, кўролмай қоласан…
Собир Аввалбойни ёмон кўради, бошқаларга ҳам ёмон кўрсатишга тиришади. Аввалбой ҳам, нафсиламрини айтганда, яхши эмас. Лекин директорнинг полини ювиши—ёлғон. Буни Собир тўқиган, бу гапни кўп такрорлайверганидан ўзи ҳам ишониб қолган.
Шу гапнинг ёлғонлигини у билмайдими? Билади. Ишонмайди.

Лекин бу ran ўзига ёқади. Собир яна бу гапни чайнаганида, айниқса, Аввалбойнинг яқинда ёқлашини айтганида, баттар ёқиб тушди. Шу ёлғоннинг рост чиқишини тиланди. Ҳар хил йўллар билан менга ўхшаган умидли ёшлардан ўзиб, олдин ёқлар эканми, марҳамат қилиб, директорнинг полини ювсин, деб Аввалбойнинг устидан ҳукм чиқарди. Аввалбойни ҳаёлан хўрлади. Одамлик шанига тегинди. Шу истак билан кичикфеъл директории қоралаб юборди.
Завқланганига қаранг!

Шоирларга ўхшаб илҳом билан нақл қилганига қаранг. Билдики, нақл қилса ишонарли бўлади. Чунки нақл деган нарсада кўпчиликнинг номидан ҳукм чиқарилади, ҳар қандай фикр ишонарли, қонундек бир тус олади.

Ў, сенга ўхшаганлардан директор чиқмасин —Собирни эшакдай ишлатасан, Аввалбойга… чой ташитасан!..
Ҳали ҳам камтарлигингга балли. “Уста ўзимман”, деб юборишдан ўзингни зўрға тўхтатиб қолдинг. Уятдан ҳам озгина бор лекин.

Ҳар ким ҳам ўз ҳаётига Уста эканини, ўз иморатига ўзи ғишт қўйиб, ўзи лой қориб, ўзи тиклаши#ни билмасмидинг? Биласан. Лекин қора ишдан қочасан. Фақат… ўзингга-ўзинг эҳтиром билан чой тутиб ўтираверасан.
Оқ уйим бор эмиш…

У деразани ланг очиб юборди. Иссиқ ҳаво ичкарига ёпирилди. Ҳаво ҳам шунақа бўладими-я, деразани ёпиб ўтирсанг, қайнаб кетасан, очсанг — ёнасан.

Энди телефон қилмаса керак. Исмини айтмагани, адресини бермаганидан маълум эди-я, ўзи. Нимасини кутяпти? Лекин нега қиз унинг телефонини ёзиб олди? Ё кейин ортиқча хиралик қилдими? Йўқ. Фақат “Исмингизни айтмадингиз ҳам”, деди. “Исмимни кўчада айтмайман. Ё сизга кўчада қолган исм керакмиди?”, деди қиз. “Қачон телефон қиласиз?” деган сўровига “Кутинг”, деди. “Ё телефон қилмайми?” деб жилмайди. ғамзамиди ё масхарамиди, бари бир, ширин эди.

Кутинг.
Кутасан.

Мана, кутяпти.
Йўқ нарсани кутаётган бўлса-чи?

Ўша қизни трамвайда учратиш ростдан ҳам тушга ўхшаб кўринди. Би,дан дунё ўзгача бўлиб қолди. Қизларга гап отишни ўзига эп билмайдиган одам, ҳар қандай тортинишни йиғиштириб қўйиб, албатта шундай бўлиши керакдек, қиз ҳам шуни кутиб тургандек ran қотди, қиз унинг аҳволини тушундими ё силтаб ташлашга ботинолмадими, тўғри жавоб қилди. Уч бекат гаплашиб кетишди. Қиз тушиб қолди. Бўлган воқеа. Энди тушга ўхшаб қолди. У қизнинг на исмини билади, на адресини, на қиз ўзини билдиради. Шундай экан, қизни қайта кўрмаса, у телефон қилмаса, уни кўргани ўнг эдими, туш эдими, бари бир, хотиранинг тушдан нима фарқи қолади?

Нахотки телефон қилмаса?

Унинг юраги орзиқиб кетди. Эзилди. Яна чеккиси келди. Коридорга чиқса, биронта ҳамкасбга дуч келиб қолишини ўйлаб, хонасини ичкаридан қулфлаб олиб тутатди.

Яна телефонга кўз тикди: ким биландир гаплашгиси келди.
Трубкани олди.
— Алё, саломалайкум… Каримова… ҳа, Зуҳра, ишдами?.Илтимос!

«Сизга кўчада қолган исм керакми?” Нима дегани бу? Иккаламиз холи учрашганда айтаман, демоқчимиди?

Ҳозир, айни шу Зуҳра билан гаплашаётган пайтда ўша қиз телефон қилиб қолиши мумкинлигини ўйлаб, шартта трубкани қўйди. Зуҳранинг нари ёқдан телефонга келишини кутмади: ran чузилади.

«Кутинг”, деганида алдамаётгандек эди шекилли. Ё алдадимикан? Ҳай, қизнинг бекорга умидвор қилаётганини ўшанда сезганида ҳам нима қила оларди? Қўлидан тутиб, трамвайдан тушишига қўймасмиди? Илож қанча? Энди кутишдан бошқа чора йўқ. Кутиш ўзига керак. Шунча йилдан бери ахтараётганини энди топгандек… Ахтараётганмиди ўзи? Ё ахтараяпман, деб лақиллаб юрибдими?

Телефон жиринглади. Ҳали трубкани олмаёқ, телефон қилаётган ўша қиз эмас, Каримова, яъни Зуҳра эканлигини сезди.

— Ҳа, мен… Салом, ўртоқ Каримова… Ҳа, мен эдим… Узилиб қолди… Ўзим шундай… Кино-пинога тушсакми, деб кейин ўйлаб қарасам…— У жўрттага, эшиттириб эснади.— Билмадим, яхшироғи йўқ шекилли… Бемаза, ясама… Кўрмасам ҳам биламан, отидан маълум… Қўйинг шу “Муҳаббат ва қасослар»ни… Ёқмайди менга… Йўғ-э, нега сиз билан боргим келмас экан. Ўзим телефон қилдим-ку сизга. Гапингизни қаранг… Яхшироқ кино бўлса-да… Келади, кепқолар… Оббо, мени чақиришяпти-ку.— У эшик томонга қарата: «Мажлисгами? Ҳозир, ҳозир”, деб қичқирди.— Мана, котиба қизимиз… Йўқ, сиздек чиройли эмас… Ўзим телефон қиламан. Бўпти.

Яхши эмас шу. Умуман бировни ўйин қилиш яхши эмас.
Қўшилиб қўшилолмасанг, узилиб узилолмасанг…

Лекин қайси қизнинг исми кўчада ётибди? Зуҳранинг нимаси ёмон? Келишган. Юзи чиройли. Одамнинг кўнглига қарайди. Меҳрибон, кейин… Фақат са-ал… Нима бўпти шунга?
— Я-ах-ши эмас!

Анов қизалоқ ҳам телефон қилмади энди. Хўп, дейлик, умуман телефон қилмайди. Ўша учрашув туш эди. Тушида бўлган эди. Қиз ўтиб кетган тушдан телефон қилмайди-ку. У нимани йўқотди? Ҳеч нарса. Тушда топган нарсасини йўқотганига ҳам одам куйинадими? Аксинча, яхши бўлди — тушида шундай ажойиб бир қизни кўриб қолди. Яхши-да.

Иш вақти тугади.
Чиқаверишда уни Султон ака тутиб қолди.

— Кетмай тур. Собир билан Раҳмон ҳам чиқсин.
— Жа вақтим зиқ.

— Уйга бормасанг, нима, хотининг уришармиди?
— Бир жойга ўтишим керак.

— Пулинг йўқми? Қўрқма, мен оламан.
— Ишим жуда зарил, Султон ака.

— Ҳеч одамга қўшилай демайсан. Бир жойда ишлагандан кейин бунақа бўлмайди. Одамларга қўшилиш керак. Қзчон қараса бир баҳонани ғудурлаб…

Бугун шундай қилма. Бир кўнгил ёзиб…
— Директорни ғийбат қиламизми?..
— Эй бола, менга қара! Тўхта, деяпман…

У портфелини қўлтиққа уриб, жўнаб қолди. Султон акага қарай олмади.

Бундай демаслик керак эди. Оғзидан чиқиб кетди. Ўтиришга директорнинг нима алоқаси бор?.. Бошқа илож ҳам йўқ эди-да. Бўлмаса, қўйиб юбормасди. Аслида бошқа жиддийроқ баҳонани рўкач қилиши керак эди-ку-я…

Мен ёқиб қолган эмишман унга. Албатта ёқаман-да. Мен ҳам сиздай маст бўлиб, йўлимда юролмай қолай-да, ўлигимни сўкишларимга чидаб, уйимга олиб бориб қўйинг, сизни ҳам албатта ёқтираман.

Ичишади. Кўпинча Султон аканинг пулига. У ҳам бир-икки марта ноилождан, Султон ака қистайвергандан кейин, “одамларга”, яъни уларнинг ичишига қўшилган. Султон ака ошхонанинг катта стаканини тўлдириб-тўлдириб икки марта отади-да, кўзи пешонасига ёпишиб, тап-тайёр бўлади. Раҳмон ака билан Собир аста кўзғалишади. Собир кам ичсаям, баҳонаси тайёр — кеч борса, уйидагилари… Раҳмон ака — катта, ёши улуғ. “Энди, ука, бизлар шу ёшимизда катта кўчада етаклашиб юрсак ярашмайди. Шаҳар! Султонбойнинг аҳволини кўриб турибсиз. Яна йўл-пўлда… кўп ичсаям, ўзи зўр олим. Ҳали сизга кўп фойдаси тегади. Яхшиликни ерда қолдирмайдиган одам”. Султон ака тамом ўчган бўлса-да, ўзини биров олиб бориб қўйишини сезиб, шуни кутиб бир муддат жим ўтиради. Кейин у “ўзбекнинг кичиги” бўлиб, оғзидан боди кириб, шоди чиқаётган Султон акани ёш боладек авраб, кўчадагилардан минг ҳижолатда, уйига етказиб боргунча она сути оғзидан келади… Йўл- йўлакай ўзи ҳам сўкишга бўкади: Султон ака ким эсига тушса, булғайди: “Ҳе ўшани… Нега сўкмас эканман?! Нима сани пулингга ичдимми? Ҳе саниям…”

Шунақа одамларнинг ошқозони қандай чидар экан?
Шу сассиғи билан бориб хотинининг олдига ётадими?

Автобус изма-из келибдими, ҳар қалай, бекатда одам санжоб эди.
Автобусга чиқаётган маҳали негадир бир кампир унга хавотир аралаш ўқрайиб қаради. Арпангизни хом ўрдикми, кампиршо?

Автобус юриши билан бирдан мушукнинг аянчли миёвлаши эшитилди. У сесканиб ўша томонга ўгирилди. Бир хотиннинг тиззасидаги сумка ичидан мушукнинг калласи чиқиб турарди; кўзлари ғалати, кўкиш товланади, одамга тўғри қарайди: одам бир гуноҳ қилган-у, ҳаммадан, ҳатто ўзидан ҳам бекитиб юргандек, мушук буни биладигандек, “ҳали жавоб берасан!” деяётгандек— одамнинг кўнглига совуқ ваҳм ўрмалайди.

— Бечоранинг қорни очибди,—деди мушукнинг эгасига ёнма-ён ўтирган аёл.

Мушук тумшуғини чўзиб, яна миёвлади.
Бу лаънати мунча зорланади?

Хотин мушугининг калласини силади:
— Манечка! Уят эмасми сенга! Жонгинам! Одамлар сени одобсиз экан, деб ўйлашади.

Мушук хотиннинг қўлини искалади-да, яна миёвлади.

— Оти Манями! Қаранг-а, қандай чиройли экан,— деди ёнма-ён ўтирган аёл.— Шўрликнинг уйқуси келганга ўхшайди.
— Манечка, сенга нима бўлди? Тўполон қилма.— Хотин кўзларини ёлғондакам олайтириб, мушукка танбеҳ берган бўлди.— Қани, жанжални тўхтат-чи.

Жиндай чидаш керак. Уйимизга яқин қолди.
— Жуда яхши мушук экан-да,—деб аёл ҳам мушукни силашга қўл чўзди.

Хотин тирсаги билан мушугини паналаб, гўё беихтиёр қилгандек,
аёлнинг қўлини қайтарди, бидирлаб кетди:

— Бензин ҳиди ёқмаяпти-да, таннозга. Салгина нохуш ҳидга чидамайди. Тоза ҳавога ўрганган. Овқатни ҳам сайлаб ейди. Кўнгли шунақа нозик. Бир марта билмай туртиб юборган эканман, шунга уч кун араз қилса бўладими! Сиз ишонмайсиз, бирам ақлли.

Хотин шундай деб мушукнинг тумшуғидан ўпиб қўйди.

Уларга рўбарў ўтирган одам—танқа бурун, мўйловининг учлари тепага қайрилиб, нақ қулоғигача борган эркак, мушукпарварлик томошасига анқайиб қараб келаётган эди, хотиннинг мушукни ўпганини кўриб, бирдан ирганди: “Э топган матаҳингга…” деб ғўлдиради, сўкиш оғзига тиқилиб қолгандек, бўғриқиб кетди. Унинг ёнидаги озғин, қўллари калта енгидан чвпдек осилиб турган, ингичка мўйловли йигит: “Инг қилгиси келаётгандир”, деб ҳиҳилади.

Хотиннинг ранги бўзарди, ёмон тус олди.
— Қандай маданиятсиз одамлар!—деб пичирлади ва гапини тасдиқлатишни кутиб, ёнидаги аёлга қаради.

Аёлнинг юзлари қизарди, хотиннинг гапини эшитмасликка олиб, ойна томонга ўгирилди.

Танқа бурун эркак, агар хотин яна бир оғиз гапирса боплаб сўкадиган алпозда бақрайиб қараб тураверди. Озғин йигит тиржайиб бир хотинга, жанжалга химо бергандек, бир эркакка кўз солди, кўрдики, иккаласидан ҳам садо чиқмаяпти; хафсаласи пир бўлиб, у ҳам ойнага юз бурди.

Унинг тушишига икки бекат бор эди, лекин автобус тўхтаган дастлабки бекатдаёқ тушиб қолди. Танқа бурун эркакдан баттар бўғилиб кетган эди.

Мушук тегинган идишнинг ташлаб юборилиши, мушук искаган қозоннинг куйдирилишнни эслади. Ўзи ҳам мушукни ўлгунча ёмон кўрар эди.

Хотин мушукнинг оғзидан ўпди-я.
Одамга меҳр деган туйғу нима учун берилган?

Мушукка бағишлаш учунми? Мушук билармикан шуни?
Бу қанақа дунё ўзи?!
Хонаси ҳувиллаб ётарди.

Уйнинг хўжайини ҳозир қай бир дўконнинг олдида, ажриққа газета тўшаб, ўзига ўхшаган “оламзоднинг гуллари” билан пивога портвейнни аралаштириб симнряпти. Ярим кечаси келади-да, унинг хонасига киради (уй икки хонали). “Э, ўқиётганмидинг”, дейди, гўё унинг ҳар кун оқшом китобдан бош кўтармаслигини билмайдигандек. Кечирим сўрайди. “Гаплашгнм келяпти”, дейди. “Ўқиш керак. Шу ишинг яхши. Қишлоғингдан ота-онангни ташлаб, шаҳарга одам бўламан, деб келганингдан кейин, албатта, ўқи,—дейди; маст, лекин гапидан адашмайди, аксинча, ичмаган пайтлари оғзидан ran чиқмайдиган одам, ичса, нотиқлиги тутади,— Ман ҳам олдинлари кўп ўқир эдим. Анави битта китоб бор-у, оти нимайди? Йигит билан қиз икковгинаси сой бўйида, жийданинг тагида, а!..

Тепасида она майна сайраб туради. Тўлиб-тошиб сайрайди, именно, тўлиб-тошиб. Ҳа, ишинг беш бўлгандан кейин, тепангда майна сайрайди, бедана вавақлайди. Маниям тепамда бир вақтлар майналар роса сайраган… Энди… битта туллак чумчуқ ҳам назарга илмайди… ўқи, майли. Ҳозирдан каллани ишлат. Уйланаётганда хушёр бўл лекин. Уйланганингдан кейин бундан ҳам хушёр бўл. Одам ҳамма нарсани ясаши мумкин, лекин турмушни ясолмайди. Қайтангга турмушнинг ўзи одамни ясаб ташлаши мумкин. Шунинг учун бошданоқ хотиннинг яхшисини танлаш керак. Йигит одамнинг ҳаётда бир марта омади келади — буям бўлса, уйланганида. Ҳаммаси хотинга боғлиқ. Шунинг учун яхшилаб танла, дейман. Яхши, деб ёмонини олишинг мумкин, ёмон деб яхшисини. Лекин ёмониям, ичмасанг, ўзингни хор қилмасанг, яхшилик қилади. Мана, мандан мисол — аҳмоқман. Хотиннинг яхшиси адашиб менга тушиб қолган, билмаганман. Ичи- иб юраверганман.

Ғинг деса, урганман. Лекин… яхши хотин эди, яхши эди. Ман нима бўлдим энди? Сани нимага ижарага қўйдим? Пул учунми? Йў- ўқ, пулни топаман… агар хоҳласам. Пулга қизиқмайман. Ичишим керак, аслида ичмаслигим керак, лекин ичишим керак. Керак! Cоғлиғимдаги турмуш—турмуш эмас. Турмушни бой бериб бўлганман. Эсимга тушишидан қочиб юрибман. Ҳамма нарсани сотиб ичдим. Лекин, мана, шу шимни сотмайман. Хотиним туғилган кунимга совға қилган.

Ўттиз саккиз сўму етмиш икки тийинга олган. Тангалаб йиққан, ман ичган ароқларнинг шишаларини сотиб… Олдинги нарсалардан фақат шу қолди. Сира йиртилмайди-я, қара. Олдин чиққан нарсалар шунақа пишиқ бўлар эканми…” Хотинидан кейин албатта болалари эсига тушади, кўзи ёшланади: “Фарзанд нималигини ҳали билмайсан. Қизим гиламга сийиб қўйса, уй сийдик ҳиди бўлиб кетди, болаларга қарамайсан, деб хотинни урардим. Ҳозирлари эса… э ука, ишонмайсан-да, шу сийдик ҳидини ҳам соғиндим. Болангники бўлгандан кейин…” Кейин ўзи яхши, лекин болаларини кўришга ғов бўладиган хотинини ёмонлайди: “Нима бўлса ҳам шу болаларнинг отасиманми? Соғинаман. Нима, ичадиган одамда юрак бўлмайдими? Болаларни соғиниб борсам…

«Келманг, тарбиясини бузасиз”, дейди. Биламан, икки боласи билан унга ҳам осон эмас. Биздан оладиган йигирма тўкқиз сўмига нима ҳам беради? Ўзининг ойлиги… қийин, албатта. Ҳалигача бошқа турмуш қилгани йўқ. Ўзим ярашай дейман-у, лекин яна қўшилсак… Бўлмайди-да, ука. Турмуш шунақа. Энди бизникининг буёғи маълум. Тамом ютқазганмиз”. Кейин ҳамиша ошналарини сўкади, кейин яна ўзини сўкади, шу билан виждонини сал-пал тозалаб оладими, унинг тақдири тўғрисида қайғуриб қолади. “Э, манга қара, ташла шу бошоғриқни. Бир умр китобга термилиб ўтасанми? Бари ёлғон. Сан… ўзинг ёз. Мана, мани ёз. Айтиб тураман, ёзиб олаверасан. Катта китоб қиламиз. Агар сан тўғри ёзиб олаверсанг, зўр ибратли китоб бўлади. Ҳамма ўқийди. Майли, ўқисин, бу дунёга Воҳид деган бир одам келиб, дунёдан ҳеч нарса ололмай ўтиб кетаётганини халқ ўқисин!.. Энди сан Воҳид деб ёзмассан, отимни бошқа қил, Зоҳид де… Йўқ, Зоҳид тўғри келмайди, акамнинг оти. Шунга уйқаш бир от топ-да. Балки Аҳад дейсанми?.. Отимни тўғри қўйсанг, ичолмай қоламан…

Манави қобирғанинг тагида кўп гаплар ётибди, ўнта ёзувчига етади. Сан ёзсанг бўлади. Қўлингдан келмайдими? Келади. Одам қилган ишни одам қилади. Туппа-тузук йигитсан, калланг ишлайди. Ичмайсан. Манга олиб бериб турсанг бўлди. Доим ёнингдаман. Эй, манга қара, шу ёзувчиларинг китобига қаҳрамон қидириб Мирзачўлга боришар экан. Санга яхши бўлади-ку: ҳеч қаёққа бормайсан—мани тилимдан ёзаверасан. Ҳаммасини ўзим айтиб турсам… Лекин китоб ёзамиз, деб манга қўшилиб ичиб кетма. Майлими? Зўрласам ҳам ичма. Ичиб кетсанг, ёзувчи тугул, шимилдириқ ҳам бўлолмайсан.. Сани соҳанг нима ўзи, психологиями? Бўлмағур юмушни қўй, ука. Ҳали ҳаётни кўрганинг йўқ, психологияни қайдан тушунасан. Мана, мани психологиямни айтиб бер-чи? Айтолмайсан. Бир пиёнистада нима ҳам психология бор, топганини ичади, ҳеч вақоси йўқ, деб ўйлайсан. Лекин манавининг тагида,—деб у яна кўкрагига нуқийди,— психологиянинг зўри бер! Саники ҳам психологиями? Мани ўрнимда бир кун, майли, бир соатгина яшаб кўр — кейин биласан ҳақиқий психологияни! Псих бўп қоласан… Қалай, бопладимми? Бу калла,— кўрсатгич бармоғи билан чаккасини нуқийди,- ҳалиям ишлайди…

Э, ичмаганимдами… Санга ўхшаганлар билан гаплашиб ҳам ўтирмасдим. Ичиб шу аҳволга тушдик-да…” Энг охирида халақит бергани учун минг узр сўрайди: “Тўлиб кетганимдан кирдим-да, ука. Бўлмаса, ишинг тиғизлигини биламан…” Эрталаб унинг юзига қарамай, ғўлдираб бошоғриққа бир сўм сўрайди, бу пулни ҳеч қачон қайтариб бермайди — ижара ҳақидан чегириб ташлайди — ҳаммаси қайтадан бошланади, ҳар куни аҳвол шу. Дарди-ҳоли ҳам, воқеаларнинг ўрни алмашиб турса-да, доим бир хил; фақат хотини совға қилган шимнинг баҳоси йигирма саккиз сўмдан қирқ саккиз сўмгача — хотинини қандай кайфиятда тилга олишига қараб, ўзгариб туради, бироқ нима учундир, тангаси доимо бир хил — етмиш икки тийин.
Падарлаънатнинг уйида бир вақтлар телефон ҳам бўлган, лекин пулни тўламаганидан кейин узиб қўяверишган, кейин ўзи қўшнисига пуллаб юборган.

Телефондек ажойиб нарсани қўлдан чиқазган-а!
У кийимини ечмай каравотга чўзилди. Кун бўйи кетмон чопгандек хорғин эди.
Аравасига минганингдан кейин қўшиғини ҳам айтасан.

Ўттизга бораётган одамнинг ўз уйи бўлиши керак. Бу ёшларда одам энди ўз орзуларинигина бошпана қилиб яшай олмайди, орзу қилиш учун ҳам яшаш жойи тайин бўлиши керак. Ётишда тайин бўлмагандан кейин, орзуда тайин қоладими?

Йигирма саккизга чиққан йигитнинг бола бўлиб бола эмаслиги, катта сафига кириб, катта дейишга арзигулик биронта ишнинг уддасидан чиқмаганлиги ажойиб.

Қўлига бирон марта ҳам теша ушламаган Уста, оқ уйингни қачон қурасан?
Одам ҳаракатсиз ётаверса, калласига бўлмағур фикрлар келаверади.

«Болам, икки нарсадан одам касал топади: бири — худо берган дарддан, иккинчиси — ўй ўйлашдан.— Онаси бу гапни ҳам кўп такрорлайди.— Ўй ўйлашнинг табиби йўқ”.

Одам ҳам қариганидан кейин ўтган умрини бирбир хотирадан қайта ўтказиб, маънисини доно-доно гапларга тизиб чиқади шекилли? Бўлмаса, ўқимаган, маълумотсиз кампир бунақа гапларни қайдан топади?

У оғир қўзғалди. Бир муддат йўл қараб ўтирди. Назарида, ўзи ҳам ҳаётининг, тамоман бўлмаса-да, кўп нарсасини бой берганга ўхшарди. Бой берилган нарсалар жуда қадрли эди.

Бориб деразани очди. Илиқ ҳаво баробарида шаҳар шовқини ҳам юзига урилгандек бўлди. Шаҳардан нимадир бир яхши туйғу ҳам келди.
Муюлишда бурилаётган трамвайнинг ғийқиллаши юракка санчилгудек эшитилди.

Шу трамвай ҳам юргани-юрган. Пешонасига мана шу издан чиқмайсан, деб битта рақамни тақиб қўйишган, тинмай бориб-келади. Ғийқиллагани-ғийқиллаган.

У ўзини умр бўйи бир йўлдан чиқмаган трамвайнинг ўрнига қўйиб кўрди, лекин хурсанд бўлмади.
Бари бир, шаҳар шовқинида нимадир, ҳаётни безайдиган, эй, эзилиб ётаверасанми, яшасанг-чи, мундоқ, деган бир чорлов бор эди.

Кун ўтиб кетяпти. Нимадир қилиш керак! Дангасаманми? Унда дангасаликдан қийналмаслигим, куним ўтганига шукур қилиб, оёқни кўтариб ётаверишим керак эди. Мен эса ношукурман. Ўзимдан норозиман. Бу юришимдан, ҳаётимдан норозиман. Аммо, қизиқ, бу норозилигим яшашимга халақит бермаяпти, қандайдир ўнғай: ҳаракатсиз ётсам ҳам, бу ҳаракатсизликдан норозиман-ку, деб ўзимни оқлайман; совуқ кунларимда норозиликни пўстин қилиб кияман-да, унинг ичида бўғриқиб, иссиққина юравераман.

Кейин, одамнинг ўзини-ўзи ёмон кўришида ҳам худбинлик бор. Гап бурним сассиқ деб кесиб ташлай олмасликда ҳам эмас. Одам ўзини ёмон кўрса ҳам, аллақандай шафқат, аяш, меҳр билан, баъзан эса зўр одамни ёмон кўргандек ҳурмат билан ёмон кўради. Яна ҳам ким билади: кучли одамларнинг ўзини ёмон кўришини, доим ўзидан, ҳаётидан норози бўлишини шу билан изоҳлаш мумкиндир. Лекин кучли одамнинг норозилиги — ҳаракат.

Албатта, уйланиш керак. У ҳам дунёда тоқ ўтмоқчи эмас. Бутун тирик мавжудотнинг ҳаёти жуфтлашишга қурилган экан, у ҳам бу қонундан бўйин товламайди.

Лекин…
Эх! Севсанг-да!
Ўртаниб, куйиб, ёниб, бутун вужудинг билан қа-ат-тиқ севсанг!
Севги кўксингда қамалиб ётган исённи шивирлайдиган имконга айланса…

Ёрилиб кетаёзган кўнглингга таскин бериб, секин-секин, осуда-осуда шивирласанг Унга…
Сокин ҳайқириқ билан, тўйиб йиғлаган одамдек енгил тортиб шивирласанг Унга…

Совуқ, дилдираб турган чўққингдан унинг майин, илиқ кўнглига қулаб тушсанг…

Даминг қайтиб кетса севгидан… Юрагинг гур-р этиб аланга олса… Севганга яраша…

Лекин…

Сени мана шундай телба-савдойи қиладиган ўша қиз қани?
Кимлигини, қайдалигини билмайсан-у, аммо кутасан. Сабр-тоқат билан.

Келмаса-чи? Келса ҳам, Зуҳрага ўхшаган қиз бўлса… Балки кеча ўзим телефон қиламан, деб умидлантирган қиз ҳам зуҳраларнинг биридир…

Бор умрингни тикиб, ҳаллослаб, жон-жаҳдинг билан югургилаб излаганинг шунчаки йигитлигингга учадиган, қачон ёқлайсиз, деб ҳол-жонингга қўймайдиган оддийгина қиз бўлиб чиқса-чи!

Балки у йўқдир, уйқусиз тунлари ҳаёлингда яратгандирсан. Балки ўзинг Унга муносиб эмасдирсан. Орзудаги қизга орзудагидек йигит керак-ку. Ким билади: эҳтимол ўзинг ҳақингдаги тасаввуринг ҳам фақатгина орзудир…
Эҳтимол кечаги қиз ҳам ўзи орзу қилган йигитни ахтариб юргандир. Йигирма бешларга чиққан экан, гаплари бурро-бурро,
эҳтимол, сенга ўхшаганлардан оғзи куйгандир…
Эҳтимол Уни кўриб, танимагандирсан; сен Ундан, У сендан бехабар, иккаланг икки томонга: У—катта дунёга, сен — тор йўлагингга, ўтиб кетгандирсизлар..
У шалағи чиққан, ўриндиғи ботиб кетран курсида мунғайиб ўтирар эди.

Ташқарида шаҳар шовқин соларди: кўтарилиб-пасайиб турган ғала-ғовур, болаларнин? қийқириғи, ора-сира боласини чақирган аёлларнинг қичқириғи — шаҳар яшаётган эди.

Қуёш ботиб борар эди.

У талабалик пайтларидаги устози, “валинеъмати” ва катталар орасидари энг яқин дўсти — Ҳусаиновни кўриб келишга отланди. Ҳусаинов малака ошириш, ўз таъбири билан айтганда, “чаласаводликни битириш” курсига келган.

— Салом, ўт,— деди Ҳусаинов.
— Йўқ, ўтмайман.

— Ўтмасанг, нега келдинг?—деди Ҳусаинов қандайдир бир яхши табассум билан.
— Э-э, ўтинг-да, энди. Остонадан қайтиб кетасизми,—деб қистади Расулов — Ҳусаиновнинг ҳамхонаси.
— Қўяверинг, феъли шунақа, ўзининг ақлига бориб етмаса,ўтмайди,—деди Ҳусаинов.

Ҳусаинов, бари бир, унинг келганига қувонган эди.

— Рустам ака, кинога борайлик,—деди у Ҳусаиновга.
— Ҳозир-а?
— Сеансга қирқ минут бор. Улгурамиз. Ҳусаинов кифтини учирди.

— Жуда бўғилиб кетдим,—деди у ўзи ҳам кутмаган ҳолда; шу гan оғзидан чиқани ҳамоно ростдан ҳам бўғилиб кетганини бирдан чуқур англади.— Ўзимни қўярга жой тополмай юрибман.

Ҳусаинов бир лаҳза унинг кўзига ажабланиб тикилди-да,Расуловга ўгирилди:
— Борамизми?

— Э-э, биздан нима кетди? Қанақа кино экан?
— Бари бир эмасми,— деди у, уларни кўндирганидан шодланиб.— Экрани ёришса бўлди-да.

Рустам ака жуда яхши одам-да.
У шундай деб ўйлагани сайин Ҳусаиновнинг янада яхши бўлиб кўринаётганини, Ҳусаинов ҳақида яхши фикр юрита бошлагани учун ўзи ҳам яхшиланиб, кайфияти кўтарилаётганини ҳис қилди. Биз ҳозир унсиз мулоқотдамиз, деб ўйлади у, мен унга бир яхши туйғу йўллаяпман, у ҳам менга шундай бир яхши туйғу билан жавоб қайтаряпти.

«Яхши одамларга яқинлаш,— деб такрорлайди онаси.— Яхши одам дилингга дил қўшади.” Йўқ, чиндан ҳам, кампирлар бундай гапларни қайдан топишади?

— Нега тиржаясан? — деди Ҳусаинов. — Келиб одамларнинг тинчини бузасан-да, яна тиржаясан.
— Эсимга бир нарса тушиб қолди,— деди у, тавба, кулганимни ўзим ҳам сезмай қолибман, деб ажабланди.

Ҳусаинов кийинаётиб пўнғЬллади:
— Уйланиш керак, укам. Ўшанда ўзингни қўярга жой бўлади.

— Ҳа-ҳа, у жойдан кейин чиқолмай қоласиз,— деб кулди Расулов.
— Бу нима юриш? Ҳе йўқ, бе йўқ, юр кинога эмиш. Экрани ёришса бас экан.

— Пулдан қалайсан? — деб сўради Ҳусаинов кўчага чиқишганда.— Бизни кинога судраганингдан кейин, пулини ўзинг тўларсан.

— Унда сизга ялиниб келмасдим. Ўзим кетаверардим,— деди у ясама бепарволик билан.— Биздек ғарибларни сиздек раҳнамолар қанотлари остига олмаса…

— Кўп алжирайверма.—деб уни гапдан тўхтатди Ҳусаинов,хушфеъл бир кайфиятда чўнтагини кавлаб.

— Полапон дегани бировнинг қаноти остида ўсиши керак-да,— деди у. Хоин бир истак унинр нигоҳини бари бир Ҳусаиновнинг қўлига қаратди.

— Тўғри, тўғри.—деб унинг гапини тасдиқлади Расулов.— Рустамбой, шундай йигитларни қанотларингиз остига олмасангиз, кимни оласиз.

Ҳусаинов чунтагидан битта йигирма бешталик чиқарди:
— Ма, бизга ўхшаб доцент бўлганингда қайтарасан. Аслида сенга ўзи бир тийин ҳам бермаслик керакку-я.

— Шуям пул бўлди-ю,— деди у ҳижолатини чапанилик билан босишга уриниб.— Чўнтакда йўқолиб кетади. Бир марта ресторанга киришга ҳам етмайди. Яна, қайтарасан эмиш. Доцент бўлгунимча сақлаб юраманми?

— Юравер шундай. Ресторанга кир, қизларнинг кетидан чоп, костюмингнинг нархи юз сўмдан кам бўлса, кийма. Ишингни эса қишлоқдан отанг соқолини селкиллатиб келиб ёзиб беради.

— Э-э, бўйдоқ одамга пул чидамайди,— деди Расулов, унинг ёнини олибми, Ҳусаиновнинг гапини маъкуллабми…

…Отаси, атрофида кўп русча китоблар, ёзув машинкасини чиқиллатиб унинг диссертациясини ёзиб беряпти. Машинка чиқиллашига монанд соқоли селқиллайди: “Эталон группаларда социал статус проблемасига асримизнинг умумий концептуал матрицаси нуқтаи назаридан қарайдиган бўлсак, бу проблеманинг рационал мағзи…”

Шуни тасаввур қилиб кулиб юборган эди. Ҳусаинов бир оз ранжиди, кинотеатрга етгунча насиҳат қилди, Расулов жўр бўлди, у эса бошини ҳам қилиб, индамай эшитиб борди.

Рустам аканинг насиҳатида йигирма беш сўмининг алами йўқми? Йўғ-э, ўзининг калласига ҳам бўлмағур фикрлар келаверади. Энди, Ҳусаинов ҳам шу боланинг иши юришиб кетсин, деб куйинади-да.

Фильм тугади.
Кинотеатрдан то катта кўчага чиқиб, одамлар селгигунча жим кетишди. Расулов икки-уч марта унга, Ҳусаиновга қараб қўйди, жимликни бузишга ботинолмай, индамади.

Фильмдаги томоша ҳаётга ҳар ким ўзича бориб келадими, одам, ҳар қалай, томошага бирга кирган шерикларига бетона бўлиб қолади шекилли, фильм тугаб, кинотеатрдан чиққандан сўнг ҳам улардан ғалати суратда ётсираб туради.

Салом, оғайнилар! Танишайлик, мен олдиндан биламан — биз дўстлашиб кетамиз, дегиси келди унинг.

Худди шундай бўлиши керакдек, бараварига тутатишди. У гугурт чақди: ҳовучининг устида аввал Ҳусаиновнинг озғин юзи, кейин Расуловнинг баркашдек юзи ёришди, иккала юз ҳам унга бошқача кўринди — гўё йўлдошлари ундан қандайдир хайрли иш, яхшилик сўраётгандек, у эса гугурт чақиш билан уларни ёритгандек, шу билан хайрли ишни бошлаб юбораётгандек туюлди.

Ўзининг кўнгли ҳам баайни мактаб дафтаридаги босма қоғоз сингари сиёҳдек томган бу яхши туйғуни зум ўтмай шимиб олди, шу туйғунинг тиниқ рангига бўялди.

Қоронғиликнинг қоронғилиги шундаки, у ҳамма нарсани яшириб туради, ҳеч нарсани кўрсатмайди. Балки бизнинг кундузимиз ҳам тўла кундуз эмасдир, ундаги ҳамма нарса ҳам кўринавермас? Кундузимиз янадa ёришса, биз ҳали билмаган янада яхши нарсаларнинг юзи очилар? Деразадан қуёш нури қия тушса, унинг ёруғида уй чангннинг ҳар бир заррасигача ялтиллаб кўринади. Кундузимиз янада ёришса, осмон бошқача, ранглар янада равшанроқ туюлармиди, кўзимизга ҳаво ҳам кўринармиди?..

Мана, Расулов билан Ҳусаиновнинг юзи кўча коронғилиги учун кўринмаяпти, иккаласининг ўрнида сигареталарнинг ялтироқ қуртдек иккита чўғи йилтираяпти. Илгари уларни кўрмаганда, шакл- шамойилларини ожизгина йилтираётган чўғдангина иборат деб билармиди? Ҳозир уларни фикран кўряпти.

Фикрлашнинг ўзи ҳам — ёруғлик ; фикр фикрлайдиган одамнинг кўзига кўринмайдиган нарсаларни ҳам кўради. Мана, ҳозир у коронғида ҳам Ҳусаинов билан Расуловнинг кўнгилларини кўриб боряпти. Улар, ҳар қалай, яхши нарсаларни ўйлаб кетишяпти.

Расулов бирдан ran қотди:
— Яхши кино экан-а?
— Ростдан ҳам, яхши экан,— деди Ҳусаинов.

У ўртамиёна ишланган фильмдан дам олиб, енгил тортишини ўйлаб ҳам кўрмаган эди. Чарчоғи ёзилиб, танаси яйраб кетди.

Тасаввурида: боши тоза сув тўлдирилган думалоқ аквариум каби тип-тиниқ: икки-учта фикрлари эса ўзидан ёруғлик таратадиган рангли балиқчалардек фароғат билан сузиб юрар эди.

Қандай яхши! Майин, салқин ҳаво оғушида, ёнингда сени ёқтирадиган, сен учун куйинадиган оққўнгил ҳамроҳларинг бор. На сен уларга тобесан, на улар сенга. Оддий, инсоний муносабат — тоза. Ҳеч ким ҳеч кимга ёмон қарамайди, бир-бирини ғийбат қилмайди.

Дилинг равшан, юрагинг санчмайди, ҳеч жойинг оғримайди, оёқ-қўлинг бус-бутун: истасанг юрасан, истасанг — югурасан — яхши!

Ҳамроҳларининг овози унга олисдан эшитилаётгандек эди. Худди қоронғи чорбоғнинг нариёғида, девор ортида у ҳақда икки киши ғўнғиллаб гапиришяптию у эшитмаяпти, аммо эшитмаса ҳам, ўзи ҳақида яхши гаплар бўлаётганини аниқ кўриб тургандек…

Оралиқдаги ҳаво қуюқлашиб, ҳамроҳлари жуда кичрайиб қолган, сўзлари ҳам, учар қўнғизчалар сингари, учиб келиб унинг қулоғига урилгач, киролмай яна қайтиб кетаётгандек туюлди. “Анавиниси… Догматик йигитми… Ўсувчан характер… Мантиқий меъёр… Э-э, Зузунинг феъл-атвори… Ҳа, тузук… Э-э, масаланинг бу томони очилмаган…”

Кутилмаганда уни ҳам суҳбатга тортишди.
— Буюк психолог бунга нима дейдилар?—деди Ҳусаинов.

У кўчанинг ёритилган жойига чиқиб қолишганидан норози бўлди. Қоронғилик — ўйлашга ўнғай, кўнгилни фикрларнинг ўзи ёритаверади, фақат қоронғиликда албатта кўзни очиб ўйлаш керак.
— Буюк психологми?— У бир зум гап тополмади.— Буюк психолог ўзидан буюкларнинг фикрлари мағзини чақиш билан банд.
Ҳазили яхши чиққанидан ўзи ҳам хурсанд бўлиб, кўнгли бир яхшилик билан ёришиб кетди.
«Юр,— деди Ҳусаинов ўзлари турадиган ётоққа етиб келишганда.— Чой-пой ичиб кетасан. Ё уйингда хотининг ошни сузмай, сени кутиб ўтирибдими?” «Яхши бўлардику-я,— деди у.— Менга тегадиганини онаси ўпсамми, ўпмасамми, деб турган эмиш. У каттаргунча қоринни тўйғизиб турайлик-чи”. «Яшанг,— деди Расулов.— Рустамбой, шу укангиз менга жуда ёқиб қолди-да. Сира гапдан ютқизмайди”. “Э, бундан фақат ran оласиз. Мирзақуруқ,— деди Ҳусаинов.— Юриши — б”, лекин сиртига сув юқтирмайди”. “Э-
э, одамнинг шундай очиқ бўлгани яхши деди Расулов.

Расуловнинг хотини эрига меҳрибон, яна буни қарангки, жуда пазанда экан — қўй гўштини ёғига қовуриб, битта сирланган сатилга босиб, қўярда-қўймай, бериб юборибди. “Э-э, қўй-э, катта шаҳарда тақирлатиб сатил кўтариб юраманми, Тошкентда ҳам ошхона кўп десам ҳам кўнмади. “Ўзингиз емасангиз, ҳамхоналарингиз ер”, деди”.

Лекин, ҳақиқатан ҳам, Расуловнинг хотини гўшт қовуришнинг ҳадисини олган экан! Угўштни мақтаб-мақтаб еди. Қорни очлиги учунми, умрида бунақа гўшт емагандек туюлди. Кўп еганидан ҳижолат тортиб, Расуловга жиндай хушомад қилди: “Хотиннинг пазандаси — оиланинг фароғати-да. Бу ҳам бир бахт”. Бу гапдан Расулов, гўштни ўзи қовургандек, анча талтайди, тўла юзларига мамнун бир ифода ёйилди. Ҳусаинов кулиб юборди: “Худди ноудда хотиндан куйгандек гапирасан-а”, деди. “Э-э, бу киши уйланмасалар ҳам оила нималигини яхши тушунар эканлар”, деди Расулов. “Хотиннинг қадри ўтган-да”, деб хахолади унинг ўзи, лекин гапидан ичида уялиб кетди. “Йўқ, менга қара,— деди Ҳусаинов,— рости ran, сен бола биронта бева-меваникига қатнайдиганга ўхшайсан”, “Ҳеч ўхшамайман-да”, деди у қизариб.

«Ҳа, шунақа,— деди Расулов ҳазил-ҳузулдан кейин.— Ёнингда бўлса, хотиннинг қадри билинмайди. Командировкага чиққанда ё ҳафта-ўн кун меҳмонлаб кетганда хотинни соғинасан одам. Шунда ҳам доим ўйлаб юрмайсан, йўқ,, бирданига — кўчадами, автобусдами юрганингда, бирданига эсингга тушиб, кўргинг келиб қолади. Йўғ-э, Рустамбой, унақа ниятда эмас.

Куласиз-а. Бу — бошқа нарса… Шундай пайтларда ҳамма ишимни ташлаб, осмон узилиб ерга тушса ҳам уйга қайтаман. Қилган овқатидан тортиб болаларгача соғинаман. Лекин, қизиқ, уйга кириб, хотинимни кўрганимдан кейин, ҳайрон бўламан: шу хотиним, болаларимнинг онаси, нега бунча соғиндим, нега шошилдим — тушуниш қийин. Овқатни тушираман-да, ҳеч нарсага қарамай, ётиб уйқуни ураман. Уйқудан туриб қарайман: ҳаммаси ўша-ўша — хотин ҳам, болаларнинг шовқини ҳам, овқат ҳам. Э-э, маза қилиб дам олиб юрмайманми, уй қочиб кетармиди, деб хуноб бўламан”, “Бошқаларидан тўйиб борсангиз керак-да?, деб илжайдн Ҳусаинов. Расулов қизаринқиради: “Тўғрисини айтсам, бу масалада… Ўзим кўп қизиқмайманми ё менга қизиқишмайдими, ишқилиб, бу йўлдан кўп ҳам юрмаганман.—Расулов дув қизарди.— Тўғриси, уйланганимдан кейин умуман юрмаганман”. “Ростдан-а?!” деб Ҳусаинов чиндан ажабланди. Расуловнинг лоларанг тус олган юзига майда тер кўпчиди: “Ким билади,— деб ғўлдиради,— ҳеч шунга қизиқиш бўлмаган. Аитяпман-ку, ўзим қизиқмайман, деб. Йўғасам, эркак одам…— Кейин биров уни шу йўлга бошлаётгандек, нимагадир қаршилик кўрсатиб, сал жаҳлланиб,— э-э, биз шу хотин билан қаноат қиламиз”, деди.

“Э-э, яхши-ку,— деди Ҳусаинов негадир ўнғайсизланиб.— Бунинг нимасидан уяласиз? Эркак одамнинг ўз хотинидан совимаслигидан ҳам яхши нарса борми!”

«Олдин севишиб, кейин турмуш қурганмисизлар”, деб сўради у, гапининг қуруқлигидан ўзи ҳам ўнғайсизланиб, “Э-э, қаёқда,— деди Расулов гўё ҳафсаласи пир бўлгандек қўл силтаб.— Иккинчи курсдаллгимда уйлантириб қўйишган. Қишлоқчасига. Саккизинчи синфларда ўқиб юрганида бир-икки кўрган эдим-у, энди, у пайти шунга уйланаман, деган ҳаёл ҳам бўлмаган. Кичкинагина қизча эди. Э-э, кейин ҳам сал бўйи ўсди-ю, лекин бари бир, кичкиналигича қолди. Зоти ориқ. Шу-у, иккинчи курсдалигимда бобой:“Қарияпман”, деб бошни қотирди, момошка “лип этиб биров илиб кетмасдан шу қизга ҳай дегин”, деб мияни қоқиб қўлга берди. Мен ҳам бошқалар илиб кетаман, деб турса, яхши нарса экан-да, қуруқ қолмай яна, деб шартта розилик бериб юборибман.

Э-э, ўшанда тўғриям қилган эканман. Мана, ҳалигача бирон марта хотиндан норози бўлмадик. Ишонасиз-ми, шунча йилдан бери бирон марта чўнтагимни кавламаган”. Ҳусаинов унча ишонмади: “Сизга билдирмай кавлар?”, деди. “Э-э, нима деяпсиз,— деди Расулов бир оз қизишиб.— Неча марталаб синаганман”. “Хотиннинг пулга бепарвоси бўлмайди,— деди Ҳусаинов.— Бир ҳисобда, эрнинг пулини текшириб тургани ҳам тузук. Бўлмаса, биз эркаклар не номаъқулчиликларни қилмаймиз”. «Синадим, синадим, қарасам, пулга тегинмайди,— деб гапида давом этди Расулов.— Кейин-кейин, қанча топсам, ҳаммасини қўлига берадиган бўлдим. Шу яхши экан, Рустамбой, пул хотиннинг қўлида турса, бекорга харж бўлмайди”. “Энди, бу қандай хотинлигига боғлиқ,— деди Ҳусаинов.— Бир хил хотинлар борки, қўлига бир сўм тегса, дарров магазинга чопади, пул деса ўзини томдан ташлайди. Бунақаларга пул тутқазиб бўладими? Эрини хонавайрон қилади-ку. “Э-э, бизнинг хотин,— деди Расулов,— бир тийинни ҳам бесўроқ сарфламайди. Лекин, масалан, ўзим ҳам уни ўз ҳолига ташлаб қуймайман-да. Қани, хотин, айт, нима олиб берай, нимадан камчилигинг бор, болаларингга нима керак, дейман. Тўғрими? Хотин ўзимники, деб унга қарамай қўйиш ҳам инсофдан эмас-да”.

У Расуловни ёқтириб қолди. Бир оз тўпорироқ, ёқаси ғижим, галстугини ёғ босиб юрадиган шу содда, дилкаш одамга ҳаваси келди
— бахтли экан, дунёдан зерикмай, ҳасрат нималигини билмай ўтади.
Лекин жуда кўп “э-э” деяверар экан.

Ҳусаинов Расуловнинг гапидан зерикдими ё бирон нарса эсига тушдими, бирдан хомушланди. Суҳбатга бошқа аралашмади, чой дамлаб келди-да, соатига қараб, унга: “Кеч бўлди, бугун ётиб қолавер”, деди. У бош чайқади.

У квартирасига жўнади.

Келса, уйнинг хўжайини йўқ.! Шунақа кунлар учун жонингни берсанг ҳам арзийди!

Мает одамнинг изҳори дилини тинглашдан ҳам оғирроқ иш борми дунёда? Сен ҳам маст бўлсанг, майли эди. Маст — сен яшаётган уйнинг эгаси бўлса, устига-устак сендан бошқа одамга “юрак сирлари»ни очмаса, бу ҳам етмагандек, сени ўзича ҳурмат қилса. Икки гапнинг бирида буни таъкидлаб турса. “Мен сендан ўн ёш каттаман-у, лекин олдингда, худди сен акамдек, довдираб қоламан”, деб турса. Албатта, бу гапни доим айтмайди, лекин айтгандан кейин одатда пул сўрайди…

Тун ярмидан ошиб, шаҳар тинчиган, жимликни ора-сира катта тезликда ўтиб қолган машиналарнинг шувиллаши бузар эди. Дераза очиқ қолгани учун уйнинг ҳавоси тоза, салқин. Тўйиб-тўйиб симиргинг келади.

Бугун ростдан ҳам бошқача кун.

Жин урсин ҳамма ташвишу йўқ ердаги ҳасратлар-ни! Шунча ёшга кириб ҳам қанақа одамман, деб иккиланиб юрсанг. Ичингда, кўнглингнинг туб-тубида ўзингнинг яхши йигит эканлигингга ишонасану, яна буни албатта бошқа биров — ичингдаги бошқа бир одам исботлаб бериши шартдек, ахтариниб юрасан. Қанақадир жўшқин фаолиятсизлик.

Одам ўзини яхшиманми, ёмонманми, деб қийнамаслиги керак. Сабаби: охир-оқибат жавоби битта бўлади — ҳеч ким ўзи ҳақида ёмон хулосага келмайди. Мен хомкалла, аҳмоқмзн, бўрининг тиши, арининг нишиман, йўқ, итнинг кейинги оёғиман, деб ўзини-ўзи роса сўкади-ю, кейин бу сўкишларни йўққа чиқарадиган сабаблар ахтаради, ҳамма айбларини турмушга, бошқа одамларнинг уддабуронлигига ағдарадида, ўзини оқлаб олади. Обдон оқлагандан кейин қараса, ўзи яхши одам экан; унга етишолмаган, ундай бўлолмай юрган одамлар қанча? Шундай экан, иккиланишни бас қилиб, қандайлигингга қарамай, яхши ишларга бирданига тутинаверган маъқул. Шунда, ёмон бўлсанг ҳам, ўз-ўзидан яхшиланиб кетаверасан.

Энг асосийси — ишонч. Йилт этган ёруғликсиз зулмат бўлмайди. Зулматга эмас, ўша ёруғликка қара. Одамга кўз фақат кундузи юриш учун эмас, кечаси — зулматда йўл топиш учун ҳам берилган. Атайлаб кўнглингни шабкўр қилма.

Сен қизни ҳам топасан. Нега топмас экансан? Шунча қийналишларинг эвазига уни албатта топасан.

Қизлар билан дўстлашдинг. Мастурани эслайсанми, қандоқ қиз эди! Ака-сингилдек яқин эдиларинг. Ҳамма сирларини сенга айтарди. Акром деган ҳамқишлоғи совчи устига совчи юбориб ҳол-жонига қўймаётганини, онаси эса, Эркин деган қариндошига тегасан, деб мажбурлаётганини гапирарди. “Акром акани ҳар куни кўраман, автобусда кузатиб келади, ўқишдан қайтишимда кузатиб кетади. Фақат узоқдан. Ўзи келиб бир оғиз гапирса нима қилади, а? Ҳадеб совчи юбораверадими? Ўз қадрини ўйламайди-ми? ўзим гапирай, десам уяламан. Раҳмим келади. Автобусда мана бундай ғўдайиб олади.— Мастура ўша Акром деган ғўдайганнинг туришини кўрсатиб, ўзи ҳам кулиб юборади.— Йигит ҳам шунақа бўладими?..

Эркин билан бирга ўқиганмиз. Ёмон бола эмас. Мактабдан кейин ҳам одамга ўхшаб саломлашиб юрардик. Шу, онам билан онаси келишиб олгандан бери, мени кўрса, бир чақиримга қочади. Кўролмаяпман. Бир гапириб ташлардим. Э, эркак, ким уйланмоқчи: сенми, менми… Қаранг, кимларга дучорман: биттаси гунг, ёнимда, унисининг тили бор-у, лекин ҳеч тутқич бермайди…” Кейин, умуман эрга чиқишни  хоҳламаслигини, тоза ҳаволарни, баланд қирларни, кенг даштларни, қаттиқ шамолларни яхши кўришини соатлаб ҳикоя қиларди: “Сизлар томон дашт, а? Ҳай, дашт бўлмаса ҳам, даштга яқиндир? Мени олиб борсангиз, даштга чиқсак… Қаттиқ шамол турса! Одамни учирадиган зўр шамол бўлмайди-да, а? Шу даштга чиққанимда шамол мени учириб кетса-да, кейин узоқ.-узоқ олиб юриб, аста ҳеч ким йўқ бир жойга қўйиб кетса… Учирмаса ҳам, қаттиқ эсса, майли. Фақат чанги ёмон-да, а? Тоза бўлса-да…” Tўртинчи курс охирларида Мастура ўшa тутқич бермас Эркинга турмушга чиқди. Эркинбой Мастуранинг йўқ дейишидан қўрқиб қочиб юрган экан. Фотиҳа қилинганидан кейин ўзини туппа-тузук кўрсатибди, бинойидек тили ҳам бор экан. Тўйларига гала курсдош бир бўлиб бординглар. Сизларни кутиб олишга чиққанда Мастура сал-пал йиғлагандек бўлди, қизлар уни кулиб-кулиб, ҳавас билан овутишди. Тўйдан кейин Мастура ҳафта ўқишга келмади, келганидзн кейин эса илгариги Мастура эмас, мутлақо бошқа — эрлик жувон бўлиб келди. Ака-сингиллик муносабатларинг ҳам бирданигз барҳам топди. Унинг сенга айтадиган гапларининг вақти ўтибди, янги гаплари эса сенга аталмаган эди. Худди Мастура сенга бевафолик қилгандек. Майли, эрга тегсин, лекин ҳозир шартмиди, битирганимиздан кейин турмушга чиқса бўлармиди… ҳозирдан рўзғорга ўралашиб… хуллас, шунақа мужмал бир алам уйғонди кўксингда. Мастурадан сенга нима кераклигини ўзинг ҳам билмасдинг.

Айни пайтда, Мастура турмушга чиқиб, сенга бегоналашгач, ахир, кундузлари дарсда ухлаб қоладиган келинчак, ўзи ҳам уйланса бўладиган йигит билан уйқусининг сабаби ҳақида гурунглашолмайди-ку, қандайдир эркинликка чиққандек ҳис қилгансан. Қизлар билан юришга эрк берадиган эркинлик. Хадича… сени Мастурадан рашк қилган ва Мастуранинг сенга жиддий кўнгли бўлганлигини ва буни курсдаги ҳамма қизлар билганлигини ва сени латталик қилди, деб ўйлашганини ва унинг ўзи, яъни Хадича муносабатларингнинг худди шундай тугашини олдиндан билганлигини ва сабр билан кутганлигини ва, ниҳоят, энди сен ўзиники эканлигини кўзлари йилтиллаб айтиб берган ва сени, сени тамомила ўзиники қилиб олишга тайёрлигини билдирган… Ана ўшанда сен Мастуранинг тоза ҳаволари ҳам, баланд қирлари ҳам, кенг даштлари ҳам, қаттиқ, шамоллари ҳам яккаю ягона ўзинг бўлганлигингни тўрт йил кечикиб билгансан. Билгансану Хадичадан ҳам ўзингни тортгансан…

Мастурадаги айрим белгиларни Ўғилойда кўргандек бўлиб, у билан ҳам бир оз юриб кўргансан. Кейин Сабиҳа… Кейин кўнглингда бўм-бўшлик бошланган. Сен билан юриш уларга яхши сабоқ: бўлганми, кейин бу қизларнинг ҳаммаси турмушга чиқиб, бахтини топиб кетибди. Улардан бирортасини ҳам ёмон йўлга бошламаган эдинг, бирортасини бахтли қилмаганинг каби, бахтсиз ҳам қилмадинг. Энди Зуҳра… Бу ҳам қарайди-қарайди, кейин ҳафсаласи пир бўлиб, турмушга чиқади-кетади.

Қизлар сенга орқаваротдан “авлиё” деган лақаб тақишган. Йўқ, сенинг авлиёлигинг қолдими? Ўн ол-ти ёшли йигитгина муҳаббатда авлиё бўлади. Сенинг ёшингдаги йигитларнинг муҳаббатига анча- мунча нарсалар илашган чиқади.

Лекин, бари бир, поксан. ўша қизнинг олдида поксан. Севсанг — поксан. Севги ҳамма нарсани поклайди. Балки ўша қиз ҳам сенга ўтмишидан покланиб пешвоз чиқар?..

Уни шунча йил муштоқлик билан кутганингни, юрган қизларингни, кўнглинг бўм-бўш бўлиб, бу бўшлиқни ҳеч нарса билан тўлдиролмаганингни унинг ўзига бирма-бир сўзлаб берасан.

Секин-секин, осуда-осуда, юрагинг аланга олгунча, тафти унинг кўзларига ўтгунча сокин ҳайқири билан шивирлаб сўзлайсан.

Ундан ҳеч нарсани яширмай, ҳаммасини айтиб берасан.

Маҳбублар ўртасида айтилмаган ran қолмаслиги керак Айтиб беравер. Севган қиз маҳбуби ҳақидаги гапларни бошқалардан эмас, оғир бўлса ҳам, унинг ўзидан эшитиш зарур. Фақат жасоратли одам эмас, гуноҳини жасорат билан тан олган ҳам — мард.

Ҳар қандай иш ҳам албатта якун топади. Кутиш ҳам. Излаш ҳам.
Азоб ҳам. Қолаверса, бахт ҳам.

Эртадан, ўрнингдан турибоқ янги ҳаётни бошла. Сенга диссертация фақат ёқлаш учун керак эмас-ку, бу ҳам — борлиги номаълум нарсани излаш. Олимлик илм ҳақида гапириш билан эмас, иш билан бошланади.

Юрасанми собирларга қўшилиб, аввалбойларни ғийбат қилиб. Атрофингга кўзингни каттароқ очиб қара. Султон акадан ёзғирасан, уни ҳам тушуниш керак. Яхши одам, лекин ҳаётда унга ҳам нимадир алам қилган, нимадир уни четлаб ўтган. Уста бўлишга уринган-у, нимадир етишмаган, ишқилиб, энди илмда яшай бошлаганида кўнглининг қаеридир дарз кетган-да, шу аҳволга тушган. Йўқ;са, сенинг ёшингда у ҳам қандайдир катта нарсаларни кутган.

«Э-э,—дейди онанг,— бу дунёда, ишқилиб, одамнинг бахти қайтмасин; бир қайтгандан кейин…”

«Бахт одамга бирдан келмайди, болам,— дейди доно кампир.— Аста-аста келади: нарвонга бирдан чиқмайсан… Лекин кетганини билмай қоласан…”

Ҳикмат. Яшаш илми сенинг диссертациянгдан чуқурроқ..

Қара атрофга: одамлар ишлаяпти. Ҳатто шу, Собир ҳам, нияти фақат ёқлаш бўлса ҳам, ишқилиб, бир мақсадга тирмашади.

Нега анов мушукпарвар хотинни кўриб асабинг бузилади? Майли, бу ҳам — бир эрмаги-да. Шўрликнинг боласи йўқдир, турмуши бузилгандир, ёлғиздир, бу дунёдаги яккаю ягона овунчоғи, эҳтимол, мушукдир. Унинг ҳам нимагадир меҳр қўйгиси келар…

Табиат одамни меҳрли қилиб яратган: ўзга вужудга бағишлаши учун. Ўзида меҳрни тўплаб, ҳеч-ким, ҳеч нарсага харжламай юрган одам дард топади. Ўзини ёмон кўриш дардини.

Сенга меҳр кўргазганлар кўп-ку. Яхши одамлар ичида яшаяпсан. Султон акага қўрс гапириб юборганингнинг сабаби ҳам, унинг эртага сени кечириб юборишини билганингда: у ҳам сенга меҳр қўйган. Ҳусаиновни ҳам ўзинг қийналган пайтингда йўқлаб борасан — биласанки, у ҳам сенга меҳрини беради.
Ленин ўзинг ҳали бировга тузукроқ меҳр кўргизганинг йўқ..

Бу ёмон!
Бирдан у ишхонадаги телефонини ўйлади. Телефон жиринглаётган эди, лекин товуши қайдадир, йўлда, шаҳар осмонининг қаеридадир, худди қумлоқ-қа сингиб бораётган жилғадек ҳолсизланиб, йўқолиб, бу ергача етиб келмаётган эди.

Шаҳарнинг қаеридадир унинг товушини эшитишга интиқ бўлган ўша қиз телефон трубкасини қулоғигаа тутганча, кршларини чимириб, ажабланиб турибди… Қайта-қайта телефон қилади, хуноб бўлади, “Қана-қа бетайин йигит экан, телефон қилинг, кутаман, дегандан кейин, кутмайдими ахир”, деб жаҳли чиқади… “Адресини билмасам, телефонимни айтмаган бўлсам, қиз бошим билан уни қандай ахтариб топаман?”, деб ўксинади…

Ишхонасига бориб келсами?

Телефон товуши хонасининг эшиги, деразалари тирқишидан сизиб ўтиб, бутун ишхонани тўлдиряпти, осмонга тараляпти — уни излаяпти.
Назарида, телефон жон-жаҳди билан уни чақираётганидан ҳозир,мана, ҳозир дарз кетадигандек туюлди.

Ишхонагача бир соатлик йўл. То етиб боргунча…

Эртага, эртага…
У яна дераза олдига борди.

Яна бир машина, олдидаги йўлни чироқлари билан пайпаслаганча,  худди қоронғиликдан қўрқаётгандек, ерга пусиб-қапишиб ўтди.
У деразага орқа ўгириб, хонасига қаради: ўзини тўрт девор билан ҳимоялаб олган хона ҳаддан ташқари беибо ёришиб тургандек, уни масхаралаётган-ек кўринди. У ўзида хонасига нисбатан ғалати бир душманлик туйди. Аччиқ бир ҳузур билан бориб чироқни ўчирди.

Қоронғилик лип этиб ўзини ичкарига урди, хонани ҳам, уни ҳам ўзига қўшиб олди.

Зулмат унинг суяк-суякларигача сингиб кетган-дек, ҳатто фикрларини ҳам бир текис — қора, унсиз бир тусга бўяб юборгандек туюлди.

«Тун мени ютиб юборди.
Тун сени ўраб турган ҳамма нарсани ўзига сингдириб олди.

Ёлғиз, яланғоч қолдинг, юрагим!”

Лекин дераза чорчўпи юлдузларга тўлиб кўринди: ёруғлик элаётган ғалвирдек…

У яна дераза ёнига борди. Шаҳар кўринишидан боягидек эркинлик туйди. Кундуз яхши — одамларни кўриб турасан, уларнинг юзлари ёришиб турганини кўрасан. Одам ёруғда туриши керак. Одам ёруғда юриши керак.

Тун — ёлғизлик. Лекин тунда ҳам ерда — чироқлар, осмонда — юлдузлар: қоронғилик жуда-жуда катта бўлгани билан, ост-усти ғалвир, барри илма-тешик, бу тешиклардан зулумотни ёндирадиган ингичка аланга тиллари ўсяпти…

Тўкқизинчи қаватдан қарасанг, сен ҳаммадан юксакда, тунги шаҳар эса пойингда сукут сақлаб, сенга тобе — фармон кутиб ётгандек кўринади.

Саҳарлаб тураман-да, абадий яшайдигандек ўйлаб, эртага ўладигандек, шошилинч ишга киришаман, деб қатьий фикрга келди у.

Кўча жимиди. Чироқларнинг ёғли нурида кундуз терисидек йилтираб, ниманидир кутиб қолди. Кўча четидаги дарахтлар, симёғочлар, симёғочлардан тортилган, чироқлар тагидаги бир қулоч- бир улоч жойлари сарғиш товланаётган трамвай симлари ҳам, беш- олтитагина кўзи қоронғиликка аланглаган уйлар ҳам, ҳатто учган деразалар ҳам кўча кутаётган муждага соме бўлиб қотиб турарди.
Кўчанинг у бошидан яна бир машина кўринди, ўзидан олдин енгил шувиллаши келди.

Ҳаммаси ҳавойи гаплар — бугун ҳаётни қайта қуришга сўз берасан-да, эртага кечагидек яшайверасан, деб ўйлади у, кўнглининг туб-тубидан ўрмалаб келаётган иккиланиш билан.

Йўлдаги машинанинг чироқлари ўчиқ эди.

Лекин, бари бир, бугунги кун беиз ўтмайди: кўнглимда бугун нимадир енгилди, нималардир бош кўтардилар; эртадан қандайдир ўзгаришлар нишона беради; одам бир нарсани тубдан ўйлаб олса-ю, ҳеч нарсани ўзгартирмаса, яна шундай яшайверса… Йўқ, мумкин эмас — эртадан нимадир яхши нарса бўлади, деб ўйлади у шикаста бир ишонч билан.

Шаҳар юлдузли осмон остида чироқларини пирпиратиб, яшнаб- ястаниб ётар эди. Шу ётишида асотирлардаги жуда баҳайбат, жуда улкан жуссали афсонавий тирик жонзотга ўхшаб кетарди — қандайдир хушфеъл, соддадил, хайрхоҳ… ҳозир эса ҳорғин сукунат қўйнида тамшаниб-тамшаниб туш кўрар аҳён-аҳёнда энтикиб, кўзлари очиқ ухлар эди.

Tug‘ilishdan  to o‘lim lahzasigacha har bir inson bu dunyoda do‘st izlasa kerak deb  o‘ylayman. Yolg‘iz do‘st mehriga, diydoriga yetishguncha uni yon-atrofidagi  insonlar orasidan qidirsa kerak desam yana to‘g‘ri bo‘ladi. Mening bu dunyoda  izlab topgan do‘stlarimdan biri Ahmad aka bo‘ladi…

AHMAD AKANI ESLAB…
Xurshid Davron

​Tug‘ilishdan to o‘lim lahzasigacha har bir inson bu dunyoda do‘st izlasa kerak deb o‘ylayman. Yolg‘iz do‘st mehriga, diydoriga yetishguncha uni yon-atrofidagi insonlar orasidan qidirsa kerak desam yana to‘g‘ri bo‘ladi. Mening bu dunyoda izlab topgan do‘stlarimdan biri Ahmad aka bo‘ladi. Do‘st bo‘lgandan keyin barcha og‘ir-yengilni birga ko‘rishing kerak, deganlaridek, bu tengi yo‘q insonning yaxshi va yomon kunlarida birga bo‘ldim. Bu bilan uning biron bir tashvishiga yaradim demoqchi emasman. Men uning quvonchlariga ko‘proq sherik bo‘ldim desam to‘g‘ri bo‘ladi. O‘ylab qarasam, Ahmad aka hayotimning eng muhim lahzalarida hamisha yonimda bo‘lgan ekan. Universitetni bitirayotganda diplom ishimni yoqlash kuni Ahmad akaning uyidan chiqib ketganman, uylangan kunim Ahmad aka bir guruh akalaru jo‘ralarimni boshlab Samarqandga borgan, ilk kitobimga birinchi taqrizni yozgan, mustaqillikdan keyingi partiya tuzishlar jarayonlarida hamisha birga bo‘lgan, nima yozsa menga o‘qib bergan, nima desam indamay eshitgan, TVda men “Yoshlar”da, Ahmad aka “O‘zbekiston”da ishlagan, deyarli har kun kimning kanali zo‘r deb tortishganda indamay jilmaygan, haddan oshganimda ranjimagan… Va nihoyat og‘ir xastalik kunlarida deyarli har kuni telefonda uzoq suhbatlarimiz…

Ahmad akaning kasalligiga o‘rganib qolgan ekanman, uning vafot etgani haqida xabar men uchun kutilmagan zarba bo‘ldi. Hali qarib-qartayib, hassaga tayanib yuramiz degan xomxayol bilan yurgan ekanman.

Ahmad akaning adabiyot va milliy taraqqiyot yo‘lida qilgan ishni XX asrning ikkinchi yarmida kamdan-kam inson qilgan deb o‘ylayman. Unga allaqanday asossiz ayblar qo‘yib akillagan kimsalar Ahmad A’zam ko‘targan toshni siljitishga ham yaramaydi. Agar mustaqillikkacha millat tuzlig‘ini oqlagan odam bo‘lsa, bu, eng avvalo, Ahmad A’zam bo‘ladi.

Adabiyotda qoldirgan namunasi XX va XXI asrdan keyiib qolaadi deb ishonaman. Bu ishonch uning qalamidan tug‘ilgan har bir satrni o‘qigan sari kuchayadi.

Ahmad A’zam o‘z tili, ohangi va rangini yaratgan ijodkor edi. Ona tilimizning haqiqiy jonkuyari edi. Ahmad aka pokiza va vafodor inson, chinakam mehribon ota va sadoqatli do‘st edi.

Vafot etganicha qadar har yili 28 iyun kuni Ahmad akaning uyiga yig‘ilardik. Bu yilgan mavlud kuni muqaddas Ramazoni Sharifning kirib kelgan kuniga to‘g‘ri keldi. Allohi mehribondan akamni o‘z rahmatiga olinishini so‘rayman.

Ishonchim komil, kelajakda bu muborak sana kuni nafaqat jo‘ralari va shogirdlari, balki millat va vatan taqdiriga beparvo bo‘lmagan insonlar Ahmad A’zam qoldirgan meros eshigini qoqib keladigan kunlar keladi. Zero, millat o‘z qayg‘usiga sherik insonlarni, yukini ko‘targan farzandlarini unutmaydi. Ahmad aka behad sevgan Alber Kamyu so‘zi bilan aytganda,men bunga har bahor kelganida bodom gullaganiga qanchalik ishonsam, shunchalik ishonaman.

AHMAD A’ZAM
BU KUNNING DAVOMI
Qissa

Kvartirantga borasan, ishga kelasan, ishga kelasan, kvartirangga borasan — torgina yo‘lakdan chiqmaysan; tegrangda—dunyo, katta hayot, sen esa yo‘lagingda dimiqib, jasadingni sudrab borib-kelaverasan; yana o‘y o‘ylaysan: oldinda o‘zingni nimalar kutayotganini bilishga urinasan…

Uyoqda, qishloqda keksa otang ertadan-kechgacha mehnat bilan band; qo‘li bo‘shasa seni duo qiladi: “Shu o‘g‘limning yo‘lini och!..”
Yo‘ling berkmi?

Kayvoni onang salobatingdan g‘urur aralash cho‘chiydi: “Hali o‘g‘lim bir katta odam bo‘lsinki!..”
Bo‘larmikansan, bo‘larmon bola?

Onangning: “Sen qatorilar…”, deb ran boshlagani zahoti ko‘ziga yosh keladi, biladiki, yig‘lab aytmasa, jerkib tashlaysan. Sho‘rlik hech tushunolmaydi, nega uylanmaysan axir, deyaveradi. Bilmaydiki, uylanish husnini tovoqqa solsa yo solmasa ham bo‘ladigan, o‘zi tagli- tugli—onasi undoq, otasi mundoq qiz bilan bir yostiqqa bosh qo‘yishning o‘zidangina iborat emas. Axir, uylanish uchun o‘rtada… Xullas, turmush qurishning nimaligini, qanday bo‘lishi kerakligini otang bilan ellik yildan buyon (taxminan shuncha deylik) san-manga bormay, tinchgina yashab kelayotgan onang bilmaydi, sen bilasan. Juda bilib olgansan shuning uchun ham uylanolmaysan. Otangdan ham bir so‘rab ko‘rsang bo‘larmidi: ota, siz onamni ko‘ngil kqo‘yib olganmisiz yo rahmatli katta onam shu qizni ol desalar, olaverganmisiz, deb. Otang qulog‘ingning tagiga o‘xshatib tushirarmidi! So‘ramaslikka aqling yetadi: o‘zbekchilikningmi, muhabbatningmi mevasi bo‘lib, sakkizta odam bir qorindan talashib tushgan, shulardan eng noqobili, gapga kirmaydigani — sensan, kenjasi.

Bir tomondan o‘ylaysan: kampir odam, uylanmayotganim unga katta armon, ehtimol, so‘nggi, umri uzoq bo‘lsin-u, so‘nggi armonidir, odam hayotga bir marta keladi; kampir ham qarigan chog‘ida yana qaynonalik huzurini ko‘rsin, mendan inoyat, uylanib yuborsammi, deysan, akalar uy qilib chiqib ketishgan, opalar «otilgan joyiga toshdek tushgan”, hovli bizga qolgan, chol-kampirning holidan xabar olish — bizga tan, degan tuppa-tuzuk hayollarga ham borasan.

“Oq uy — oshxonasi yo‘q.” Shu gapni birinchi marta eshitganingda, qanday dono ran, turmush — oq uy, kaminada faqat oshxona yo‘q ekan, kampirlar bunaqa gaplarni qaydan topadi-ya, deb ajablangansan. Lekin ko‘p eshitaverganingdan keyin “oshxona solish”dan yuraging bezillab qolgan. Ichingda bir o‘rlik paydo bo‘lib, go‘yo uylansang, tutgan yo‘lingdan chekinib, odamlarning gapi bilan yashaydigandek.

Odamlar ham tinch qo‘yishmaydi lekin, hadeb so‘rayverishadi: “Qachon, qachon…”

E tavba, deysan, kim uylanishi kerak o‘zi: uylanmagan yigitmi yo uylangan odamlarmi? Uylanish menga kerak-ku, nega boshqalar buncha kuyib-pishishadi? Uylanmagan yigit sho‘rlikni nega o‘z holiga qo‘yishmaydi? Uylanar, axir!

Fikrdan fikr tug‘ilib, bir uylanmagan yigitga boshqa uylangan odamlarning munosabati haqida astoydil o‘yga tushasan-da, bu yigitning o‘zing ekanliging, o‘zingning uylanishing kerakligi esingdan chiqib ketadi. O‘sha, haligacha uylanmay, qaysarlik qilayotgan yigit yonini ola boshlaysan…

Issiq, havo juda ham issiq edi. Osmon, ko‘m-ko‘k bulutdek, yerni bosib, daraxtlar issiqdan quruqshab, hozir, mana, hozir gur-r etib alanga oladiganga o‘xshar edi.

Mashinalar shovqini ko‘rinmas quvurga qamalib, faqat ko‘chaning ustida guvlardi, go‘yo ko‘cha tepasidagi ko‘kimtir g‘ubor uning taralib ketishiga imkon bermayotgandek.

Juda issiq. Bironta ham yaproq qimirlamaydn. Odamning olgan nafasi ichiga issiq hovur bo‘lib quyiladi. Stolga qo‘lini qo‘ysa, chip etib yopishadi. Ichgan choyi, xuddi badani g‘alvirdek, ter bo‘lib sirqib chiqadi.

Saraton.
U sochining orasiga kqo‘l yuborib ko‘rdi, boshi qizib ketibdi: xuddi novvoyning hozir tandirdan chiqqan boshidek. Issiqdanmi yo ko‘p o‘ylaganidanmi ?
Burungilar xo‘p aqlli bo‘lgan-da: sochni taqir qirdirib, kalla jonivorni salqinlatib yuraverishgan…

Nihoyat telefon jiringladi. U shoshganicha trubkani ko‘tardi, hali uni qulog‘iga tutganicha bo‘lmay, hayolidan, yo‘q, o‘sha qiz emas, bu boshqa odam, degan tuyg‘u o‘tdi. Rostdan ham boshqa odam ekan, adashib tushibdi.

— E yo‘q, bu yer boshqa… E-e, bilmayman, bilmayman, deyapman-ku.
U trubkani sharaqlatib joyiga tashladi. Qanaqa odamlar o‘zi,ularga kerakli nomerni men qaydan bilaman?!

U, xuddi shu kulrang quti gapirib yuboradigandek, telefonga tikildi. Xona yorug‘ida xira tovlanayotgan telefonning sirtida o‘sha qizning uni yo‘qlamasligini bildiradigan nimadir bordek edi.

U derazaga ko‘z tikdi: daraxtlarning tek qotib turishida ham, ko‘chaning bo‘g‘iq shovqinida ham uning kutganidan bilgi beradigan biron alomat, sezim yo‘q edi.

Shunaqa ishlarning bo‘lish-bo‘lmasligini odamning ko‘ngli oldindan sezadi. U o‘sha qizning telefon qilmasligini aniq bilib turibdi, lekin umidini uzgisi kelmaydi, qattiq umid qilsa, umid bilan telefonga qattiq termilib turaversa, intizorligi o‘sha qizga borib yetadigandek. Hozir shu daqiqada, bo‘lmasa, sal keyin, bugun, bugun bo‘lmasa, ertaga. Axir, sen bir odamni butun borlig‘ing bilan o‘ylab, hayolan qattiq, chorlab tursang-da, o‘sha odam tamomila sezmasa, sen haqingda mutlaqo o‘ylamasa… Hech bo‘lmaganda, qulog‘i qizir?

Shu bitta narsaga yopishib olib, boshqa narsani o‘ylamasligim yomon-da, deb o‘yladi u. Endi shu o‘ydan qutulolmayman. Miyamning qatig‘i chiqib ketguncha o‘ylayveraman. O‘sha qiz yo telefon qiladi, yo qilmaydi. Shunday ekan, bittasi bo‘ladi-da, deb xotirjam o‘tirsam, kitob-pitob o‘qib kutsam yaxshi bo‘lmaydimi-ya? Yo‘q, kallamga boshqa hech narsa kirmaydi, telefon qiladimi, qilmaydimi, deb o‘ylayveraman, o‘ylaveraman, o‘ylayveraman… E, ming la’nat-e o‘sha qizga, agar poshshoning qizi bo‘lsayam! Ishlik odamni shunaqa ahvolga soladimi? Bir kunimni o‘ldirdi. Va’da bergandan keyin so‘zining ustidan chiqishi kerakmi, axir? Men senga yalinganim yo‘q edi, o‘zing telefonimni yozib olding, kutint deding. Birovni bekordan-bekorga umidlantirish insofdanmi, axir? Nozingdan o‘rgildim, ho‘ o‘sha seni… ajuva! Tannoz! Duch kelgan yigitning telefonini yozib oladi- da, yana kuttiradi…

U telefonga tikilgancha hayolan dag‘dag‘a qildi, o‘sha qizning shaniga, uni pastga urib, ancha-muncha gaplarni to‘kib soldi, alamini yengmoqchi bo‘ldi.
Telefon ham muqarrar zarbadan o‘zini himoyalab, boshini qo‘li bilan panalagancha, g‘ujanak bo‘lib yotib olgan odamchadek ko‘rinardi.

Shunaqa ham bema’ni havo bo‘ladimi! Issiqni! Odamning ichini qaynatib yuboradi.

U sigaret ezg‘ilab xonadan chiqdi. Telefon jiringlasa, eshitmay qolmay, deb eshikni ochiq qo‘ydi. Koridorning oxiriga, deraza tagiga borib tutatdi.

Ana, Sobirvoy ham chiqdilar. Bitta kerishing, bitta kerishing… E rahmat-e, aka! Hozir qo‘llarini silkitadilar. Ha, ana, silkitdilar. Endi biz tomonga keladilar. Ha, shunday: ko‘p ishlab charchagandek… devordan boshqa narsani ko‘rmasangiz ham uyoqqa, endi buyoqqa ko‘z tashlang, barakalla… keldnngizmi, endi uf torting, tartib buzilmasin-da, yaxshi, xo‘p, ana, endi sigaret so‘rang, so‘rayvering o‘rganib qolganmiz, zaharni ham qizg‘anamizmi-ya…
— Uf, qani, zaharingizdan bizga ham…

U Sobirning so‘rovi tugamay, unga sigaret tutdi. Sobir avval sigaretning yozuvlariga razm soldi, ko‘ngil to‘ldi shekilli, mamnuniyat bilan:
— Xo‘-sh—dedi. Qalayman?
— Qalaysiz, oshna?—dedi Sobir.

U, kam deganda amlokdorning mulozimga marhamat ko‘rsatishidek, iljayib bosh irg‘adi, javobi shu bo‘ldi.
Ishlayapmanmi?
— Ishlayapsiz?
— Yo‘q, chekyapman.

Sobir bir qarab qo‘ydi-da, uning sigaretiga qo‘l cho‘zdi.
— Tutataylik.

Sigaretni ham harom qildi. Tishlanadigan joyidan ushlaydi-ya!
Boshladikmi deyman.

— Bugun direktorga ro‘para kelmadingizmi, ishqilib?
— Nima edi?— deb so‘radi u, Sobirning bu savolni nimaga berganini bilib tursa ham.

— E-e, ikki kunga javob so‘rab kiruvdim… Boshladik.
— …Bir oldi, bir oldi! Shu-u, o‘lib-tirilib ishlaysan-ishlaysan, rahmat yo‘q, buning o‘rniga…

Ke-tdik! Direktorning qartasini aylantiramiz! Direktorning qartasi yaxshi — har qancha qo‘ysang ham zerikmaysan odam.

Tilab chekkaniga, bu ham mayli, tinchgina o‘y o‘ylatmaganiga yarasha, gapirmay tursa o‘larmikan? Balki o‘lib-tirilishining hech kimga qizig‘i yo‘qdir.

Hey inson, menga qara, nima qilasan hasratingni oyoqosti qilib; men senga dardimni yormayapman-ku, balki mening dardlarim senikidan ko‘proqdir; chidayapman-ku…

Shu-da, qanday edi? Ha: “Meni men istagan o‘z suhbatiga arjumand etmas, meni istar kishining suhbatin ko‘nglim pisand etmas”. Malikul kalomni ham g‘iybatga to‘ydirib yuborishgan shekilli… Agar u kishi bizga direktor bo‘lganlarida edi, ularning qartalarini ham rosa aylantirardik: nega uylanmaydilar, Xondamirning yozganiga ishonib bo‘lmaydi, bu yerda boshqa ran bor, ishqi ilohiy o‘z yo‘liga lekin Malikul kalomning uylanmasliklari…

Xonada chekish ta’qiqlangan. U har soatda shu yerga chiqshga majbur. U chiqsa, poylab turgandek, balki poylar, manavi ham chiqadi. O‘zi sotib olsa, ko‘p chekib qo‘yar emish. Yashavor! Tashlamoqchilar. Shu gapni takrorlayotganiga ham bir yil bo‘ldi. Shunchadan beri tilab chekadilar va doim tashlamoqchi ekanliklarini pisanda qiladilar. Qoida bo‘lib qolgan: xo-nasidan chiqadi-da, keladi, yo‘q, chiqqandan keyin avval kerishadi, go‘yo do‘stini ko‘rganidan quvongandek, qo‘lini tepaga ko‘tarib qutlaydi, keyin keladn, sigaret so‘raydi, shundan yo oldin, yo keyin uf tortadi, tutatadi-da… E, mayli, u sigaretga achinmaydi, gap tamakining pulida emas, shu zaharni o‘zing sasitding nima, ikkovlashding nima?

Insof bilan aytganda, Sobir uning sigaretidan ikkita yo uchta, boringki, to‘rtta chekar, shu bilan kambag‘allashib qolmaydi. Mayli, cheksin, lekin gapirmay cheksa-da. Axir, u Sobirning ko‘ngliga qaznoq emaski neki ichiga sig‘masa, olib kelib tiqib qo‘yaversa…

U har chiqqanada Sobirni ko‘rmayin, deb yuragini hovuchlab turadi. Yana shunisi ham borki, Sobirni ko‘rmasa, ko‘ngli alagda ham bo‘ladi: chiqadimi, chiqmaydimi… chiqmasin-da… bari bir chiqadi… yo chiqmasmikan… chiqsa-chiqsin-ye, bunaqa fol ochib o‘tirgandan ko‘ra, chiqqani yaxshi… Bordiyu Sobir chiqmasa (ishlik odam, senga o‘xshab kun-uzun-kun telefon poylamaydi, ishlaydi) u boshqacha o‘ylay boshlaydi: nima ham qilsin, dardini hammaga ham yoravermaydi-ku, ishongani men; rostdan ham mehatkash, o‘lib-tirilib ishlaydi, lekin direktor bilan orasi chatoq, dovon oshay deb turibdi, bir himo berilsa, bas edi… To sigaretni yolg‘iz chekib bo‘lguncha Sobirvoy — Sobir jo‘ramga, yozg‘irish — mehrga aylanadi.

Sobir u sigaret chekayotganda chiqmasa — yaxshi odam. Lekin aksar paytlari chiqadi, u bahona, bu bahona, ran boshlanadi-da, bironta boshliqroq: sektor mudiri Inoyatov, ilmiy kotib Nurillayev, direktor o‘rinbosari Quvvatov, yo direktorning jiyani Ilhom, Avvalboy to‘g‘risida “har kim har narsa deb o‘ylashi mumkin-u, lekin aslida to‘g‘ri gaplar” qo‘zg‘aladi-da, ko‘pincha direktorga kelib taqaladi. U avvaliga Sobirning diydiyosini “tishini tishiga bosib” eshitgan bo‘ladi, Sobir o‘zining “shunday-shunday” mashaqqatlarini sanayvergandan keyin bir oz yumshaydi-da, o‘zi ham sekin gapga tushadi: sal balandroq turib, sal bosiq va sal betarafroq bo‘lib, bir vaqt qarasa, hangomaning jilovi o‘zining qo‘lida: u gapiryapti, Sobir ora-sira qo‘shilib, bosh irg‘ab tasdiqlayapti. Gapingni birov ehtirom bilan tinglagandan keyin… “g‘iybat emas, oshna, juda to‘g‘ri gaplar…” “Qarang, men ham shuni aytmoqchi edim, lekin boshqacha tushunasizmi, deb…” Shunaqa paytlari Sobir uning ko‘ziga yelkadosh, haqiqatgo‘y do‘st bo‘lib ko‘rinadi…

— Ikkovining orasi yomonligini tush ko‘ribmanmi? Akobirov ham o‘qib chiqdi, ma’kul, dedi, retsenziya yozib beradigan bo‘ldi, deb aytgannmni bilaman, shu-u, baqirib ketdi…

— Bilmasmidingiz?
— Qaydan bilaman?
— Bilardingiz-ku, o‘zingiz ham lekin…

— Hay, bilganimda-chi, bari bir emasmi? Ularni men urishtirdimmi yo mening ustimda urishishdimi? Ikki qo‘chqor suzishsa, men — qo‘zida nima gunoh?

— Qo‘zi emas, kattagina tukli bo‘lib qoldingiz siz ham. Besh minuti kam qo‘chqorcha.

— Direktor qo‘ysa. — Sobirga bunaqa gaplar yoqadi. — Qo‘ymayapti-da. Nima qilay — bordim o‘sha Akobirovining oldiga
— Maqola chiqadimi, ishqilib?

— Chiqadi,— dedi Sobir ochilib.— Yuramanmi, jonga tegdi. Shu maqola chiqsa — bo‘ldi, publikatsiya to‘ladi. Direktorning o‘ziga necha marta aytdim. Familiyasini qo‘yib, o‘qitdim. Hali u deydi, hali bu. E-e, qay birini aytay…

— Aytuvdingiz.
— Muhokamaga qo‘ydirsa, qochib ketganim yo‘q, zamechaniyelarini keyin ham qilaveraman.

— Hali muhokamadayam…
— Shu-da, ishning hozirgi turishidan yarmi ham qolmaydi.

— Kim o‘qisa, bitta ma’qulga ikkita noma’qul qo‘shadi.
— Misir akaning kitobi muhokamasida bormidingiz?

— Yo‘q, nima edi?
— Avvalboy ham so‘zga chiqibdi.

— Yo‘g‘-e, bahay?
— Qo‘yavering!
— Nima deyaptilar? O‘zlaricha. kitobga uni qo‘shish kerak, buni olib tashlash kerak, degandilar?

Sobir unga o‘pkalangannamo qaradi:
— Shu Avvalboy, a?! Osmonga olib chiqdiyu tagiga sakkiz qavat ko‘rpacha to‘shadi.

— Muncha? Misir akaning kitobi ma’lum narsa-ku.
— Nima qipti? Avvalboy shu kelayotgan kengashda yoqlaydi.
— Yo‘g‘-e? Eshitmabman.

— Sizga eshittiradimi? Imi-jimida bitiradi ishini. Albatta, men ham direktorning uyidan chiqmay, bozor-o‘charini qilsam, poligacha yuvib bersam, allaqachon yoqlagan bo‘lardim.

— Ja, unaqa… polini yuvmas-e,—deb u o‘zini hayronlikka soldi,bu gapni Sobirdan yuzinchi marta eshitayotgan bo‘lsa-da.

— Yuvmaydi?! E-e, yuribsiz-da, siz ham, hamma narsaga to‘g‘rincha erishaman, deb…

Avvalboyning shu kelayotgan kengashda yoqlashi u uchun yoqimsiz bir yangilik bo‘ldi. Eshitgan soniyada qulog‘iga o‘rnashmadi, endi esa nash’a qildi: obbo Avvalboy, Avvalxo‘ja, Avvalchik, Avik, Av… hammamizdan oldin yoqlar ekansiz-da…

Birovga hasad qilish yaxshi emasligini bilib tursa ham ko‘nglidagi tuyg‘uni tiya olmadi, aksincha, erk berdi.

— Avvalboy shunday yaratilganki,—deb salmoq bilan ran boshladi u, o‘zini loqayd, hamma narsadan, yoqlashlardan baland tutishga urinib,— agar shunday qilmasa, ilmni tashlab, otasining yonida cho‘ponlik qilishi kerak. Bo‘lmasa, kun ko‘rolmaydi.— Bu gaplari o‘z ko‘nglidagi kirpitikanning tikanlarini o‘ngiga silagandek, taskin topdi: Avvalboyga o‘xshab yoqlagandan ko‘ra o‘lgani yaxshi…

Sobirning ko‘zlari yiltilladi:
— Men bilan o‘qigan…
— Bilaman, aytuvdingiz…

— Nima ran chiqar ekan, deb doim og‘zimni poylar edi. Diplom ishini ham bizga o‘xshaganlarning og‘zidan tushib qolgan gaplardan terib yozgan. Ishonmaysiz-a?

— Aytuvdingiz, aytuvdingiz,— dedi u betoqatlanib: Avvalboy haqida boshlagan gapining davomi uzun edi.

Biroq Sobir unga gal bermadi:
— Hech e’tibor qilganmisiz: qaysimiz bilan gaplashsa, gapni darrov temasiga buradi. Men bir og‘iz gapiraman, siz bir og‘iz…

Uning qulog‘i lokatordan ham yaxshi ishlaydi. Qarabsizki, mana, uch yilda dissertatsiya tayyor.

— Qoyil bo‘lish kerak lekin,— dedi u Sobirni gapdan to‘xtatishga chog‘lanib.

— Nimasiga qoyil bo‘lish kerak? Bunaqada siz o‘nta dissertatsiya yozib tashlar edingiz.

— Men bunday qilolmayman.
— Men ham bunday qilmayman.

— Avvalboy ojiz odam-da. Boya aytdim-ku, Avvalboy…
— Ojiz?! Yoqlasin, keyin qanaqa ojizligini ko‘rasiz!

— Men ilmini aytyapman.

— Men ham. Diplomni olgandan keyin unga ojizsan, deb ko‘ring- chi! Hozirdanoq burniga xoda yetmaydi. Nima, savlatdan bor, qorindan bor…

— Faqat kalladan yo‘q,— dedi u g‘ashlanib.
— Menga qilgan nasihatini qarang: Akobirovga bekor boribsiz, domlamizning tuzlug‘iga tupurish bu, deydi!
— Shunaqa…

— Borganimni ham shu yetkazgan domlaga.
— Siz ham qiziq. Shunaqa odamlarga nega sir berasiz? Sotadi-ku!

— E-e, quvonib ketibman-da. Ishingiz nima bo‘lyapti desa,Akobirovga borganimni aytib yuboribman.

Bu bechoraning ham maqtangisi kelgan: unisi yaqinda yoqlashini aytgan bo‘lsa, bunisining ham kam ko‘ringisi kelmagan…

— Avvalboyni qo‘ying. Ilmni faqat buyuklar yaratmaydi. Aksincha, uning asosiy yukini men bilan sizga o‘xshagan o‘rtachalar,— deb achchiq huzur bilan ta’kidladi u,— ko‘taradi…

Avvalboylar-chi? Nima desa ekan? Avvalboy bo‘lmasa, direktorning bozor-o‘charini kim qilib beradi, polini kim yuvadi? Sobirmi? Sobir-ku, jon-jon der, lekin bir kun yuvsa, o‘n kun hasrat qiladi. Yo‘q, direktor sobirlarga polini yuvdirmaydi, u ham kimga yuvdirishni biladi. Mengami? Men direktorning polini yuvar ekanmanmi? Hecham-da1 Yana ham… bilmadim. Odam qiyin sharoitga tushguncha og‘zibotirlik qilaverishi mumkin, lekin.,, Yaxshi hamki, Avvalboyga o‘xshaganlar bor. Aks holda, Avvalboyning o‘rnida bo‘lishga to‘g‘ri keladi, yo„. Yo‘q, boshqa Avvalboy bari bir topiladi. Dunyo shunaqa: ish joyi bo‘sh turmaydi, odamlar bo‘sh turishi mumkin.

Nimagadir juda gapirgisi keldi. Aytmoqchi bo‘lgan gaplari aytmasdanoq, halitdan, tiniqib, fikri balandlab ketayotgandek tuyuldi.

— Ilm ham, Sobir, ilm ham, direktorimiz aytgandek, muhtasham bir imorat… Bu imorat tiklaydigan Usta bor, — dedi, — Siz — qora ishchi, ish kuchisiz.— Og‘ir kunda Sobirni yolg‘iz qoldirmaslikka va’da berayotgandek, “men ham”, deb o‘zini qo‘shib qo‘ydi.— Qora ishchilar imoratning loyini qiladi, g‘ishtini quyadi.

— Avvalboy tayyorini ustaga uzatib turadi,— dedi Sobir alam bilan.

— Yo‘q, Avvalboyning ishi boshqa. Loyni ham, g‘ishtni ham o‘zimiz uzatamiz. Usta bizning loyimiz, g‘ishtimizdan imoratni tiklayveradi.
— Avvalboy-chi?— dedi Sobir beozor istehzo bilan.

— Hozir. Shoshmay turing. Aytaman… Bir vaqti keladi-da, Usta chanqaydi. Biz qora ish bilan bo‘lib, Ustamizning chanqashini o‘ylab ham ko‘rmaymiz. O‘zi, qora ish aslida bunaqa nozik sezgilarga ko‘p ham o‘rin qoldirmaydi. Usta faqat ezgu hayollar, yuksak, mas’ul maqsadlardan bahra oladi, bizga o‘xshagan oddiy ishchilargina ochqaydi, chanqaydi, deb fikr qilamiz. Keyin, Ustaning nima ichishini ham bilmaymiz. Gulob, atirgul suvi, xullas, qandaydir aqlimiz yetmaydigan ichimlik kerak unga, bunaqasini topish qo‘limizdan kelmaydi, deb o‘ylaymiz.

Sobir uning gapi qayoqka burilayotganini bilmay diqqat bo‘ldi.

— Ana shunda, Usta ayni chanqagan paytda Avvalboy paydo bo‘ladi, qo‘lida… —Arman konyagi,—dedi Sobir topag‘onligidap o‘zi zavqlanib.

— Mana, sizning xatoingiz qayerda. Fikrlaringizning andazasi hayotga to‘g‘ri kelmaydi. Ishlab chanqagan odam konyak ichadimi? Choy, oddiygina, o‘zimizning yaxna choy, suv emas, choy. Ustaning chanqashiga mo‘ljallab, damlab, piyolaga quyib sovutib turish kerak. Buni faqat Avvalboy eplaydi. Ustaga choy tutish oddiy ish emas. Buning uchun odamda alohida bir farosat bo‘lishi kerak. Avvalboyning yuragida Ustaga nisbatan shunday bir mehr borki, bu mehr ustaning ko‘nglini bir chirmab, Ustaning mehri bo‘lib yana Avvalboyning o‘ziga qaytadi. Nozik, iskabtopar bir mehr. U siz — qora ishchida yo‘q, o‘lib-tirilib ishlayverib, bu tuyg‘uni o‘ldirib yuborgansiz.

— Endi nima qilishimiz kerak?—dedi Sobir to‘rsayib.
— Hech narsa, — dedi u. — Ishimizni qilaveramiz.

— Avvalboyning oshig‘i olchi bo‘laverar ekan-da,—dedi Sobir go‘yo Avvalboyning oshig‘ini u olchi, qilib berayotgandek.

— Olchi bo‘laveradi.
— E-e, yo‘q, men bu matalingizga qo‘shilmayman. O‘ziga emas,

Avvalboy haqidagi joyiga.
— Ixtiyoringiz, lekin…
— Ishning og‘irini biz qilaylik-da, huzurini Avvalboy ko‘rsin!

— Unda choyni kim uzatadi?
— Choyni ham o‘zimiz uzatamiz. U kulib yubordi.

— Avvalboyni nima qilamiz unda? Siz qo‘ygan g‘ishtni Ustaga u uzatib tursa, o‘zingiz chetga chiqib qolasiz-ku?
— Hammasini o‘zim qilaman.

— Siz choy tutishni eplolmaysiz. Usta sizning loyga belangan qo‘lingizdan choy ichmaydi. Choy uzatiladigan qo‘l mehnatda qavarmasligi kerak. Siz qo‘pol qo‘lingiz bilan piyolani tushirib yuborasiz-da, bu ko‘rgan kuningiz ham holva bo‘lib qoladi.
Yo‘q, u hech qachon direktorning polini yuvmas ekan. Yuvolmas ekan.

— Ha, Avvalboyning bu tomoniga tan berish kerak,— dedi Sobir.— Boplaydi lekin. har qanday odamning ko‘ngliga yo‘l topadi. Dissertatsiyasida direktorning ishlaridan sitata shuncha ko‘p ediki…
— Nega?— dedi u ajablanib.— Domla bari bir oldirib tashlaydi-ku.
— O‘qib ko‘radimi, axir. O‘chirishdan oldin Avvalboy uni qanday ko‘kka ko‘targanini o‘qiydi-ku.

— Zo‘r. Qoyil, — dedi u hissiz bir ohangda.
— Buyam siz aytgan mehr, choy tutish,— dedi Sobir.— Hali qarab turing, Avvalboy shu Ustangizning qiziga ham uylanib oladi.

Uning ko‘ngli birdan g‘ashlandi. Pastlashib ketgandek, maydalashgandek bo‘ldi. To‘satdan o‘ziga-o‘zi yomon ko‘rinib ketdi.
— Oshirib yubordingiz endi, — dedi va Sobirning ko‘ngli uchun o‘z ixtiyoriga qarshi qo‘shib qo‘ydi: — Hech zamonda xo‘ja xizmatkorini boshiga ko‘tarmaydi. Kuyov o‘g‘ildan baland izzatlanishini unutmang. Avvalboy direktorning polini yuvadi-yu… qandayiga…

U gapining davomini aytmadi, direktordan uyalib ketdi. Nazarida, direktor ularning gapi ustiga kelib qolib: “E o‘g‘lim-a, man sani ilmiy ish qilyapti, dissertatsiyasini yozyapti, juda iste’dodli yigit, deb yursam, san bu yerda…” deyayotgandek bo‘ldi.

Shu paytda telefon jiringladi. U xonasiga chopdi.
Yo‘q, qo‘shni xonadagi telefon ekan.

Sobir uning ortidan kirdi. U o‘zini ishga berilgan ko‘rsatib,royish bermadi. Bir ozdan keyin Sobir chiqib ketdi.

Bu ahvol juda ko‘p takrorlangan.

Negadir odam huzur bilan g‘iybat qilasan-u, keyin negadir ko‘nglingda juda noxush bir sezimlar uyg‘onadi, o‘zingdan-o‘zing irgana boshlaysan.
Bema’ni ran. Uyida bo‘y yetgan qizi bo‘laturib, direktor xo‘kizdek,begona erkakka polini yuvdiradimi?!

…Avvalboy jiqqa terga botib, ko‘ylagi ko‘tarilib, oppoq, bikqqi beli ochilib pol yuvyapti.
…moldek to‘rtoyoqlab turgan Avvalboyning oldida oxurdek tog‘ora…
…Avvalboy hansirab, kir latta bilan…

U nafratlanib ketdi, Avvalboydan emas, o‘zidan, Avvalboy haqida shu hayolga borgan o‘zidan.

Yo‘q, bo‘lishi mumkin emas! Direktor domla, ustoz sifatida shogirdini ezib ishlatar, ammo odamni bunday xo‘rlamaydi . Avvalboy chalasavod, xomkalla, xushomadgo‘y, boring-ki, fikr o‘g‘risi hamdir, lekin—odam, Odam, axir! Uni odamlik shanidan mahrum qilishga hech kimning haqi yo‘q. Agar direktor Avvalboydek choytutarini bunaqa xo‘rlaydigan bo‘lsa, menga o‘xshagan o‘zibilarmon, o‘zibo‘larmonlarni toptab tashlardi. Men ham borganman-ku, uyiga. “E, o‘g‘lim, san kichiksan-u, lekin manikida mehmonsan”, deb choyni o‘zi damlab kelgan, hatto suzishga ham qo‘ymagan, o‘zi suzib, unga choy uzatgan. Uydagilarning hammasi kelinning otasinikiga qndirib ketishgan ekan. Direktor ikkalasi o‘shanda uch choynak choy ustida (hammasini direktorning o‘zn damladi—juda kichikfe’l odam ekanmi, deb o‘ylagan edi o‘shanda) bir dunyo gaplarni gaplashib olishdi. “O‘g‘lim, sanga o‘xshagan yoshlarning eng katta kamchiligi o‘zboshimchalik, kattalarga xurmatsizlik emas, laqillash. Olim bo‘laman, degan odamga hech to‘g‘ri kelmaydigan narsa ham shu. Hozir hech narsani o‘ylamay, faqat ishlaydigan, faqat mehnat qiladigan paytlaring. Ho‘ keyin, mana, bizlarga o‘xshab qariganlaringdan so‘ng xohlaganlaringcha laqillashlaring mumkin. Lekin, shu kuchga to‘lgan, tog‘ni talqon qiladigan paytlaringda umrni laqillash bilan o‘tkazib yuborsalaring, bizday vaqtlaringda nimani laqillashni bilmay, bir gapni to‘tiday takrorlab, yoshlarga kulgi bo‘lib yurasizlar. Sangabu gaplarni bekorga aytayotganim yo‘q ”.

Sobirga o‘xshaganlarning bir ishni boshlab, halollab bitkazishi gumon, lekin birovga loy chaplashga tushsa, shunday qilishadiki, tukqqan onasi ham taniyolmay qoladi.

Borib turgan yolg‘on! Avvalboy xohlaganda ham, direktor uning bunaqa suykalishiga yo‘l bermaydi.

Qiziq, aslida o‘ylagan, gapirayotgan odaming yaxshi bo‘lishi mumkin, ko‘pincha yaxshi ham, lekin sen unga kayfiyatingga qarab baho berasan, kayfiyating yomon paytda o‘sha odam ham ko‘zingga juda yomon ko‘rinadi, bironta yaxshi tomonini ko‘rmaysan, ko‘rolmay qolasan…
Sobir Avvalboyni yomon ko‘radi, boshqalarga ham yomon ko‘rsatishga tirishadi. Avvalboy ham, nafsilamrini aytganda, yaxshi emas. Lekin direktorning polini yuvishi—yolg‘on. Buni Sobir to‘qigan, bu gapni ko‘p takrorlayverganidan o‘zi ham ishonib qolgan.
Shu gapning yolg‘onligini u bilmaydimi? Biladi. Ishonmaydi.

Lekin bu ran o‘ziga yoqadi. Sobir yana bu gapni chaynaganida, ayniqsa, Avvalboyning yaqinda yoqlashini aytganida, battar yoqib tushdi. Shu yolg‘onning rost chiqishini tilandi. Har xil yo‘llar bilan menga o‘xshagan umidli yoshlardan o‘zib, oldin yoqlar ekanmi, marhamat qilib, direktorning polini yuvsin, deb Avvalboyning ustidan hukm chiqardi. Avvalboyni hayolan xo‘rladi. Odamlik shaniga tegindi. Shu istak bilan kichikfe’l direktorii qoralab yubordi.
Zavqlanganiga qarang!

Shoirlarga o‘xshab ilhom bilan naql qilganiga qarang. Bildiki, naql qilsa ishonarli bo‘ladi. Chunki naql degan narsada ko‘pchilikning nomidan hukm chiqariladi, har qanday fikr ishonarli, qonundek bir tus oladi.

O‘, senga o‘xshaganlardan direktor chiqmasin —Sobirni eshakday ishlatasan, Avvalboyga… choy tashitasan!..
Hali ham kamtarligingga balli. “Usta o‘zimman”, deb yuborishdan o‘zingni zo‘rg‘a to‘xtatib qolding. Uyatdan ham ozgina bor lekin.

Har kim ham o‘z hayotiga Usta ekanini, o‘z imoratiga o‘zi g‘isht qo‘yib, o‘zi loy qorib, o‘zi tiklashi#ni bilmasmiding? Bilasan. Lekin qora ishdan qochasan. Faqat… o‘zingga-o‘zing ehtirom bilan choy tutib o‘tiraverasan.
Oq uyim bor emish…

U derazani lang ochib yubordi. Issiq havo ichkariga yopirildi. Havo ham shunaqa bo‘ladimi-ya, derazani yopib o‘tirsang, qaynab ketasan, ochsang — yonasan.

Endi telefon qilmasa kerak. Ismini aytmagani, adresini bermaganidan ma’lum edi-ya, o‘zi. Nimasini kutyapti? Lekin nega qiz uning telefonini yozib oldi? Yo keyin ortiqcha xiralik qildimi? Yo‘q. Faqat “Ismingizni aytmadingiz ham”, dedi. “Ismimni ko‘chada aytmayman. Yo sizga ko‘chada qolgan ism kerakmidi?”, dedi qiz. “Qachon telefon qilasiz?” degan so‘roviga “Kuting”, dedi. “Yo telefon qilmaymi?” deb jilmaydi. g‘amzamidi yo masxaramidi, bari bir, shirin edi.

Kuting.
Kutasan.

Mana, kutyapti.
Yo‘q narsani kutayotgan bo‘lsa-chi?

O‘sha qizni tramvayda uchratish rostdan ham tushga o‘xshab ko‘rindi. Bi,dan dunyo o‘zgacha bo‘lib qoldi. Qizlarga gap otishni o‘ziga ep bilmaydigan odam, har qanday tortinishni yig‘ishtirib qo‘yib, albatta shunday bo‘lishi kerakdek, qiz ham shuni kutib turgandek ran qotdi, qiz uning ahvolini tushundimi yo siltab tashlashga botinolmadimi, to‘g‘ri javob qildi. Uch bekat gaplashib ketishdi. Qiz tushib qoldi. Bo‘lgan voqea. Endi tushga o‘xshab qoldi. U qizning na ismini biladi, na adresini, na qiz o‘zini bildiradi. Shunday ekan, qizni qayta ko‘rmasa, u telefon qilmasa, uni ko‘rgani o‘ng edimi, tush edimi, bari bir, xotiraning tushdan nima farqi qoladi?

Naxotki telefon qilmasa?

Uning yuragi orziqib ketdi. Ezildi. Yana chekkisi keldi. Koridorga chiqsa, bironta hamkasbga duch kelib qolishini o‘ylab, xonasini ichkaridan qulflab olib tutatdi.

Yana telefonga ko‘z tikdi: kim bilandir gaplashgisi keldi.
Trubkani oldi.
— Alyo, salomalaykum… Karimova… ha, Zuhra, ishdami?.Iltimos!

«Sizga ko‘chada qolgan ism kerakmi?” Nima degani bu? Ikkalamiz xoli uchrashganda aytaman, demoqchimidi?

Hozir, ayni shu Zuhra bilan gaplashayotgan paytda o‘sha qiz telefon qilib qolishi mumkinligini o‘ylab, shartta trubkani qo‘ydi. Zuhraning nari yoqdan telefonga kelishini kutmadi: ran chuziladi.

«Kuting”, deganida aldamayotgandek edi shekilli. Yo aldadimikan? Hay, qizning bekorga umidvor qilayotganini o‘shanda sezganida ham nima qila olardi? Qo‘lidan tutib, tramvaydan tushishiga qo‘ymasmidi? Iloj qancha? Endi kutishdan boshqa chora yo‘q. Kutish o‘ziga kerak. Shuncha yildan beri axtarayotganini endi topgandek… Axtarayotganmidi o‘zi? Yo axtarayapman, deb laqillab yuribdimi?

Telefon jiringladi. Hali trubkani olmayoq, telefon qilayotgan o‘sha qiz emas, Karimova, ya’ni Zuhra ekanligini sezdi.

— Ha, men… Salom, o‘rtoq Karimova… Ha, men edim… Uzilib qoldi… O‘zim shunday… Kino-pinoga tushsakmi, deb keyin o‘ylab qarasam…— U jo‘rttaga, eshittirib esnadi.— Bilmadim, yaxshirog‘i yo‘q shekilli… Bemaza, yasama… Ko‘rmasam ham bilaman, otidan ma’lum… Qo‘ying shu “Muhabbat va qasoslar“ni… Yoqmaydi menga… Yo‘g‘-e, nega siz bilan borgim kelmas ekan. O‘zim telefon qildim-ku sizga. Gapingizni qarang… Yaxshiroq kino bo‘lsa-da… Keladi, kepqolar… Obbo, meni chaqirishyapti-ku.— U eshik tomonga qarata: ”Majlisgami? Hozir, hozir”, deb qichqirdi.— Mana, kotiba qizimiz… Yo‘q, sizdek chiroyli emas… O‘zim telefon qilaman. Bo‘pti.

Yaxshi emas shu. Umuman birovni o‘yin qilish yaxshi emas.
Qo‘shilib qo‘shilolmasang, uzilib uzilolmasang…

Lekin qaysi qizning ismi ko‘chada yotibdi? Zuhraning nimasi yomon? Kelishgan. Yuzi chiroyli. Odamning ko‘ngliga qaraydi. Mehribon, keyin… Faqat sa-al… Nima bo‘pti shunga?
— Ya-ax-shi emas!

Anov qizaloq ham telefon qilmadi endi. Xo‘p, deylik, umuman telefon qilmaydi. O‘sha uchrashuv tush edi. Tushida bo‘lgan edi. Qiz o‘tib ketgan tushdan telefon qilmaydi-ku. U nimani yo‘qotdi? Hech narsa. Tushda topgan narsasini yo‘qotganiga ham odam kuyinadimi? Aksincha, yaxshi bo‘ldi — tushida shunday ajoyib bir qizni ko‘rib qoldi. Yaxshi-da.

Ish vaqti tugadi.
Chiqaverishda uni Sulton aka tutib qoldi.

— Ketmay tur. Sobir bilan Rahmon ham chiqsin.
— Ja vaqtim ziq.

— Uyga bormasang, nima, xotining urisharmidi?
— Bir joyga o‘tishim kerak.

— Puling yo‘qmi? Qo‘rqma, men olaman.
— Ishim juda zaril, Sulton aka.

— Hech odamga qo‘shilay demaysan. Bir joyda ishlagandan keyin bunaqa bo‘lmaydi. Odamlarga qo‘shilish kerak. Qzchon qarasa bir bahonani g‘udurlab…

Bugun shunday qilma. Bir ko‘ngil yozib…
— Direktorni g‘iybat qilamizmi?..
— Ey bola, menga qara! To‘xta, deyapman…

U portfelini qo‘ltiqqa urib, jo‘nab qoldi. Sulton akaga qaray olmadi.

Bunday demaslik kerak edi. Og‘zidan chiqib ketdi. O‘tirishga direktorning nima aloqasi bor?.. Boshqa iloj ham yo‘q edi-da. Bo‘lmasa, qo‘yib yubormasdi. Aslida boshqa jiddiyroq bahonani ro‘kach qilishi kerak edi-ku-ya…

Men yoqib qolgan emishman unga. Albatta yoqaman-da. Men ham sizday mast bo‘lib, yo‘limda yurolmay qolay-da, o‘ligimni so‘kishlarimga chidab, uyimga olib borib qo‘ying, sizni ham albatta yoqtiraman.

Ichishadi. Ko‘pincha Sulton akaning puliga. U ham bir-ikki marta noilojdan, Sulton aka qistayvergandan keyin, “odamlarga”, ya’ni ularning ichishiga qo‘shilgan. Sulton aka oshxonaning katta stakanini to‘ldirib-to‘ldirib ikki marta otadi-da, ko‘zi peshonasiga yopishib, tap-tayyor bo‘ladi. Rahmon aka bilan Sobir asta ko‘zg‘alishadi. Sobir kam ichsayam, bahonasi tayyor — kech borsa, uyidagilari… Rahmon aka — katta, yoshi ulug‘. “Endi, uka, bizlar shu yoshimizda katta ko‘chada yetaklashib yursak yarashmaydi. Shahar! Sultonboyning ahvolini ko‘rib turibsiz. Yana yo‘l-po‘lda… ko‘p ichsayam, o‘zi zo‘r olim. Hali sizga ko‘p foydasi tegadi. Yaxshilikni yerda qoldirmaydigan odam”. Sulton aka tamom o‘chgan bo‘lsa-da, o‘zini birov olib borib qo‘yishini sezib, shuni kutib bir muddat jim o‘tiradi. Keyin u “o‘zbekning kichigi” bo‘lib, og‘zidan bodi kirib, shodi chiqayotgan Sulton akani yosh boladek avrab, ko‘chadagilardan ming hijolatda, uyiga yetkazib borguncha ona suti og‘zidan keladi… Yo‘l- yo‘lakay o‘zi ham so‘kishga bo‘kadi: Sulton aka kim esiga tushsa, bulg‘aydi: “He o‘shani… Nega so‘kmas ekanman?! Nima sani pulingga ichdimmi? He saniyam…”

Shunaqa odamlarning oshqozoni qanday chidar ekan?
Shu sassig‘i bilan borib xotinining oldiga yotadimi?

Avtobus izma-iz kelibdimi, har qalay, bekatda odam sanjob edi.
Avtobusga chiqayotgan mahali negadir bir kampir unga xavotir aralash o‘qrayib qaradi. Arpangizni xom o‘rdikmi, kampirsho?

Avtobus yurishi bilan birdan mushukning ayanchli miyovlashi eshitildi. U seskanib o‘sha tomonga o‘girildi. Bir xotinning tizzasidagi sumka ichidan mushukning kallasi chiqib turardi; ko‘zlari g‘alati, ko‘kish tovlanadi, odamga to‘g‘ri qaraydi: odam bir gunoh qilgan-u, hammadan, hatto o‘zidan ham bekitib yurgandek, mushuk buni biladigandek, “hali javob berasan!” deyayotgandek— odamning ko‘ngliga sovuq vahm o‘rmalaydi.

— Bechoraning qorni ochibdi,—dedi mushukning egasiga yonma-yon o‘tirgan ayol.

Mushuk tumshug‘ini cho‘zib, yana miyovladi.
Bu la’nati muncha zorlanadi?

Xotin mushugining kallasini siladi:
— Manechka! Uyat emasmi senga! Jonginam! Odamlar seni odobsiz ekan, deb o‘ylashadi.

Mushuk xotinning qo‘lini iskaladi-da, yana miyovladi.

— Oti Manyami! Qarang-a, qanday chiroyli ekan,— dedi yonma-yon o‘tirgan ayol.— Sho‘rlikning uyqusi kelganga o‘xshaydi.
— Manechka, senga nima bo‘ldi? To‘polon qilma.— Xotin ko‘zlarini yolg‘ondakam olaytirib, mushukka tanbeh bergan bo‘ldi.— Qani, janjalni to‘xtat-chi.

Jinday chidash kerak. Uyimizga yaqin qoldi.
— Juda yaxshi mushuk ekan-da,—deb ayol ham mushukni silashga qo‘l cho‘zdi.

Xotin tirsagi bilan mushugini panalab, go‘yo beixtiyor qilgandek,
ayolning qo‘lini qaytardi, bidirlab ketdi:

— Benzin hidi yoqmayapti-da, tannozga. Salgina noxush hidga chidamaydi. Toza havoga o‘rgangan. Ovqatni ham saylab yeydi. Ko‘ngli shunaqa nozik. Bir marta bilmay turtib yuborgan ekanman, shunga uch kun araz qilsa bo‘ladimi! Siz ishonmaysiz, biram aqlli.

Xotin shunday deb mushukning tumshug‘idan o‘pib qo‘ydi.

Ularga ro‘baro‘ o‘tirgan odam—tanqa burun, mo‘ylovining uchlari tepaga qayrilib, naq qulog‘igacha borgan erkak, mushukparvarlik tomoshasiga anqayib qarab kelayotgan edi, xotinning mushukni o‘pganini ko‘rib, birdan irgandi: “E topgan matahingga…” deb g‘o‘ldiradi, so‘kish og‘ziga tiqilib qolgandek, bo‘g‘riqib ketdi. Uning yonidagi ozg‘in, qo‘llari kalta yengidan chvpdek osilib turgan, ingichka mo‘ylovli yigit: “Ing qilgisi kelayotgandir”, deb hihiladi.

Xotinning rangi bo‘zardi, yomon tus oldi.
— Qanday madaniyatsiz odamlar!—deb pichirladi va gapini tasdiqlatishni kutib, yonidagi ayolga qaradi.

Ayolning yuzlari qizardi, xotinning gapini eshitmaslikka olib, oyna tomonga o‘girildi.

Tanqa burun erkak, agar xotin yana bir og‘iz gapirsa boplab so‘kadigan alpozda baqrayib qarab turaverdi. Ozg‘in yigit tirjayib bir xotinga, janjalga ximo bergandek, bir erkakka ko‘z soldi, ko‘rdiki, ikkalasidan ham sado chiqmayapti; xafsalasi pir bo‘lib, u ham oynaga yuz burdi.

Uning tushishiga ikki bekat bor edi, lekin avtobus to‘xtagan dastlabki bekatdayoq tushib qoldi. Tanqa burun erkakdan battar bo‘g‘ilib ketgan edi.

Mushuk tegingan idishning tashlab yuborilishi, mushuk iskagan qozonning kuydirilishnni esladi. O‘zi ham mushukni o‘lguncha yomon ko‘rar edi.

Xotin mushukning og‘zidan o‘pdi-ya.
Odamga mehr degan tuyg‘u nima uchun berilgan?

Mushukka bag‘ishlash uchunmi? Mushuk bilarmikan shuni?
Bu qanaqa dunyo o‘zi?!
Xonasi huvillab yotardi.

Uyning xo‘jayini hozir qay bir do‘konning oldida, ajriqqa gazeta to‘shab, o‘ziga o‘xshagan “olamzodning gullari” bilan pivoga portveynni aralashtirib simnryapti. Yarim kechasi keladi-da, uning xonasiga kiradi (uy ikki xonali). “E, o‘qiyotganmiding”, deydi, go‘yo uning har kun oqshom kitobdan bosh ko‘tarmasligini bilmaydigandek. Kechirim so‘raydi. “Gaplashgnm kelyapti”, deydi. “O‘qish kerak. Shu ishing yaxshi. Qishlog‘ingdan ota-onangni tashlab, shaharga odam bo‘laman, deb kelganingdan keyin, albatta, o‘qi,—deydi; mast, lekin gapidan adashmaydi, aksincha, ichmagan paytlari og‘zidan ran chiqmaydigan odam, ichsa, notiqligi tutadi,— Man ham oldinlari ko‘p o‘qir edim. Anavi bitta kitob bor-u, oti nimaydi? Yigit bilan qiz ikkovginasi soy bo‘yida, jiydaning tagida, a!..

Tepasida ona mayna sayrab turadi. To‘lib-toshib sayraydi, imenno, to‘lib-toshib. Ha, ishing besh bo‘lgandan keyin, tepangda mayna sayraydi, bedana vavaqlaydi. Maniyam tepamda bir vaqtlar maynalar rosa sayragan… Endi… bitta tullak chumchuq ham nazarga ilmaydi… o‘qi, mayli. Hozirdan kallani ishlat. Uylanayotganda xushyor bo‘l lekin. Uylanganingdan keyin bundan ham xushyor bo‘l. Odam hamma narsani yasashi mumkin, lekin turmushni yasolmaydi. Qaytangga turmushning o‘zi odamni yasab tashlashi mumkin. Shuning uchun boshdanoq xotinning yaxshisini tanlash kerak. Yigit odamning hayotda bir marta omadi keladi — buyam bo‘lsa, uylanganida. Hammasi xotinga bog‘liq. Shuning uchun yaxshilab tanla, deyman. Yaxshi, deb yomonini olishing mumkin, yomon deb yaxshisini. Lekin yomoniyam, ichmasang, o‘zingni xor qilmasang, yaxshilik qiladi. Mana, mandan misol — ahmoqman. Xotinning yaxshisi adashib menga tushib qolgan, bilmaganman. Ichi- ib yuraverganman.

G‘ing desa, urganman. Lekin… yaxshi xotin edi, yaxshi edi. Man nima bo‘ldim endi? Sani nimaga ijaraga qo‘ydim? Pul uchunmi? Yo‘- o‘q, pulni topaman… agar xohlasam. Pulga qiziqmayman. Ichishim kerak, aslida ichmasligim kerak, lekin ichishim kerak. Kerak! Cog‘lig‘imdagi turmush—turmush emas. Turmushni boy berib bo‘lganman. Esimga tushishidan qochib yuribman. Hamma narsani sotib ichdim. Lekin, mana, shu shimni sotmayman. Xotinim tug‘ilgan kunimga sovg‘a qilgan.

O‘ttiz sakkiz so‘mu yetmish ikki tiyinga olgan. Tangalab yiqqan, man ichgan aroqlarning shishalarini sotib… Oldingi narsalardan faqat shu qoldi. Sira yirtilmaydi-ya, qara. Oldin chiqqan narsalar shunaqa pishiq bo‘lar ekanmi…” Xotinidan keyin albatta bolalari esiga tushadi, ko‘zi yoshlanadi: “Farzand nimaligini hali bilmaysan. Qizim gilamga siyib qo‘ysa, uy siydik hidi bo‘lib ketdi, bolalarga qaramaysan, deb xotinni urardim. Hozirlari esa… e uka, ishonmaysan-da, shu siydik hidini ham sog‘indim. Bolangniki bo‘lgandan keyin…” Keyin o‘zi yaxshi, lekin bolalarini ko‘rishga g‘ov bo‘ladigan xotinini yomonlaydi: “Nima bo‘lsa ham shu bolalarning otasimanmi? Sog‘inaman. Nima, ichadigan odamda yurak bo‘lmaydimi? Bolalarni sog‘inib borsam…

«Kelmang, tarbiyasini buzasiz”, deydi. Bilaman, ikki bolasi bilan unga ham oson emas. Bizdan oladigan yigirma to‘kqiz so‘miga nima ham beradi? O‘zining oyligi… qiyin, albatta. Haligacha boshqa turmush qilgani yo‘q. O‘zim yarashay deyman-u, lekin yana qo‘shilsak… Bo‘lmaydi-da, uka. Turmush shunaqa. Endi biznikining buyog‘i ma’lum. Tamom yutqazganmiz”. Keyin hamisha oshnalarini so‘kadi, keyin yana o‘zini so‘kadi, shu bilan vijdonini sal-pal tozalab oladimi, uning taqdiri to‘g‘risida qayg‘urib qoladi. “E, manga qara, tashla shu boshog‘riqni. Bir umr kitobga termilib o‘tasanmi? Bari yolg‘on. San… o‘zing yoz. Mana, mani yoz. Aytib turaman, yozib olaverasan. Katta kitob qilamiz. Agar san to‘g‘ri yozib olaversang, zo‘r ibratli kitob bo‘ladi. Hamma o‘qiydi. Mayli, o‘qisin, bu dunyoga Vohid degan bir odam kelib, dunyodan hech narsa ololmay o‘tib ketayotganini xalq o‘qisin!.. Endi san Vohid deb yozmassan, otimni boshqa qil, Zohid de… Yo‘q, Zohid to‘g‘ri kelmaydi, akamning oti. Shunga uyqash bir ot top-da. Balki Ahad deysanmi?.. Otimni to‘g‘ri qo‘ysang, icholmay qolaman…

Manavi qobirg‘aning tagida ko‘p gaplar yotibdi, o‘nta yozuvchiga yetadi. San yozsang bo‘ladi. Qo‘lingdan kelmaydimi? Keladi. Odam qilgan ishni odam qiladi. Tuppa-tuzuk yigitsan, kallang ishlaydi. Ichmaysan. Manga olib berib tursang bo‘ldi. Doim yoningdaman. Ey, manga qara, shu yozuvchilaring kitobiga qahramon qidirib Mirzacho‘lga borishar ekan. Sanga yaxshi bo‘ladi-ku: hech qayoqqa bormaysan—mani tilimdan yozaverasan. Hammasini o‘zim aytib tursam… Lekin kitob yozamiz, deb manga qo‘shilib ichib ketma. Maylimi? Zo‘rlasam ham ichma. Ichib ketsang, yozuvchi tugul, shimildiriq ham bo‘lolmaysan.. Sani sohang nima o‘zi, psixologiyami? Bo‘lmag‘ur yumushni qo‘y, uka. Hali hayotni ko‘rganing yo‘q, psixologiyani qaydan tushunasan. Mana, mani psixologiyamni aytib ber-chi? Aytolmaysan. Bir piyonistada nima ham psixologiya bor, topganini ichadi, hech vaqosi yo‘q, deb o‘ylaysan. Lekin manavining tagida,—deb u yana ko‘kragiga nuqiydi,— psixologiyaning zo‘ri ber! Saniki ham psixologiyami? Mani o‘rnimda bir kun, mayli, bir soatgina yashab ko‘r — keyin bilasan haqiqiy psixologiyani! Psix bo‘p qolasan… Qalay, bopladimmi? Bu kalla,— ko‘rsatgich barmog‘i bilan chakkasini nuqiydi,- haliyam ishlaydi…

E, ichmaganimdami… Sanga o‘xshaganlar bilan gaplashib ham o‘tirmasdim. Ichib shu ahvolga tushdik-da…” Eng oxirida xalaqit bergani uchun ming uzr so‘raydi: “To‘lib ketganimdan kirdim-da, uka. Bo‘lmasa, ishing tig‘izligini bilaman…” Ertalab uning yuziga qaramay, g‘o‘ldirab boshog‘riqqa bir so‘m so‘raydi, bu pulni hech qachon qaytarib bermaydi — ijara haqidan chegirib tashlaydi — hammasi qaytadan boshlanadi, har kuni ahvol shu. Dardi-holi ham, voqealarning o‘rni almashib tursa-da, doim bir xil; faqat xotini sovg‘a qilgan shimning bahosi yigirma sakkiz so‘mdan qirq sakkiz so‘mgacha — xotinini qanday kayfiyatda tilga olishiga qarab, o‘zgarib turadi, biroq nima uchundir, tangasi doimo bir xil — yetmish ikki tiyin.
Padarla’natning uyida bir vaqtlar telefon ham bo‘lgan, lekin pulni to‘lamaganidan keyin uzib qo‘yaverishgan, keyin o‘zi qo‘shnisiga pullab yuborgan.

Telefondek ajoyib narsani qo‘ldan chiqazgan-a!
U kiyimini yechmay karavotga cho‘zildi. Kun bo‘yi ketmon chopgandek xorg‘in edi.
Aravasiga minganingdan keyin qo‘shig‘ini ham aytasan.

O‘ttizga borayotgan odamning o‘z uyi bo‘lishi kerak. Bu yoshlarda odam endi o‘z orzularinigina boshpana qilib yashay olmaydi, orzu qilish uchun ham yashash joyi tayin bo‘lishi kerak. Yotishda tayin bo‘lmagandan keyin, orzuda tayin qoladimi?

Yigirma sakkizga chiqqan yigitning bola bo‘lib bola emasligi, katta safiga kirib, katta deyishga arzigulik bironta ishning uddasidan chiqmaganligi ajoyib.

Qo‘liga biron marta ham tesha ushlamagan Usta, oq uyingni qachon qurasan?
Odam harakatsiz yotaversa, kallasiga bo‘lmag‘ur fikrlar kelaveradi.

«Bolam, ikki narsadan odam kasal topadi: biri — xudo bergan darddan, ikkinchisi — o‘y o‘ylashdan.— Onasi bu gapni ham ko‘p takrorlaydi.— O‘y o‘ylashning tabibi yo‘q”.

Odam ham qariganidan keyin o‘tgan umrini birbir xotiradan qayta o‘tkazib, ma’nisini dono-dono gaplarga tizib chiqadi shekilli? Bo‘lmasa, o‘qimagan, ma’lumotsiz kampir bunaqa gaplarni qaydan topadi?

U og‘ir qo‘zg‘aldi. Bir muddat yo‘l qarab o‘tirdi. Nazarida, o‘zi ham hayotining, tamoman bo‘lmasa-da, ko‘p narsasini boy berganga o‘xshardi. Boy berilgan narsalar juda qadrli edi.

Borib derazani ochdi. Iliq havo barobarida shahar shovqini ham yuziga urilgandek bo‘ldi. Shahardan nimadir bir yaxshi tuyg‘u ham keldi.
Muyulishda burilayotgan tramvayning g‘iyqillashi yurakka sanchilgudek eshitildi.

Shu tramvay ham yurgani-yurgan. Peshonasiga mana shu izdan chiqmaysan, deb bitta raqamni taqib qo‘yishgan, tinmay borib-keladi. G‘iyqillagani-g‘iyqillagan.

U o‘zini umr bo‘yi bir yo‘ldan chiqmagan tramvayning o‘rniga qo‘yib ko‘rdi, lekin xursand bo‘lmadi.
Bari bir, shahar shovqinida nimadir, hayotni bezaydigan, ey, ezilib yotaverasanmi, yashasang-chi, mundoq, degan bir chorlov bor edi.

Kun o‘tib ketyapti. Nimadir qilish kerak! Dangasamanmi? Unda dangasalikdan qiynalmasligim, kunim o‘tganiga shukur qilib, oyoqni ko‘tarib yotaverishim kerak edi. Men esa noshukurman. O‘zimdan noroziman. Bu yurishimdan, hayotimdan noroziman. Ammo, qiziq, bu noroziligim yashashimga xalaqit bermayapti, qandaydir o‘ng‘ay: harakatsiz yotsam ham, bu harakatsizlikdan noroziman-ku, deb o‘zimni oqlayman; sovuq kunlarimda norozilikni po‘stin qilib kiyaman-da, uning ichida bo‘g‘riqib, issiqqina yuraveraman.

Keyin, odamning o‘zini-o‘zi yomon ko‘rishida ham xudbinlik bor. Gap burnim sassiq deb kesib tashlay olmaslikda ham emas. Odam o‘zini yomon ko‘rsa ham, allaqanday shafqat, ayash, mehr bilan, ba’zan esa zo‘r odamni yomon ko‘rgandek hurmat bilan yomon ko‘radi. Yana ham kim biladi: kuchli odamlarning o‘zini yomon ko‘rishini, doim o‘zidan, hayotidan norozi bo‘lishini shu bilan izohlash mumkindir. Lekin kuchli odamning noroziligi — harakat.

Albatta, uylanish kerak. U ham dunyoda toq o‘tmoqchi emas. Butun tirik mavjudotning hayoti juftlashishga qurilgan ekan, u ham bu qonundan bo‘yin tovlamaydi.

Lekin…
Ex! Sevsang-da!
O‘rtanib, kuyib, yonib, butun vujuding bilan qa-at-tiq sevsang!
Sevgi ko‘ksingda qamalib yotgan isyonni shivirlaydigan imkonga aylansa…

Yorilib ketayozgan ko‘nglingga taskin berib, sekin-sekin, osuda-osuda shivirlasang Unga…
Sokin hayqiriq bilan, to‘yib yig‘lagan odamdek yengil tortib shivirlasang Unga…

Sovuq, dildirab turgan cho‘qqingdan uning mayin, iliq ko‘ngliga qulab tushsang…

Daming qaytib ketsa sevgidan… Yuraging gur-r etib alanga olsa… Sevganga yarasha…

Lekin…

Seni mana shunday telba-savdoyi qiladigan o‘sha qiz qani?
Kimligini, qaydaligini bilmaysan-u, ammo kutasan. Sabr-toqat bilan.

Kelmasa-chi? Kelsa ham, Zuhraga o‘xshagan qiz bo‘lsa… Balki kecha o‘zim telefon qilaman, deb umidlantirgan qiz ham zuhralarning biridir…

Bor umringni tikib, halloslab, jon-jahding bilan yugurgilab izlaganing shunchaki yigitligingga uchadigan, qachon yoqlaysiz, deb hol-joningga qo‘ymaydigan oddiygina qiz bo‘lib chiqsa-chi!

Balki u yo‘qdir, uyqusiz tunlari hayolingda yaratgandirsan. Balki o‘zing Unga munosib emasdirsan. Orzudagi qizga orzudagidek yigit kerak-ku. Kim biladi: ehtimol o‘zing haqingdagi tasavvuring ham faqatgina orzudir…
Ehtimol kechagi qiz ham o‘zi orzu qilgan yigitni axtarib yurgandir. Yigirma beshlarga chiqqan ekan, gaplari burro-burro,
ehtimol, senga o‘xshaganlardan og‘zi kuygandir…
Ehtimol Uni ko‘rib, tanimagandirsan; sen Undan, U sendan bexabar, ikkalang ikki tomonga: U—katta dunyoga, sen — tor yo‘lagingga, o‘tib ketgandirsizlar..
U shalag‘i chiqqan, o‘rindig‘i botib ketran kursida mung‘ayib o‘tirar edi.

Tashqarida shahar shovqin solardi: ko‘tarilib-pasayib turgan g‘ala-g‘ovur, bolalarnin? qiyqirig‘i, ora-sira bolasini chaqirgan ayollarning qichqirig‘i — shahar yashayotgan edi.

Quyosh botib borar edi.

U talabalik paytlaridagi ustozi, “valine’mati” va kattalar orasidari eng yaqin do‘sti — Husainovni ko‘rib kelishga otlandi. Husainov malaka oshirish, o‘z ta’biri bilan aytganda, “chalasavodlikni bitirish” kursiga kelgan.

— Salom, o‘t,— dedi Husainov.
— Yo‘q, o‘tmayman.

— O‘tmasang, nega kelding?—dedi Husainov qandaydir bir yaxshi tabassum bilan.
— E-e, o‘ting-da, endi. Ostonadan qaytib ketasizmi,—deb qistadi Rasulov — Husainovning hamxonasi.
— Qo‘yavering, fe’li shunaqa, o‘zining aqliga borib yetmasa,o‘tmaydi,—dedi Husainov.

Husainov, bari bir, uning kelganiga quvongan edi.

— Rustam aka, kinoga boraylik,—dedi u Husainovga.
— Hozir-a?
— Seansga qirq minut bor. Ulguramiz. Husainov kiftini uchirdi.

— Juda bo‘g‘ilib ketdim,—dedi u o‘zi ham kutmagan holda; shu gan og‘zidan chiqani hamono rostdan ham bo‘g‘ilib ketganini birdan chuqur angladi.— O‘zimni qo‘yarga joy topolmay yuribman.

Husainov bir lahza uning ko‘ziga ajablanib tikildi-da,Rasulovga o‘girildi:
— Boramizmi?

— E-e, bizdan nima ketdi? Qanaqa kino ekan?
— Bari bir emasmi,— dedi u, ularni ko‘ndirganidan shodlanib.— Ekrani yorishsa bo‘ldi-da.

Rustam aka juda yaxshi odam-da.
U shunday deb o‘ylagani sayin Husainovning yanada yaxshi bo‘lib ko‘rinayotganini, Husainov haqida yaxshi fikr yurita boshlagani uchun o‘zi ham yaxshilanib, kayfiyati ko‘tarilayotganini his qildi. Biz hozir unsiz muloqotdamiz, deb o‘yladi u, men unga bir yaxshi tuyg‘u yo‘llayapman, u ham menga shunday bir yaxshi tuyg‘u bilan javob qaytaryapti.

«Yaxshi odamlarga yaqinlash,— deb takrorlaydi onasi.— Yaxshi odam dilingga dil qo‘shadi.” Yo‘q, chindan ham, kampirlar bunday gaplarni qaydan topishadi?

— Nega tirjayasan? — dedi Husainov. — Kelib odamlarning tinchini buzasan-da, yana tirjayasan.
— Esimga bir narsa tushib qoldi,— dedi u, tavba, kulganimni o‘zim ham sezmay qolibman, deb ajablandi.

Husainov kiyinayotib po‘ng‘lladi:
— Uylanish kerak, ukam. O‘shanda o‘zingni qo‘yarga joy bo‘ladi.

— Ha-ha, u joydan keyin chiqolmay qolasiz,— deb kuldi Rasulov.
— Bu nima yurish? He yo‘q, be yo‘q, yur kinoga emish. Ekrani yorishsa bas ekan.

— Puldan qalaysan? — deb so‘radi Husainov ko‘chaga chiqishganda.— Bizni kinoga sudraganingdan keyin, pulini o‘zing to‘larsan.

— Unda sizga yalinib kelmasdim. O‘zim ketaverardim,— dedi u yasama beparvolik bilan.— Bizdek g‘ariblarni sizdek rahnamolar qanotlari ostiga olmasa…

— Ko‘p aljirayverma.—deb uni gapdan to‘xtatdi Husainov,xushfe’l bir kayfiyatda cho‘ntagini kavlab.

— Polapon degani birovning qanoti ostida o‘sishi kerak-da,— dedi u. Xoin bir istak uninr nigohini bari bir Husainovning qo‘liga qaratdi.

— To‘g‘ri, to‘g‘ri.—deb uning gapini tasdiqladi Rasulov.— Rustamboy, shunday yigitlarni qanotlaringiz ostiga olmasangiz, kimni olasiz.

Husainov chuntagidan bitta yigirma beshtalik chiqardi:
— Ma, bizga o‘xshab dotsent bo‘lganingda qaytarasan. Aslida senga o‘zi bir tiyin ham bermaslik kerakku-ya.

— Shuyam pul bo‘ldi-yu,— dedi u hijolatini chapanilik bilan bosishga urinib.— Cho‘ntakda yo‘qolib ketadi. Bir marta restoranga kirishga ham yetmaydi. Yana, qaytarasan emish. Dotsent bo‘lgunimcha saqlab yuramanmi?

— Yuraver shunday. Restoranga kir, qizlarning ketidan chop, kostyumingning narxi yuz so‘mdan kam bo‘lsa, kiyma. Ishingni esa qishloqdan otang soqolini selkillatib kelib yozib beradi.

— E-e, bo‘ydoq odamga pul chidamaydi,— dedi Rasulov, uning yonini olibmi, Husainovning gapini ma’kullabmi…

…Otasi, atrofida ko‘p ruscha kitoblar, yozuv mashinkasini chiqillatib uning dissertatsiyasini yozib beryapti. Mashinka chiqillashiga monand soqoli selqillaydi: “Etalon gruppalarda sotsial status problemasiga asrimizning umumiy konseptual matritsasi nuqtai nazaridan qaraydigan bo‘lsak, bu problemaning ratsional mag‘zi…”

Shuni tasavvur qilib kulib yuborgan edi. Husainov bir oz ranjidi, kinoteatrga yetguncha nasihat qildi, Rasulov jo‘r bo‘ldi, u esa boshini ham qilib, indamay eshitib bordi.

Rustam akaning nasihatida yigirma besh so‘mining alami yo‘qmi? Yo‘g‘-e, o‘zining kallasiga ham bo‘lmag‘ur fikrlar kelaveradi. Endi, Husainov ham shu bolaning ishi yurishib ketsin, deb kuyinadi-da.

Film tugadi.
Kinoteatrdan to katta ko‘chaga chiqib, odamlar selgiguncha jim ketishdi. Rasulov ikki-uch marta unga, Husainovga qarab qo‘ydi, jimlikni buzishga botinolmay, indamadi.

Filmdagi tomosha hayotga har kim o‘zicha borib keladimi, odam, har qalay, tomoshaga birga kirgan sheriklariga betona bo‘lib qoladi shekilli, film tugab, kinoteatrdan chiqqandan so‘ng ham ulardan g‘alati suratda yotsirab turadi.

Salom, og‘aynilar! Tanishaylik, men oldindan bilaman — biz do‘stlashib ketamiz, degisi keldi uning.

Xuddi shunday bo‘lishi kerakdek, baravariga tutatishdi. U gugurt chaqdi: hovuchining ustida avval Husainovning ozg‘in yuzi, keyin Rasulovning barkashdek yuzi yorishdi, ikkala yuz ham unga boshqacha ko‘rindi — go‘yo yo‘ldoshlari undan qandaydir xayrli ish, yaxshilik so‘rayotgandek, u esa gugurt chaqish bilan ularni yoritgandek, shu bilan xayrli ishni boshlab yuborayotgandek tuyuldi.

O‘zining ko‘ngli ham baayni maktab daftaridagi bosma qog‘oz singari siyohdek tomgan bu yaxshi tuyg‘uni zum o‘tmay shimib oldi, shu tuyg‘uning tiniq rangiga bo‘yaldi.

Qorong‘ilikning qorong‘iligi shundaki, u hamma narsani yashirib turadi, hech narsani ko‘rsatmaydi. Balki bizning kunduzimiz ham to‘la kunduz emasdir, undagi hamma narsa ham ko‘rinavermas? Kunduzimiz yanada yorishsa, biz hali bilmagan yanada yaxshi narsalarning yuzi ochilar? Derazadan quyosh nuri qiya tushsa, uning yorug‘ida uy changnning har bir zarrasigacha yaltillab ko‘rinadi. Kunduzimiz yanada yorishsa, osmon boshqacha, ranglar yanada ravshanroq tuyularmidi, ko‘zimizga havo ham ko‘rinarmidi?..

Mana, Rasulov bilan Husainovning yuzi ko‘cha korong‘iligi uchun ko‘rinmayapti, ikkalasining o‘rnida sigaretalarning yaltiroq qurtdek ikkita cho‘g‘i yiltirayapti. Ilgari ularni ko‘rmaganda, shakl- shamoyillarini ojizgina yiltirayotgan cho‘g‘dangina iborat deb bilarmidi? Hozir ularni fikran ko‘ryapti.

Fikrlashning o‘zi ham — yorug‘lik ; fikr fikrlaydigan odamning ko‘ziga ko‘rinmaydigan narsalarni ham ko‘radi. Mana, hozir u korong‘ida ham Husainov bilan Rasulovning ko‘ngillarini ko‘rib boryapti. Ular, har qalay, yaxshi narsalarni o‘ylab ketishyapti.

Rasulov birdan ran qotdi:
— Yaxshi kino ekan-a?
— Rostdan ham, yaxshi ekan,— dedi Husainov.

U o‘rtamiyona ishlangan filmdan dam olib, yengil tortishini o‘ylab ham ko‘rmagan edi. Charchog‘i yozilib, tanasi yayrab ketdi.

Tasavvurida: boshi toza suv to‘ldirilgan dumaloq akvarium kabi tip-tiniq: ikki-uchta fikrlari esa o‘zidan yorug‘lik taratadigan rangli baliqchalardek farog‘at bilan suzib yurar edi.

Qanday yaxshi! Mayin, salqin havo og‘ushida, yoningda seni yoqtiradigan, sen uchun kuyinadigan oqqo‘ngil hamrohlaring bor. Na sen ularga tobesan, na ular senga. Oddiy, insoniy munosabat — toza. Hech kim hech kimga yomon qaramaydi, bir-birini g‘iybat qilmaydi.

Diling ravshan, yuraging sanchmaydi, hech joying og‘rimaydi, oyoq-qo‘ling bus-butun: istasang yurasan, istasang — yugurasan — yaxshi!

Hamrohlarining ovozi unga olisdan eshitilayotgandek edi. Xuddi qorong‘i chorbog‘ning nariyog‘ida, devor ortida u haqda ikki kishi g‘o‘ng‘illab gapirishyaptiyu u eshitmayapti, ammo eshitmasa ham, o‘zi haqida yaxshi gaplar bo‘layotganini aniq ko‘rib turgandek…

Oraliqdagi havo quyuqlashib, hamrohlari juda kichrayib qolgan, so‘zlari ham, uchar qo‘ng‘izchalar singari, uchib kelib uning qulog‘iga urilgach, kirolmay yana qaytib ketayotgandek tuyuldi. “Anavinisi… Dogmatik yigitmi… O‘suvchan xarakter… Mantiqiy me’yor… E-e, Zuzuning fe’l-atvori… Ha, tuzuk… E-e, masalaning bu tomoni ochilmagan…”

Kutilmaganda uni ham suhbatga tortishdi.
— Buyuk psixolog bunga nima deydilar?—dedi Husainov.

U ko‘chaning yoritilgan joyiga chiqib qolishganidan norozi bo‘ldi. Qorong‘ilik — o‘ylashga o‘ng‘ay, ko‘ngilni fikrlarning o‘zi yoritaveradi, faqat qorong‘ilikda albatta ko‘zni ochib o‘ylash kerak.
— Buyuk psixologmi?— U bir zum gap topolmadi.— Buyuk psixolog o‘zidan buyuklarning fikrlari mag‘zini chaqish bilan band.
Hazili yaxshi chiqqanidan o‘zi ham xursand bo‘lib, ko‘ngli bir yaxshilik bilan yorishib ketdi.
“Yur,— dedi Husainov o‘zlari turadigan yotoqqa yetib kelishganda.— Choy-poy ichib ketasan. Yo uyingda xotining oshni suzmay, seni kutib o‘tiribdimi?” ”Yaxshi bo‘lardiku-ya,— dedi u.— Menga tegadiganini onasi o‘psammi, o‘pmasammi, deb turgan emish. U kattarguncha qorinni to‘yg‘izib turaylik-chi”. «Yashang,— dedi Rasulov.— Rustamboy, shu ukangiz menga juda yoqib qoldi-da. Sira gapdan yutqizmaydi”. “E, bundan faqat ran olasiz. Mirzaquruq,— dedi Husainov.— Yurishi — b”, lekin sirtiga suv yuqtirmaydi”. “E-
e, odamning shunday ochiq bo‘lgani yaxshi dedi Rasulov.

Rasulovning xotini eriga mehribon, yana buni qarangki, juda pazanda ekan — qo‘y go‘shtini yog‘iga qovurib, bitta sirlangan satilga bosib, qo‘yarda-qo‘ymay, berib yuboribdi. “E-e, qo‘y-e, katta shaharda taqirlatib satil ko‘tarib yuramanmi, Toshkentda ham oshxona ko‘p desam ham ko‘nmadi. “O‘zingiz yemasangiz, hamxonalaringiz yer”, dedi”.

Lekin, haqiqatan ham, Rasulovning xotini go‘sht qovurishning hadisini olgan ekan! Ugo‘shtni maqtab-maqtab yedi. Qorni ochligi uchunmi, umrida bunaqa go‘sht yemagandek tuyuldi. Ko‘p yeganidan hijolat tortib, Rasulovga jinday xushomad qildi: “Xotinning pazandasi — oilaning farog‘ati-da. Bu ham bir baxt”. Bu gapdan Rasulov, go‘shtni o‘zi qovurgandek, ancha taltaydi, to‘la yuzlariga mamnun bir ifoda yoyildi. Husainov kulib yubordi: “Xuddi noudda xotindan kuygandek gapirasan-a”, dedi. “E-e, bu kishi uylanmasalar ham oila nimaligini yaxshi tushunar ekanlar”, dedi Rasulov. “Xotinning qadri o‘tgan-da”, deb xaxoladi uning o‘zi, lekin gapidan ichida uyalib ketdi. “Yo‘q, menga qara,— dedi Husainov,— rosti ran, sen bola bironta beva-mevanikiga qatnaydiganga o‘xshaysan”, “Hech o‘xshamayman-da”, dedi u qizarib.

«Ha, shunaqa,— dedi Rasulov hazil-huzuldan keyin.— Yoningda bo‘lsa, xotinning qadri bilinmaydi. Komandirovkaga chiqqanda yo hafta-o‘n kun mehmonlab ketganda xotinni sog‘inasan odam. Shunda ham doim o‘ylab yurmaysan, yo‘q,, birdaniga — ko‘chadami, avtobusdami yurganingda, birdaniga esingga tushib, ko‘rging kelib qoladi. Yo‘g‘-e, Rustamboy, unaqa niyatda emas.

Kulasiz-a. Bu — boshqa narsa… Shunday paytlarda hamma ishimni tashlab, osmon uzilib yerga tushsa ham uyga qaytaman. Qilgan ovqatidan tortib bolalargacha sog‘inaman. Lekin, qiziq, uyga kirib, xotinimni ko‘rganimdan keyin, hayron bo‘laman: shu xotinim, bolalarimning onasi, nega buncha sog‘indim, nega shoshildim — tushunish qiyin. Ovqatni tushiraman-da, hech narsaga qaramay, yotib uyquni uraman. Uyqudan turib qarayman: hammasi o‘sha-o‘sha — xotin ham, bolalarning shovqini ham, ovqat ham. E-e, maza qilib dam olib yurmaymanmi, uy qochib ketarmidi, deb xunob bo‘laman”, “Boshqalaridan to‘yib borsangiz kerak-da?, deb iljaydn Husainov. Rasulov qizarinqiradi: “To‘g‘risini aytsam, bu masalada… O‘zim ko‘p qiziqmaymanmi yo menga qiziqishmaydimi, ishqilib, bu yo‘ldan ko‘p ham yurmaganman.—Rasulov duv qizardi.— To‘g‘risi, uylanganimdan keyin umuman yurmaganman”. “Rostdan-a?!” deb Husainov chindan ajablandi. Rasulovning lolarang tus olgan yuziga mayda ter ko‘pchidi: “Kim biladi,— deb g‘o‘ldiradi,— hech shunga qiziqish bo‘lmagan. Aityapman-ku, o‘zim qiziqmayman, deb. Yo‘g‘asam, erkak odam…— Keyin birov uni shu yo‘lga boshlayotgandek, nimagadir qarshilik ko‘rsatib, sal jahllanib,— e-e, biz shu xotin bilan qanoat qilamiz”, dedi.

“E-e, yaxshi-ku,— dedi Husainov negadir o‘ng‘aysizlanib.— Buning nimasidan uyalasiz? Erkak odamning o‘z xotinidan sovimasligidan ham yaxshi narsa bormi!”

«Oldin sevishib, keyin turmush qurganmisizlar”, deb so‘radi u, gapining quruqligidan o‘zi ham o‘ng‘aysizlanib, “E-e, qayoqda,— dedi Rasulov go‘yo hafsalasi pir bo‘lgandek qo‘l siltab.— Ikkinchi kursdallgimda uylantirib qo‘yishgan. Qishloqchasiga. Sakkizinchi sinflarda o‘qib yurganida bir-ikki ko‘rgan edim-u, endi, u payti shunga uylanaman, degan hayol ham bo‘lmagan. Kichkinagina qizcha edi. E-e, keyin ham sal bo‘yi o‘sdi-yu, lekin bari bir, kichkinaligicha qoldi. Zoti oriq. Shu-u, ikkinchi kursdaligimda boboy:“Qariyapman”, deb boshni qotirdi, momoshka “lip etib birov ilib ketmasdan shu qizga hay degin”, deb miyani qoqib qo‘lga berdi. Men ham boshqalar ilib ketaman, deb tursa, yaxshi narsa ekan-da, quruq qolmay yana, deb shartta rozilik berib yuboribman.

E-e, o‘shanda to‘g‘riyam qilgan ekanman. Mana, haligacha biron marta xotindan norozi bo‘lmadik. Ishonasiz-mi, shuncha yildan beri biron marta cho‘ntagimni kavlamagan”. Husainov uncha ishonmadi: “Sizga bildirmay kavlar?”, dedi. “E-e, nima deyapsiz,— dedi Rasulov bir oz qizishib.— Necha martalab sinaganman”. “Xotinning pulga beparvosi bo‘lmaydi,— dedi Husainov.— Bir hisobda, erning pulini tekshirib turgani ham tuzuk. Bo‘lmasa, biz erkaklar ne noma’qulchiliklarni qilmaymiz”. «Sinadim, sinadim, qarasam, pulga teginmaydi,— deb gapida davom etdi Rasulov.— Keyin-keyin, qancha topsam, hammasini qo‘liga beradigan bo‘ldim. Shu yaxshi ekan, Rustamboy, pul xotinning qo‘lida tursa, bekorga xarj bo‘lmaydi”. “Endi, bu qanday xotinligiga bog‘liq,— dedi Husainov.— Bir xil xotinlar borki, qo‘liga bir so‘m tegsa, darrov magazinga chopadi, pul desa o‘zini tomdan tashlaydi. Bunaqalarga pul tutqazib bo‘ladimi? Erini xonavayron qiladi-ku. “E-e, bizning xotin,— dedi Rasulov,— bir tiyinni ham beso‘roq sarflamaydi. Lekin, masalan, o‘zim ham uni o‘z holiga tashlab quymayman-da. Qani, xotin, ayt, nima olib beray, nimadan kamchiliging bor, bolalaringga nima kerak, deyman. To‘g‘rimi? Xotin o‘zimniki, deb unga qaramay qo‘yish ham insofdan emas-da”.

U Rasulovni yoqtirib qoldi. Bir oz to‘poriroq, yoqasi g‘ijim, galstugini yog‘ bosib yuradigan shu sodda, dilkash odamga havasi keldi
— baxtli ekan, dunyodan zerikmay, hasrat nimaligini bilmay o‘tadi.
Lekin juda ko‘p “e-e” deyaverar ekan.

Husainov Rasulovning gapidan zerikdimi yo biron narsa esiga tushdimi, birdan xomushlandi. Suhbatga boshqa aralashmadi, choy damlab keldi-da, soatiga qarab, unga: “Kech bo‘ldi, bugun yotib qolaver”, dedi. U bosh chayqadi.

U kvartirasiga jo‘nadi.

Kelsa, uyning xo‘jayini yo‘q.! Shunaqa kunlar uchun joningni bersang ham arziydi!

Mayet odamning izhori dilini tinglashdan ham og‘irroq ish bormi dunyoda? Sen ham mast bo‘lsang, mayli edi. Mast — sen yashayotgan uyning egasi bo‘lsa, ustiga-ustak sendan boshqa odamga “yurak sirlari»ni ochmasa, bu ham yetmagandek, seni o‘zicha hurmat qilsa. Ikki gapning birida buni ta’kidlab tursa. “Men sendan o‘n yosh kattaman-u, lekin oldingda, xuddi sen akamdek, dovdirab qolaman”, deb tursa. Albatta, bu gapni doim aytmaydi, lekin aytgandan keyin odatda pul so‘raydi…

Tun yarmidan oshib, shahar tinchigan, jimlikni ora-sira katta tezlikda o‘tib qolgan mashinalarning shuvillashi buzar edi. Deraza ochiq qolgani uchun uyning havosi toza, salqin. To‘yib-to‘yib simirging keladi.

Bugun rostdan ham boshqacha kun.

Jin ursin hamma tashvishu yo‘q yerdagi hasratlar-ni! Shuncha yoshga kirib ham qanaqa odamman, deb ikkilanib yursang. Ichingda, ko‘nglingning tub-tubida o‘zingning yaxshi yigit ekanligingga ishonasanu, yana buni albatta boshqa birov — ichingdagi boshqa bir odam isbotlab berishi shartdek, axtarinib yurasan. Qanaqadir jo‘shqin faoliyatsizlik.

Odam o‘zini yaxshimanmi, yomonmanmi, deb qiynamasligi kerak. Sababi: oxir-oqibat javobi bitta bo‘ladi — hech kim o‘zi haqida yomon xulosaga kelmaydi. Men xomkalla, ahmoqmzn, bo‘rining tishi, arining nishiman, yo‘q, itning keyingi oyog‘iman, deb o‘zini-o‘zi rosa so‘kadi-yu, keyin bu so‘kishlarni yo‘qqa chiqaradigan sabablar axtaradi, hamma ayblarini turmushga, boshqa odamlarning uddaburonligiga ag‘daradida, o‘zini oqlab oladi. Obdon oqlagandan keyin qarasa, o‘zi yaxshi odam ekan; unga yetisholmagan, unday bo‘lolmay yurgan odamlar qancha? Shunday ekan, ikkilanishni bas qilib, qandayligingga qaramay, yaxshi ishlarga birdaniga tutinavergan ma’qul. Shunda, yomon bo‘lsang ham, o‘z-o‘zidan yaxshilanib ketaverasan.

Eng asosiysi — ishonch. Yilt etgan yorug‘liksiz zulmat bo‘lmaydi. Zulmatga emas, o‘sha yorug‘likka qara. Odamga ko‘z faqat kunduzi yurish uchun emas, kechasi — zulmatda yo‘l topish uchun ham berilgan. Ataylab ko‘nglingni shabko‘r qilma.

Sen qizni ham topasan. Nega topmas ekansan? Shuncha qiynalishlaring evaziga uni albatta topasan.

Qizlar bilan do‘stlashding. Masturani eslaysanmi, qandoq qiz edi! Aka-singildek yaqin edilaring. Hamma sirlarini senga aytardi. Akrom degan hamqishlog‘i sovchi ustiga sovchi yuborib hol-joniga qo‘ymayotganini, onasi esa, Erkin degan qarindoshiga tegasan, deb majburlayotganini gapirardi. “Akrom akani har kuni ko‘raman, avtobusda kuzatib keladi, o‘qishdan qaytishimda kuzatib ketadi. Faqat uzoqdan. O‘zi kelib bir og‘iz gapirsa nima qiladi, a? Hadeb sovchi yuboraveradimi? O‘z qadrini o‘ylamaydi-mi? o‘zim gapiray, desam uyalaman. Rahmim keladi. Avtobusda mana bunday g‘o‘dayib oladi.— Mastura o‘sha Akrom degan g‘o‘dayganning turishini ko‘rsatib, o‘zi ham kulib yuboradi.— Yigit ham shunaqa bo‘ladimi?..

Erkin bilan birga o‘qiganmiz. Yomon bola emas. Maktabdan keyin ham odamga o‘xshab salomlashib yurardik. Shu, onam bilan onasi kelishib olgandan beri, meni ko‘rsa, bir chaqirimga qochadi. Ko‘rolmayapman. Bir gapirib tashlardim. E, erkak, kim uylanmoqchi: senmi, menmi… Qarang, kimlarga duchorman: bittasi gung, yonimda, unisining tili bor-u, lekin hech tutqich bermaydi…” Keyin, umuman erga chiqishni xohlamasligini, toza havolarni, baland qirlarni, keng dashtlarni, qattiq shamollarni yaxshi ko‘rishini soatlab hikoya qilardi: “Sizlar tomon dasht, a? Hay, dasht bo‘lmasa ham, dashtga yaqindir? Meni olib borsangiz, dashtga chiqsak… Qattiq shamol tursa! Odamni uchiradigan zo‘r shamol bo‘lmaydi-da, a? Shu dashtga chiqqanimda shamol meni uchirib ketsa-da, keyin uzoq.-uzoq olib yurib, asta hech kim yo‘q bir joyga qo‘yib ketsa… Uchirmasa ham, qattiq essa, mayli. Faqat changi yomon-da, a? Toza bo‘lsa-da…” To‘rtinchi kurs oxirlarida Mastura o‘sha tutqich bermas Erkinga turmushga chiqdi. Erkinboy Masturaning yo‘q deyishidan qo‘rqib qochib yurgan ekan. Fotiha qilinganidan keyin o‘zini tuppa-tuzuk ko‘rsatibdi, binoyidek tili ham bor ekan. To‘ylariga gala kursdosh bir bo‘lib bordinglar. Sizlarni kutib olishga chiqqanda Mastura sal-pal yig‘lagandek bo‘ldi, qizlar uni kulib-kulib, havas bilan ovutishdi. To‘ydan keyin Mastura hafta o‘qishga kelmadi, kelganidzn keyin esa ilgarigi Mastura emas, mutlaqo boshqa — erlik juvon bo‘lib keldi. Aka-singillik munosabatlaring ham birdanigz barham topdi. Uning senga aytadigan gaplarining vaqti o‘tibdi, yangi gaplari esa senga atalmagan edi. Xuddi Mastura senga bevafolik qilgandek. Mayli, erga tegsin, lekin hozir shartmidi, bitirganimizdan keyin turmushga chiqsa bo‘larmidi… hozirdan ro‘zg‘orga o‘ralashib… xullas, shunaqa mujmal bir alam uyg‘ondi ko‘ksingda. Masturadan senga nima kerakligini o‘zing ham bilmasding.

Ayni paytda, Mastura turmushga chiqib, senga begonalashgach, axir, kunduzlari darsda uxlab qoladigan kelinchak, o‘zi ham uylansa bo‘ladigan yigit bilan uyqusining sababi haqida gurunglasholmaydi-ku, qandaydir erkinlikka chiqqandek his qilgansan. Qizlar bilan yurishga erk beradigan erkinlik. Xadicha… seni Masturadan rashk qilgan va Masturaning senga jiddiy ko‘ngli bo‘lganligini va buni kursdagi hamma qizlar bilganligini va seni lattalik qildi, deb o‘ylashganini va uning o‘zi, ya’ni Xadicha munosabatlaringning xuddi shunday tugashini oldindan bilganligini va sabr bilan kutganligini va, nihoyat, endi sen o‘ziniki ekanligini ko‘zlari yiltillab aytib bergan va seni, seni tamomila o‘ziniki qilib olishga tayyorligini bildirgan… Ana o‘shanda sen Masturaning toza havolari ham, baland qirlari ham, keng dashtlari ham, qattiq, shamollari ham yakkayu yagona o‘zing bo‘lganligingni to‘rt yil kechikib bilgansan. Bilgansanu Xadichadan ham o‘zingni tortgansan…

Masturadagi ayrim belgilarni O‘g‘iloyda ko‘rgandek bo‘lib, u bilan ham bir oz yurib ko‘rgansan. Keyin Sabiha… Keyin ko‘nglingda bo‘m-bo‘shlik boshlangan. Sen bilan yurish ularga yaxshi saboq: bo‘lganmi, keyin bu qizlarning hammasi turmushga chiqib, baxtini topib ketibdi. Ulardan birortasini ham yomon yo‘lga boshlamagan eding, birortasini baxtli qilmaganing kabi, baxtsiz ham qilmading. Endi Zuhra… Bu ham qaraydi-qaraydi, keyin hafsalasi pir bo‘lib, turmushga chiqadi-ketadi.

Qizlar senga orqavarotdan “avliyo” degan laqab taqishgan. Yo‘q, sening avliyoliging qoldimi? O‘n ol-ti yoshli yigitgina muhabbatda avliyo bo‘ladi. Sening yoshingdagi yigitlarning muhabbatiga ancha- muncha narsalar ilashgan chiqadi.

Lekin, bari bir, poksan. o‘sha qizning oldida poksan. Sevsang — poksan. Sevgi hamma narsani poklaydi. Balki o‘sha qiz ham senga o‘tmishidan poklanib peshvoz chiqar?..

Uni shuncha yil mushtoqlik bilan kutganingni, yurgan qizlaringni, ko‘ngling bo‘m-bo‘sh bo‘lib, bu bo‘shliqni hech narsa bilan to‘ldirolmaganingni uning o‘ziga birma-bir so‘zlab berasan.

Sekin-sekin, osuda-osuda, yuraging alanga olguncha, tafti uning ko‘zlariga o‘tguncha sokin hayqiri bilan shivirlab so‘zlaysan.

Undan hech narsani yashirmay, hammasini aytib berasan.

Mahbublar o‘rtasida aytilmagan ran qolmasligi kerak Aytib beraver. Sevgan qiz mahbubi haqidagi gaplarni boshqalardan emas, og‘ir bo‘lsa ham, uning o‘zidan eshitish zarur. Faqat jasoratli odam emas, gunohini jasorat bilan tan olgan ham — mard.

Har qanday ish ham albatta yakun topadi. Kutish ham. Izlash ham.
Azob ham. Qolaversa, baxt ham.

Ertadan, o‘rningdan turiboq yangi hayotni boshla. Senga dissertatsiya faqat yoqlash uchun kerak emas-ku, bu ham — borligi noma’lum narsani izlash. Olimlik ilm haqida gapirish bilan emas, ish bilan boshlanadi.

Yurasanmi sobirlarga qo‘shilib, avvalboylarni g‘iybat qilib. Atrofingga ko‘zingni kattaroq ochib qara. Sulton akadan yozg‘irasan, uni ham tushunish kerak. Yaxshi odam, lekin hayotda unga ham nimadir alam qilgan, nimadir uni chetlab o‘tgan. Usta bo‘lishga uringan-u, nimadir yetishmagan, ishqilib, endi ilmda yashay boshlaganida ko‘nglining qayeridir darz ketgan-da, shu ahvolga tushgan. Yo‘q;sa, sening yoshingda u ham qandaydir katta narsalarni kutgan.

«E-e,—deydi onang,— bu dunyoda, ishqilib, odamning baxti qaytmasin; bir qaytgandan keyin…”

«Baxt odamga birdan kelmaydi, bolam,— deydi dono kampir.— Asta-asta keladi: narvonga birdan chiqmaysan… Lekin ketganini bilmay qolasan…”

Hikmat. Yashash ilmi sening dissertatsiyangdan chuqurroq..

Qara atrofga: odamlar ishlayapti. Hatto shu, Sobir ham, niyati faqat yoqlash bo‘lsa ham, ishqilib, bir maqsadga tirmashadi.

Nega anov mushukparvar xotinni ko‘rib asabing buziladi? Mayli, bu ham — bir ermagi-da. Sho‘rlikning bolasi yo‘qdir, turmushi buzilgandir, yolg‘izdir, bu dunyodagi yakkayu yagona ovunchog‘i, ehtimol, mushukdir. Uning ham nimagadir mehr qo‘ygisi kelar…

Tabiat odamni mehrli qilib yaratgan: o‘zga vujudga bag‘ishlashi uchun. O‘zida mehrni to‘plab, hech-kim, hech narsaga xarjlamay yurgan odam dard topadi. O‘zini yomon ko‘rish dardini.

Senga mehr ko‘rgazganlar ko‘p-ku. Yaxshi odamlar ichida yashayapsan. Sulton akaga qo‘rs gapirib yuborganingning sababi ham, uning ertaga seni kechirib yuborishini bilganingda: u ham senga mehr qo‘ygan. Husainovni ham o‘zing qiynalgan paytingda yo‘qlab borasan — bilasanki, u ham senga mehrini beradi.
Lenin o‘zing hali birovga tuzukroq mehr ko‘rgizganing yo‘q..

Bu yomon!
Birdan u ishxonadagi telefonini o‘yladi. Telefon jiringlayotgan edi, lekin tovushi qaydadir, yo‘lda, shahar osmonining qayeridadir, xuddi qumloq-qa singib borayotgan jilg‘adek holsizlanib, yo‘qolib, bu yergacha yetib kelmayotgan edi.

Shaharning qayeridadir uning tovushini eshitishga intiq bo‘lgan o‘sha qiz telefon trubkasini qulog‘igaa tutgancha, krshlarini chimirib, ajablanib turibdi… Qayta-qayta telefon qiladi, xunob bo‘ladi, “Qana-qa betayin yigit ekan, telefon qiling, kutaman, degandan keyin, kutmaydimi axir”, deb jahli chiqadi… “Adresini bilmasam, telefonimni aytmagan bo‘lsam, qiz boshim bilan uni qanday axtarib topaman?”, deb o‘ksinadi…

Ishxonasiga borib kelsami?

Telefon tovushi xonasining eshigi, derazalari tirqishidan sizib o‘tib, butun ishxonani to‘ldiryapti, osmonga taralyapti — uni izlayapti.
Nazarida, telefon jon-jahdi bilan uni chaqirayotganidan hozir,mana, hozir darz ketadigandek tuyuldi.

Ishxonagacha bir soatlik yo‘l. To yetib borguncha…

Ertaga, ertaga…
U yana deraza oldiga bordi.

Yana bir mashina, oldidagi yo‘lni chiroqlari bilan paypaslagancha, xuddi qorong‘ilikdan qo‘rqayotgandek, yerga pusib-qapishib o‘tdi.
U derazaga orqa o‘girib, xonasiga qaradi: o‘zini to‘rt devor bilan himoyalab olgan xona haddan tashqari beibo yorishib turgandek, uni masxaralayotgan-yek ko‘rindi. U o‘zida xonasiga nisbatan g‘alati bir dushmanlik tuydi. Achchiq bir huzur bilan borib chiroqni o‘chirdi.

Qorong‘ilik lip etib o‘zini ichkariga urdi, xonani ham, uni ham o‘ziga qo‘shib oldi.

Zulmat uning suyak-suyaklarigacha singib ketgan-dek, hatto fikrlarini ham bir tekis — qora, unsiz bir tusga bo‘yab yuborgandek tuyuldi.

«Tun meni yutib yubordi.
Tun seni o‘rab turgan hamma narsani o‘ziga singdirib oldi.

Yolg‘iz, yalang‘och qolding, yuragim!”

Lekin deraza chorcho‘pi yulduzlarga to‘lib ko‘rindi: yorug‘lik elayotgan g‘alvirdek…

U yana deraza yoniga bordi. Shahar ko‘rinishidan boyagidek erkinlik tuydi. Kunduz yaxshi — odamlarni ko‘rib turasan, ularning yuzlari yorishib turganini ko‘rasan. Odam yorug‘da turishi kerak. Odam yorug‘da yurishi kerak.

Tun — yolg‘izlik. Lekin tunda ham yerda — chiroqlar, osmonda — yulduzlar: qorong‘ilik juda-juda katta bo‘lgani bilan, ost-usti g‘alvir, barri ilma-teshik, bu teshiklardan zulumotni yondiradigan ingichka alanga tillari o‘syapti…

To‘kqizinchi qavatdan qarasang, sen hammadan yuksakda, tungi shahar esa poyingda sukut saqlab, senga tobe — farmon kutib yotgandek ko‘rinadi.

Saharlab turaman-da, abadiy yashaydigandek o‘ylab, ertaga o‘ladigandek, shoshilinch ishga kirishaman, deb qatiy fikrga keldi u.

Ko‘cha jimidi. Chiroqlarning yog‘li nurida kunduz terisidek yiltirab, nimanidir kutib qoldi. Ko‘cha chetidagi daraxtlar, simyog‘ochlar, simyog‘ochlardan tortilgan, chiroqlar tagidagi bir quloch- bir uloch joylari sarg‘ish tovlanayotgan tramvay simlari ham, besh- oltitagina ko‘zi qorong‘ilikka alanglagan uylar ham, hatto uchgan derazalar ham ko‘cha kutayotgan mujdaga some bo‘lib qotib turardi.
Ko‘chaning u boshidan yana bir mashina ko‘rindi, o‘zidan oldin yengil shuvillashi keldi.

Hammasi havoyi gaplar — bugun hayotni qayta qurishga so‘z berasan-da, ertaga kechagidek yashayverasan, deb o‘yladi u, ko‘nglining tub-tubidan o‘rmalab kelayotgan ikkilanish bilan.

Yo‘ldagi mashinaning chiroqlari o‘chiq edi.

Lekin, bari bir, bugungi kun beiz o‘tmaydi: ko‘nglimda bugun nimadir yengildi, nimalardir bosh ko‘tardilar; ertadan qandaydir o‘zgarishlar nishona beradi; odam bir narsani tubdan o‘ylab olsa-yu, hech narsani o‘zgartirmasa, yana shunday yashayversa… Yo‘q, mumkin emas — ertadan nimadir yaxshi narsa bo‘ladi, deb o‘yladi u shikasta bir ishonch bilan.

Shahar yulduzli osmon ostida chiroqlarini pirpiratib, yashnab- yastanib yotar edi. Shu yotishida asotirlardagi juda bahaybat, juda ulkan jussali afsonaviy tirik jonzotga o‘xshab ketardi — qandaydir xushfe’l, soddadil, xayrxoh… hozir esa horg‘in sukunat qo‘ynida tamshanib-tamshanib tush ko‘rar ahyon-ahyonda entikib, ko‘zlari ochiq uxlar edi.