Охирги ўн йиллар давомида Одил ака Қозоқбой Йўлдошев иккимизни йўқлаб, “Ҳой қирғиз укам, эртага Қозоқбой биродаринг билан келинглар, янгаларинг хамир солади” деб телефон қилиши одатга айланганди. Беихтиёр хаёлга толаман. Одил Ёқубовдай улкан адибга бирор нафим тегмаган бўлса… Шундай улуғ инсоннинг назарига тушганимнинг сабабларини излайман… Саволимга жавоб топмай, каминадан тез-тез ҳол-аҳвол сўраб турадиган Носир оға Фозилов, Тоҳир Малик, Эркин Малик, Омон Мухтор, Анвар Обиджон, Йўлдош Солижонов, Собиржон Отажонов каби оқибатли қадрдонларимни, ўнлаб шогирдларимни эслаб, шукрона қиламан. Одил акадай туғма, беназир адиб яна адабиётимизнинг пешонасига битармикин, деб Тангридан тилайман.

Турсунбой Адашбоев
АРРАЛАНГАН ГИЛОСЛАР ЁХУД УСТОЗНИНГ КЎЗЁШЛАРИ

Минг тўққиз юз олтмиш саккизинчи йилнинг апрел ойи эди. Ўш вилоят газетасида хизмат қилардим. Одатдаги иш кунларининг бирида муҳарриримиз каминани йўқлатиб қолди. Хонага кирсам, диванда Одил ака ўтирарди. Унга қадар устознинг қатор ҳикояларини ўқиган, Тошкентда бир неча марта кўрган бўлишимга қарамай, шахсан таниш эмасдим. Ҳалимжон ака Ҳамиджонов мен ҳақимда меҳмонга қисқача маълумот бергач, муддаога кўчди:
– Одилжон “Литературная газета”нинг топширириғи билан келибди. Шаҳар билан таништириб, кўмаклашинг. Машина хизматларингда бўлади.
Ташқарига чиққанимиздан кейин, Одил ака: – Наримонов номли мактаб яқинми? – деб сўраб қолди.
– Шаҳардан бироз ташқарида, Қорасув туманига қарайди.
– Ана шу мактабнинг ўқитувчиларидан икки-учтаси “хўжалар билан қорачалар” ўртасидаги келишмовчиликлар ҳақида, қуда-андачилик тўғрисида газетага муаммоли мақола ёзишибди. Шуни текшириб, масалага аниқлик киритишим керак.
Устоз билан маслаҳатга махси кийдириб, дастлаб туман халқ таълими бўлимининг мудири билан биргаликда Одил ака мақола муаллифлари билан учрашиб, масалага нуқта қўйиб, томонларни муросага келтирди. Учинчи куни машҳур геолог олим Иброҳим Ҳамробоевнинг киндик қони тўкилган Ўзган шаҳрини томоша қилдик.
Халқимизнинг улуғ ёзувчиси Одил Ёқубов билан дастлабки танишувим шундай кечган эди. Устоз билан иккинчи мулоқотимиз у киши Ғафур Ғулом номидаги нашриётда наср бўлимини бошқараётган пайтда юз берди. Таржима бўлимининг мудири Ҳасан Тўрабеков:
– Сизни устоз йўқлаяпти, менимча, “Цинган қилич” бўйича баъзи мулоҳазалари борга ўхшайди, – деб қолди.
Одил ака билан йўлакда учрашдик.
– Турсунбой, бормисан, юр, хонага кирайлик. Тўлаганнинг китобини русча вариантда ўқиганман, таржима қилаётганингни эшитиб қувондим. Бу – масаланинг бир томони. Асар яхши, аммо Қўқон хонлиги ҳақида Қосимбековдан анча аввал ёзилган китоблардаги эски гапларни Тўлаган ҳам қайтариб, айрим ўринларни суюлтириб юборган. Айниқса “қорачопонлар”га ошиқча бўёқ ва урғу берган. Бу эса масаланинг муҳим томони. Шуни ҳисобга ол. Муаллиф билан учрашиб, қисқарадиган қисмлари бўйича ундан ёзма тилхат олиб Ҳасанга топшириб қўй. Омад тилайман.
Устознинг хонасидан чиқиб, Ҳасан ака билан китобдаги такрор ва ошиқча ўринларни аниқлаб олдик. Орадан кўп ўтмай Т.Қосимбековнинг тилхатини Ҳасан акага топшириб, таржимани Дўрмонда давом эттирдим.
Бир йил ўтиб, “Цинган қилич” романи катта нусхада чоп этилди. Асарга акс-садо яхши бўлди. Таниқли олимлар Ҳайдарбек Бобобеков ва Мухтор Жўраевлар ижобий тақризлар ёзишди. Ўзбекистон халқ шоири Хуршид Даврон “Цинган қилич”ни ўқиб… деб номланган шеър бағишлади. Таржиманинг босилиши муносабати билан (Пушкин боғида) ҳозирги Абдулла Қодирий номидаги боғнинг чойхонасида шинам дастурхон ёздим. Ўша куни оқшом Одил аканинг уйида қўноқда бўлдим. Шу тарзда устоз билан суҳбатларимиз қовушиб, борди-келди одат тусига кирди.
Бу орада мени “Чўлпон” нашриётига хизматга чақириб қолишди. Сўзида собит таниқли адиб дўстимиз Зоҳир Аълам хизмат ўрнини каминага бўшатиб берди. Одил ака Ёзувчилар уюшмасини бошқараётган кезлар эди. Кунларнинг бирида устознинг ҳузурига бордим. Қабулхонада патаки-пайтава бўлаётганлар кўп бўлишига қарамай, котиба менинг киришимга изн берди.
– Кел-кел, бормисан, – деб Одил ака ўтиришга таклиф қилди ва ҳол-аҳволимни сўради. – Хабарим бор. Кечикиб бўлса ҳам Тошкентга келганинг яхши бўпти. Энди адабий давранинг марказидасан. Айрим дўстларингни ҳам синовдан ўтказиб оласан. Хизматда холис бўл, турли тоифа-гуруҳлардан олисроқ юр. Тарафкашлик ҳам ўта зарарли иллат. Ҳай, майли, прописка масаласи нима бўлди?
– Маҳмуджон Сатторов деган олим дўстимиз кўмаклашди…
– Маданият институтидаги йигитми?
– Ҳа, ўша оғайнимиз.
– У диёнатли олимларимиздан. Уюшма билан боғлиқ муаммолар бўлса, тортинма. Айтгандай, эртага улкан инсон Иброҳим Ҳамробоевнинг туғилган куни, соат олтиларда келсанг, қутлаб қайтамиз.
Одил аканинг ҳузуридан худди парвозга шайланган қушдай хурсанд чиқдим. Сўнгра дўстим Сафар Барноев билан тушликка отландик.
1990 йилнинг саратонида Ўш ва Ўзганда юз берган фожиали кунларда вилоят ҳокимининг ўринбосари, марҳум Санобар Ваҳобова, журналист Ёқубжон Хўжамбердиев билан биргаликда шаҳар аеропортида Чингиз Айтматов, Одил Ёқубов ва Пиримқул Қодировларни кутиб олдик. Кун тартибида белгиланганидек, дастлаб вилоят касалхонасида даволанаётган ярадорларнинг аҳволи билан танишдик. Кейин Моди қишлоғи билан Ўш шаҳрини боғлаб турган, қабоҳатли кунларда жиддий зарар кўрган Фурқат маҳалласидаги хонадонларни кўздан кечирдик. Асаблар таранг. Ортиқча гап кўнгилга сиғмайди. Одил ака ҳам кўз ёшларини тиёлмади. Ҳовлидаги гуллар пайҳон қилинган, идиш-товоқлар синдирилган, гиламлар болталаб ташланган. Июн, авжи пишиқчилик бўлганлиги боис каллакесарлар ғарқ пишган гилосларнинг мевали шохларини арралаб, мевасини ўртага қўйиб еган, Қуръони Каримнинг варақларига қўлларини артган. Шу маҳал Худо раҳмат қилгур Пиримқул Қодиров:
– Одил, бу нимаси? Дарахтга нарвонни суяб гилосни териб еса бўлмасмиди? – деб қолди.
Одил ака одатдагидай кескин, лўнда жавоб қайтарди.
– Пиримқул, менталитет деганлари шу бўлади.
Чингиз ака сўкинди. Санобар Ваҳобова йиғларди. Ўша оқшом Ўш телевидениеси орқали Ч. Айтматов томонидан олойлик қотилларга нисбатан айтилган кескин сўзлар ҳамон кўпчиликнинг ёдида. Президентимизнинг уддабуронлиги ва ташаббуси туфайли, Чингиз оға етакчилик қилган устозларнинг амалий кўмаги билан қонли фожиаларга барҳам берилди.
1994 йилнинг апрелида туркистонлик шоир Эрназар Рўзматовнинг юбилейи муносабати билан йўлга отландик. Одил ака ҳар галгидай гуруҳимиз бошлиғи. Чимкентдан Туркистон шаҳрига қадар катта трассанинг икки тарафи қалин иҳотазор. Бироқ ям-яшил дарахтларнинг орасидаги баъзи қуриб қолганлари тенг ярмисидан арраланган атласга шолчадан ямоқ солингандек беўхшов кўринарди.
– Шуни тагидан арралаб, ўтин қилса баракали бўларди, – дедим.
Одил ака мийиғида кулиб:
– Турсунбой укам, бу қозоқча менталитет. Арракаш ўзини ортиқча ташвишга қўйиб ўтирармиди?..
Шу маҳал Ўшнинг Фурқат маҳалласидаги гилослар хаёлимдан ўтди. Қисқаси, Одил ака, Носир Фозилов оғаларим етакчилигидаги навбатдаги сафаримиз ҳам мазмунли бўлди. Устознинг жалолободлик китобхонлари билан муносабатлари ҳавас қилгулик эди. 1998 йилнинг баҳорида тадбиркор дўстимиз Қодиржон маҳаллий йигит-қизларнинг келажагини ўйлаб, университет қуриб, мазкур олийдаргоҳнинг очилишига Одил Ёқубов бошчилигида бир неча киши меҳмонга боргандик. Расмий тадбирлардан сўнг, Арслонбобда дам олдик. Бу гўзал гўшада икки улуғ инсон – Одил ака билан космонавт Солижон Шариповнинг учрашувлари байрамга айланиб кетди. С.Шарипов устознинг “Улуғбек хазинаси” асарини рус тилидаги таржимасини аслият билан қиёслаб ўқиб чиққани учун суҳбат ўта завқли бўлди. Атоқли адиб ўз навбатида фазогирга яхши фикр ва мулоҳазалари учун раҳмат айтиб, омадлар тилади.
1997 йилнинг 14 апрелида Бишкекдаги Т.Сотилғанов номидаги театрда таниқли қозоқ шоири Мухтор Шохонов билан Чингиз Айтматов ҳамкорликда ёзган драманинг кўригига боришимизга тўғри келди. Одил ака билан Т.Қайипбергенов бир ҳафта аввал жўнаб кетишди. Асар премерасига бир кун қолганда Ёқубжон Хўжамбердиев иккимиз етиб бордик. Устозлар Чингиз оғанинг дала ҳовлисида экан. Одил аканинг шашти пастроқ эди.
– Валинеъматларим, бормисизлар? – деди бизни бағрига босаркан.
– Зерикмадингларми? – сўради Ёқубжон.
– Йўқ, фақат бу атрофдаги дўконларда бизнинг валютага шароб сотмас экан-да, – деди Тўлепберген ака ўпкалаб.
– Қирғизча русумга кўра, Чингиз оғага айтмадингларми? – дедим.
– Тортиндик…
Икки элнинг улкан адиблари арзимаган нарсани Чингиз Айтматовдан сўрай олмаганлиги ўзбекона ийманишдан бўлса керак. Устозларнинг кўнглини овлаш ниятида дастурхонни бутладик.
1997 йилнинг охирларида ижодкор укаларим Набижон Боқий ва Ёқубжон Хўжамбердиевлар Чингиз оға билан М.Шохоновнинг қаламига мансуб “Чўққида қолган овчининг оҳу-зори” деб номланган кенг кўламли публитсистик асарнинг таржимасини поёнига етказгач, “Шарқ” нашриёти мазкур китобга муҳаррирликни каминага топширди. Мухтор дўстимизнинг илтимосига биноан унга кирган шеърларни аслиятга чоғиштириб чиқишимга тўғри келди. Ушбу асар 1998 йилда нашр этилиб, тез орада тугаб кетди.
Одил ака туғма табиатига кўъра, гапнинг индаллосини айтиш бўйича феъли-амолига бир умр собит қолди. Бироқ бачкана ҳазилларни унча хуш кўрмаган бўлишига қарамай, вақти келганда устоз Саид Аҳмадни ҳам, Носир Фозиловни ҳам кутилмаган лутфлар билан мот қилганлигининг гувоҳи бўлганман. Қардош Қирғизистоннинг пойтахти Бишкекда рўй берган қуйидаги воқеа фикримнинг исботидир. Қирғиз адибларининг анжуманидан сўнг, республика давлат кутубхонасининг очилиши муносабати билан ўтган йиғиндан кейин, давра суҳбатида Сотқин Сассиқбоев деган ўртамиёна публитсист Ҳ.Ҳ.Ниёзий тўғрисида қуюшқонга сиғмаган фикрни айтиб қолди. Менинг ғашим келиб, мезбонга жавоб қайтармоқчи бўлганимни сезиб қолган Одил ака елкамга қўлини қўйиб, ўзига хос оҳангда:
– Турсунбой, хафа бўлма, бу дўстимизнинг исми-жисмига монанд Сотқин, фамилияси Сассиқбоев бўлгач, ундан ширин гап чиқармиди… – деди.
Устознинг топиб айтган гапидан изза бўлган мезбон узр-маъзур сўрай бошлади. Қирғиз адабиётининг Суюнбой Эралиев билан Совранбой Жасуевдай оқсоқоллари эса Сотқиндан “ўсолнинг қадоғи неча пул бўлди?” деб сўраб, даврага завқ-шавқ улашди.
1998 йилнинг 26 майида Чингиз Айтматовнинг 70 ёшга тўлганлиги ҳар жиҳатдан юксак даражада нишонланди. 29 майда ортимизга қайтиб, йўл-йўлакай қадим Авлиёотани, ҳозирги Тароз шаҳрини томоша қилдик. Чимкентни ортда қолдириб, Ғишткўприкда бир ярим соатча туриб қолдик. Машинадан тушиб турнақатор навбатда турганларга қулоққоқти қилдим. Тошкентга киришимиз учун ҳар биримиз минг сўмдан постда турган азаматларга беришимиз шарт экан. Бўлган гапни Одил акага айтдим. Устознинг қошлари чимирилди:
– Қани юр-чи, бошлиғига кирайлик-чи…
Қабулхонадаги малласоч қиз:
– Бошлиқ зарур ишлар билан банд, – деди.
Одил ака котибани рус тилида нордон сўзлар билан сийлаб, рўпарадаги ҳашаматли хонага кириб борди. Бошлиқ ором-курсида қаҳва ичиб ўтирган экан. Устоз ўзини таништириб, нима сабабдан унинг ҳузурига кирганлигимизни айтиб, чапарастасига тузлай кетди. У сўрашмоқчи бўлиб қўл узатганида, Одил ака силтаб ташлади. Ташқарига чиққач бутунлай бошқача манзаранинг гувоҳи бўлдик. Қўшимча йўлаклар очилиб, йўловчилар эмин-эркин чегарадан ўтишарди…

* * *

Ёшинг бир жойга етган сари оқибатли дўстингни, дилга яқин суҳбатдошингни қўмсаб қолар экансан. Охирги ўн йиллар давомида Одил ака Қозоқбой Йўлдошев иккимизни йўқлаб, “Ҳой қирғиз укам, эртага Қозоқбой биродаринг билан келинглар, янгаларинг хамир солади” деб телефон қилиши одатга айланганди. Беихтиёр хаёлга толаман. Одил Ёқубовдай улкан адибга бирор нафим тегмаган бўлса… Шундай улуғ инсоннинг назарига тушганимнинг сабабларини излайман… Саволимга жавоб топмай, каминадан тез-тез ҳол-аҳвол сўраб турадиган Носир оға Фозилов, Тоҳир Малик, Эркин Малик, Омон Мухтор, Анвар Обиджон, Йўлдош Солижонов, Собиржон Отажонов каби оқибатли қадрдонларимни, ўнлаб шогирдларимни эслаб, шукрона қиламан. Одил акадай туғма, беназир адиб яна адабиётимизнинг пешонасига битармикин, деб Тангридан тилайман.

«Ёшлик» журналининг 2012 йил 11-12-сонидан олинди.

Tursunboy Adashboyev
ARRALANGAN GILOSLAR YOXUD USTOZNING KO’ZYOSHLARI

Ming to‘qqiz yuz oltmish sakkizinchi yilning aprel oyi edi. O‘sh viloyat gazetasida xizmat qilardim. Odatdagi ish kunlarining birida muharririmiz kaminani yo‘qlatib qoldi. Xonaga kirsam, divanda Odil aka o‘tirardi. Unga qadar ustozning qator hikoyalarini o‘qigan, Toshkentda bir necha marta ko‘rgan bo‘lishimga qaramay, shaxsan tanish emasdim. Halimjon aka Hamidjonov men haqimda mehmonga qisqacha ma’lumot bergach, muddaoga ko‘chdi:
– Odiljon “Literaturnaya gazeta”ning topshiririg‘i bilan kelibdi. Shahar bilan tanishtirib, ko‘maklashing. Mashina xizmatlaringda bo‘ladi.
Tashqariga chiqqanimizdan keyin, Odil aka: – Narimonov nomli maktab yaqinmi? – deb so‘rab qoldi.
– Shahardan biroz tashqarida, Qorasuv tumaniga qaraydi.
– Ana shu maktabning o‘qituvchilaridan ikki-uchtasi “xo‘jalar bilan qorachalar” o‘rtasidagi kelishmovchiliklar haqida, quda-andachilik to‘g‘risida gazetaga muammoli maqola yozishibdi. Shuni tekshirib, masalaga aniqlik kiritishim kerak.
Ustoz bilan maslahatga maxsi kiydirib, dastlab tuman xalq ta’limi bo‘limining mudiri bilan birgalikda Odil aka maqola mualliflari bilan uchrashib, masalaga nuqta qo‘yib, tomonlarni murosaga keltirdi. Uchinchi kuni mashhur geolog olim Ibrohim Hamroboevning kindik qoni to‘kilgan O‘zgan shahrini tomosha qildik.
Xalqimizning ulug‘ yozuvchisi Odil Yoqubov bilan dastlabki tanishuvim shunday kechgan edi. Ustoz bilan ikkinchi muloqotimiz u kishi G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyotda nasr bo‘limini boshqarayotgan paytda yuz berdi. Tarjima bo‘limining mudiri Hasan To‘rabekov:
– Sizni ustoz yo‘qlayapti, menimcha, “Singan qilich” bo‘yicha ba’zi mulohazalari borga o‘xshaydi, – deb qoldi.
Odil aka bilan yo‘lakda uchrashdik.
– Tursunboy, bormisan, yur, xonaga kiraylik. To‘laganning kitobini ruscha variantda o‘qiganman, tarjima qilayotganingni eshitib quvondim. Bu – masalaning bir tomoni. Asar yaxshi, ammo Qo‘qon xonligi haqida Qosimbekovdan ancha avval yozilgan kitoblardagi eski gaplarni To‘lagan ham qaytarib, ayrim o‘rinlarni suyultirib yuborgan. Ayniqsa “qorachoponlar”ga oshiqcha bo‘yoq va urg‘u bergan. Bu esa masalaning muhim tomoni. Shuni hisobga ol. Muallif bilan uchrashib, qisqaradigan qismlari bo‘yicha undan yozma tilxat olib Hasanga topshirib qo‘y. Omad tilayman.
Ustozning xonasidan chiqib, Hasan aka bilan kitobdagi takror va oshiqcha o‘rinlarni aniqlab oldik. Oradan ko‘p o‘tmay T.Qosimbekovning tilxatini Hasan akaga topshirib, tarjimani Do‘rmonda davom ettirdim.
Bir yil o‘tib, “Singan qilich” romani katta nusxada chop etildi. Asarga aks-sado yaxshi bo‘ldi. Taniqli olimlar Haydarbek Bobobekov va Muxtor Jo‘raevlar ijobiy taqrizlar yozishdi. O‘zbekiston xalq shoiri Xurshid Davron “Singan qilich”ni o‘qib… deb nomlangan she’r bag‘ishladi. Tarjimaning bosilishi munosabati bilan (Pushkin bog‘ida) hozirgi Abdulla Qodiriy nomidagi bog‘ning choyxonasida shinam dasturxon yozdim. O‘sha kuni oqshom Odil akaning uyida qo‘noqda bo‘ldim. Shu tarzda ustoz bilan suhbatlarimiz qovushib, bordi-keldi odat tusiga kirdi.
Bu orada meni “Cho‘lpon” nashriyotiga xizmatga chaqirib qolishdi. So‘zida sobit taniqli adib do‘stimiz Zohir A’lam xizmat o‘rnini kaminaga bo‘shatib berdi. Odil aka Yozuvchilar uyushmasini boshqarayotgan kezlar edi. Kunlarning birida ustozning huzuriga bordim. Qabulxonada pataki-paytava bo‘layotganlar ko‘p bo‘lishiga qaramay, kotiba mening kirishimga izn berdi.
– Kel-kel, bormisan, – deb Odil aka o‘tirishga taklif qildi va hol-ahvolimni so‘radi. – Xabarim bor. Kechikib bo‘lsa ham Toshkentga kelganing yaxshi bo‘pti. Endi adabiy davraning markazidasan. Ayrim do‘stlaringni ham sinovdan o‘tkazib olasan. Xizmatda xolis bo‘l, turli toifa-guruhlardan olisroq yur. Tarafkashlik ham o‘ta zararli illat. Hay, mayli, propiska masalasi nima bo‘ldi?
– Mahmudjon Sattorov degan olim do‘stimiz ko‘maklashdi…
– Madaniyat institutidagi yigitmi?
– Ha, o‘sha og‘aynimiz.
– U diyonatli olimlarimizdan. Uyushma bilan bog‘liq muammolar bo‘lsa, tortinma. Aytganday, ertaga ulkan inson Ibrohim Hamroboevning tug‘ilgan kuni, soat oltilarda kelsang, qutlab qaytamiz.
Odil akaning huzuridan xuddi parvozga shaylangan qushday xursand chiqdim. So‘ngra do‘stim Safar Barnoev bilan tushlikka otlandik.
1990 yilning saratonida O‘sh va O‘zganda yuz bergan fojiali kunlarda viloyat hokimining o‘rinbosari, marhum Sanobar Vahobova, jurnalist Yoqubjon Xo‘jamberdiev bilan birgalikda shahar aeroportida Chingiz Aytmatov, Odil Yoqubov va Pirimqul Qodirovlarni kutib oldik. Kun tartibida belgilanganidek, dastlab viloyat kasalxonasida davolanayotgan yaradorlarning ahvoli bilan tanishdik. Keyin Modi qishlog‘i bilan O‘sh shahrini bog‘lab turgan, qabohatli kunlarda jiddiy zarar ko‘rgan Furqat mahallasidagi xonadonlarni ko‘zdan kechirdik. Asablar tarang. Ortiqcha gap ko‘ngilga sig‘maydi. Odil aka ham ko‘z yoshlarini tiyolmadi. Hovlidagi gullar payhon qilingan, idish-tovoqlar sindirilgan, gilamlar boltalab tashlangan. Iyun, avji pishiqchilik bo‘lganligi bois kallakesarlar g‘arq pishgan giloslarning mevali shoxlarini arralab, mevasini o‘rtaga qo‘yib yegan, Qur’oni Karimning varaqlariga qo‘llarini artgan. Shu mahal Xudo rahmat qilgur Pirimqul Qodirov:
– Odil, bu nimasi? Daraxtga narvonni suyab gilosni terib yesa bo‘lmasmidi? – deb qoldi.
Odil aka odatdagiday keskin, lo‘nda javob qaytardi.
– Pirimqul, mentalitet deganlari shu bo‘ladi.
Chingiz aka so‘kindi. Sanobar Vahobova yig‘lardi. O‘sha oqshom O‘sh televideniesi orqali Ch. Aytmatov tomonidan oloylik qotillarga nisbatan aytilgan keskin so‘zlar hamon ko‘pchilikning yodida. Prezidentimizning uddaburonligi va tashabbusi tufayli, Chingiz og‘a yetakchilik qilgan ustozlarning amaliy ko‘magi bilan qonli fojialarga barham berildi.
1994 yilning aprelida turkistonlik shoir Ernazar Ro‘zmatovning yubileyi munosabati bilan yo‘lga otlandik. Odil aka har galgiday guruhimiz boshlig‘i. Chimkentdan Turkiston shahriga qadar katta trassaning ikki tarafi qalin ihotazor. Biroq yam-yashil daraxtlarning orasidagi ba’zi qurib qolganlari teng yarmisidan arralangan atlasga sholchadan yamoq solingandek beo‘xshov ko‘rinardi.
– Shuni tagidan arralab, o‘tin qilsa barakali bo‘lardi, – dedim.
Odil aka miyig‘ida kulib:
– Tursunboy ukam, bu qozoqcha mentalitet. Arrakash o‘zini ortiqcha tashvishga qo‘yib o‘tirarmidi?..
Shu mahal O‘shning Furqat mahallasidagi giloslar xayolimdan o‘tdi. Qisqasi, Odil aka, Nosir Fozilov og‘alarim yetakchiligidagi navbatdagi safarimiz ham mazmunli bo‘ldi. Ustozning jalolobodlik kitobxonlari bilan munosabatlari havas qilgulik edi. 1998 yilning bahorida tadbirkor do‘stimiz Qodirjon mahalliy yigit-qizlarning kelajagini o‘ylab, universitet qurib, mazkur oliydargohning ochilishiga Odil Yoqubov boshchiligida bir necha kishi mehmonga borgandik. Rasmiy tadbirlardan so‘ng, Arslonbobda dam oldik. Bu go‘zal go‘shada ikki ulug‘ inson – Odil aka bilan kosmonavt Solijon Sharipovning uchrashuvlari bayramga aylanib ketdi. S.Sharipov ustozning “Ulug‘bek xazinasi” asarini rus tilidagi tarjimasini asliyat bilan qiyoslab o‘qib chiqqani uchun suhbat o‘ta zavqli bo‘ldi. Atoqli adib o‘z navbatida fazogirga yaxshi fikr va mulohazalari uchun rahmat aytib, omadlar tiladi.
1997 yilning 14 aprelida Bishkekdagi T.Sotilg‘anov nomidagi teatrda taniqli qozoq shoiri Muxtor Shoxonov bilan Chingiz Aytmatov hamkorlikda yozgan dramaning ko‘rigiga borishimizga to‘g‘ri keldi. Odil aka bilan T.Qayipbergenov bir hafta avval jo‘nab ketishdi. Asar premerasiga bir kun qolganda Yoqubjon Xo‘jamberdiev ikkimiz yetib bordik. Ustozlar Chingiz og‘aning dala hovlisida ekan. Odil akaning shashti pastroq edi.
– Valine’matlarim, bormisizlar? – dedi bizni bag‘riga bosarkan.
– Zerikmadinglarmi? – so‘radi Yoqubjon.
– Yo‘q, faqat bu atrofdagi do‘konlarda bizning valyutaga sharob sotmas ekan-da, – dedi To‘lepbergen aka o‘pkalab.
– Qirg‘izcha rusumga ko‘ra, Chingiz og‘aga aytmadinglarmi? – dedim.
– Tortindik…
Ikki elning ulkan adiblari arzimagan narsani Chingiz Aytmatovdan so‘ray olmaganligi o‘zbekona iymanishdan bo‘lsa kerak. Ustozlarning ko‘nglini ovlash niyatida dasturxonni butladik.
1997 yilning oxirlarida ijodkor ukalarim Nabijon Boqiy va Yoqubjon Xo‘jamberdievlar Chingiz og‘a bilan M.Shoxonovning qalamiga mansub “Cho‘qqida qolgan ovchining ohu-zori” deb nomlangan keng ko‘lamli publitsistik asarning tarjimasini poyoniga yetkazgach, “Sharq” nashriyoti mazkur kitobga muharrirlikni kaminaga topshirdi. Muxtor do‘stimizning iltimosiga binoan unga kirgan she’rlarni asliyatga chog‘ishtirib chiqishimga to‘g‘ri keldi. Ushbu asar 1998 yilda nashr etilib, tez orada tugab ketdi.
Odil aka tug‘ma tabiatiga ko‘‘ra, gapning indallosini aytish bo‘yicha fe’li-amoliga bir umr sobit qoldi. Biroq bachkana hazillarni uncha xush ko‘rmagan bo‘lishiga qaramay, vaqti kelganda ustoz Said Ahmadni ham, Nosir Fozilovni ham kutilmagan lutflar bilan mot qilganligining guvohi bo‘lganman. Qardosh Qirg‘izistonning poytaxti Bishkekda ro‘y bergan quyidagi voqea fikrimning isbotidir. Qirg‘iz adiblarining anjumanidan so‘ng, respublika davlat kutubxonasining ochilishi munosabati bilan o‘tgan yig‘indan keyin, davra suhbatida Sotqin Sassiqboev degan o‘rtamiyona publitsist H.H.Niyoziy to‘g‘risida quyushqonga sig‘magan fikrni aytib qoldi. Mening g‘ashim kelib, mezbonga javob qaytarmoqchi bo‘lganimni sezib qolgan Odil aka yelkamga qo‘lini qo‘yib, o‘ziga xos ohangda:
– Tursunboy, xafa bo‘lma, bu do‘stimizning ismi-jismiga monand Sotqin, familiyasi Sassiqboev bo‘lgach, undan shirin gap chiqarmidi… – dedi.
Ustozning topib aytgan gapidan izza bo‘lgan mezbon uzr-ma’zur so‘ray boshladi. Qirg‘iz adabiyotining Suyunboy Eraliev bilan Sovranboy Jasuevday oqsoqollari esa Sotqindan “o‘solning qadog‘i necha pul bo‘ldi?” deb so‘rab, davraga zavq-shavq ulashdi.
1998 yilning 26 mayida Chingiz Aytmatovning 70 yoshga to‘lganligi har jihatdan yuksak darajada nishonlandi. 29 mayda ortimizga qaytib, yo‘l-yo‘lakay qadim Avliyootani, hozirgi Taroz shahrini tomosha qildik. Chimkentni ortda qoldirib, G‘ishtko‘prikda bir yarim soatcha turib qoldik. Mashinadan tushib turnaqator navbatda turganlarga quloqqoqti qildim. Toshkentga kirishimiz uchun har birimiz ming so‘mdan postda turgan azamatlarga berishimiz shart ekan. Bo‘lgan gapni Odil akaga aytdim. Ustozning qoshlari chimirildi:
– Qani yur-chi, boshlig‘iga kiraylik-chi…
Qabulxonadagi mallasoch qiz:
– Boshliq zarur ishlar bilan band, – dedi.
Odil aka kotibani rus tilida nordon so‘zlar bilan siylab, ro‘paradagi hashamatli xonaga kirib bordi. Boshliq orom-kursida qahva ichib o‘tirgan ekan. Ustoz o‘zini tanishtirib, nima sababdan uning huzuriga kirganligimizni aytib, chaparastasiga tuzlay ketdi. U so‘rashmoqchi bo‘lib qo‘l uzatganida, Odil aka siltab tashladi. Tashqariga chiqqach butunlay boshqacha manzaraning guvohi bo‘ldik. Qo‘shimcha yo‘laklar ochilib, yo‘lovchilar emin-erkin chegaradan o‘tishardi…

* * *

Yoshing bir joyga yetgan sari oqibatli do‘stingni, dilga yaqin suhbatdoshingni qo‘msab qolar ekansan. Oxirgi o‘n yillar davomida Odil aka Qozoqboy Yo‘ldoshev ikkimizni yo‘qlab, “Hoy qirg‘iz ukam, ertaga Qozoqboy birodaring bilan kelinglar, yangalaring xamir soladi” deb telefon qilishi odatga aylangandi. Beixtiyor xayolga tolaman. Odil Yoqubovday ulkan adibga biror nafim tegmagan bo‘lsa… Shunday ulug‘ insonning nazariga tushganimning sabablarini izlayman… Savolimga javob topmay, kaminadan tez-tez hol-ahvol so‘rab turadigan Nosir og‘a Fozilov, Tohir Malik, Erkin Malik, Omon Muxtor, Anvar Obidjon, Yo‘ldosh Solijonov, Sobirjon Otajonov kabi oqibatli qadrdonlarimni, o‘nlab shogirdlarimni eslab, shukrona qilaman. Odil akaday tug‘ma, benazir adib yana adabiyotimizning peshonasiga bitarmikin, deb Tangridan tilayman.

«Yoshlik» jurnalining 2012 yil 11-12-sonidan olindi.