Назар Эшонқул
ТАСАВВУРГА ДОШ БЕРСАНГ БЎЛДИ…
Фахриёрнинг «Геометрик баҳор» китоби ҳақида
Санъат тилсимланган қўрғонга ўхшайди. Унинг эшиги «сим-сим» деган калитни топмагунча очилмайди. Ҳар қалай, тилсимланган қўрғоннинг эшигини топгунча қанча қосимлар бу қўрғон олдидан ўтиб кетишган. Ўтиб кетишади ҳам. Лекин баъзи-баъзида кимнингдир оч қолган «туяси» ўз соҳибини беихтиёр эшик олдига бошлаб келади. Бироқ шунда ҳам эшикни фақат хаёлпараст Алибобо очади. Битта эртак тилсимини очиш учун битта қаҳрамон кифоя қилади. Агар мазкур тилсимни ҳамма ҳам топаолганда эди, унда эртакнинг ҳеч қандай моҳияти қолмасди. Эртак эса моҳиятни тугун ичидаги тугунга яшириб қўяди. Ҳамма ҳам тугунни ечишга ҳафсала қилавермайди.
Моҳият тассаввур чизиғидан сўнг бошланади. Уни топиш учун олдин «тассаввурга дош бериш» ҳам керак бўлади. Тасаввур – санъатнинг кириш эшиги. Бу эшикни тополмаган кишига, ҳар қалай, ер тугул, хазинани излаб топиш осонроқ. Қўлидан кетмон даста ҳиди келиб турган ижодкор санъат эшигини топиш учун «харита» билан «қазиш»нинг ўзи кифоя деса, хато қилади. «Қазиш» – бу тер ҳиди. Тасаввур эса идрок, заковат ҳидидир. Бу ҳид ҳамманинг ҳам димоғига уфуравермайди. Бироқ фақат шу ҳидгина санъат остонасигача етаклаб боради.
«…Ўлим қўрқинчлимас,
Фақат кечинмага чидаб берсанг бас,
Фақат тасаввурга дош берсанг бўлди…»
Ўлимдан кучлимикин тасаввур? Нега шоир «ўлим» ва «тассаввур»ни қиёснинг икки қутбига жойлаштиряпти? Ўлим тасаввурни ўзиники қила олармикин? Тассавур эса ўлимни ўзиники қила олади. Ҳатто уни ижоднинг воситасига айлантириши мумкин. Ҳазрат Навоий Фарҳод, Ширин, Лайли, Мажнунни ажал қўлига топишираркан, ўлимни ўзиники қилади. Демак, тасаввур ўлимни енгади. Мозий ҳам, келажак ҳам тасаввур ҳосиласи бўлиб кўз олдимизга келади. Тассаввур – илоҳий қудратни ҳис эта олишдир, бу санъатни тушуна ва англай олишдир. Шоир Фахриёрнинг ушбу китоби олдинги «Аёлғу» тўпламининг узвий давоми. Фақат олдинги китобдаги айрим шеърларнинг ушбу китобга киритилгани биланмас ёки шоирнинг навбатдаги китоби чиқаётгани биланмас бу узвийлик. Балки шоир бу сафар ҳам «Аёлғу» даги шеър, сўз, образ борасидаги ўзига хос қарашни мустаҳкамлайди. Яъни бу марта ҳам шоир шеър ихлосмандларининг тасаввур чегараларини бузишга ҳаракат қилади, тўғрироғи, уларни шунга ундайди. Умуман, адабиётга, образга, фикрга қараш дастлаб бу ҳақдаги тасаввурни ўзгартиришдан бошланади. Биз кўникиб қолган шеърлар бир пайтлар ўз даврининг тасаввурини бузганди. Аслида, адабиёт янгиланмайди. Тасааввур, сўзга, инсонга, фикрга, гўзалликка бўлган тасаввур янгиланади.
«Осмон ёнбошлайди ҳовуз четига…»
«Чўмилаётган ойни
томоша қилгиси келар осмоннинг…»
«Баҳор бўйи қулдай ишлаган чирой
ёзга етмай қариб қолади…
«…сув теккан ой ўчиб қолар ҳовуз тубида…»
«Яна бир наврўзга етган боболар
севинчдан яйраб
тушларин далага қўйиб юборар…»
Метафора тушунчаларнинг тасаввурдаги уйғунлигидир.
Тасаввурни янгиламай туриб на метафорани, на сўзни янгилаб бўлади. Тушунчалар воқелик турган жойда фақат исмдир. Воқелик тасаввурга айлангач эса унинг эврилиш жараёни кучаяди. Тасаввур тушунчага эркинлик беради. Демак, тушунчаларни мужассам этаётган тассаввур ҳам фалсафага дахлдордир. Тушунча яшаркан, тасаввурнинг мазмуни бор. Тушнинг далага қўйиб юборилиши воқелик нуқтаи назаридан энг мантиқсиз ифода. Воқеликнинг мантиғи тушунчаларни ўзига қул қилиб қўяди. Шу маънода тасаввур тушунчалар эркинлиги ҳамдир. Тушда кўрилаётган дала билан далага қўйиб юборилган тушнинг бундай пайтда ҳеч қандай фарқи йўқ. Бу ерда фақат тасаввур чизиғининг макони кенгайяпти, холос. Демак, тасаввур чизиғи бу эркинлик чизиғи, биз мантиқсиз деб ўйлаган ифоданинг мантиққа айланиш чизиғидир. Шу маънода тасаввур, Камю айтмоқчи, «абсурд эркинлик» дир. Бу «эркинлик» англанмас экан, юқоридаги сатрларнинг ҳеч қандай моҳияти қолмайди. Чунки бу ерда мантиқ мантиқсизлик чегарасини бузиб, мантиқсизликдан мантиққа айланяпти. Биз хаёл деб ўйлаган ва кўниккан тушунча сўзлар қиёфасида воқелик тусига киряпти. Тасаввур мантиғи мавжуд мантиқни инкор қилароқ ўз мантиғини, яъни ўз мавжудлигини ифода этяпти. Ўз мавжудлигини ифода этиш исёндир. Ҳар қалай, Камю шундай дейди. Агар шеър ўзининг мавжудлигини исботлашга уринаётган, тасаввурни янгиланаётган экан, демак, бу исёндир. Ўзини ифода этмаслик қулларга хосдир. Қуллик – ўзини унутиш, исён – ўзини танитиш. Тасаввуфчилар буни бошқачароқ ифодалайди: сўфийлардаги ўзини унутиш қулликка давъат эмас, аксинча, ўзига, ботинга тасаввурга қайтиш сифатида талқин этилади. Бироқ ҳар иккала қарашда ҳам айни ҳолатни инкор этишга даъват бор. Шу сабабли санъатни тушунишдаги икки хил нуқтаи назар алал-оқибат бир хулоса билан якун топаверади. Ҳаётда ҳам, адабиётда ҳам ҳеч нарса янги эмас. Ҳар қандай янгилик эскининг такрори. Шу маънода «янги адабиёт» ибораси унчалар мос ибора эмас. Адабиётмас, адабиётдаги қараш янгиланади. Янги қараш янги тасаввурни пайдо қилади.
«Ойна каби шаффоф шамол
йўлида учраган
нарсаларга урилиб синар.
Чумчуқларга айланар шамолнинг синиқлари
дарахтларга қўнмоқ учун
япроқлар ўрнига…»
Баргсиз дарахт этсиз устихонга ўхшайди. Дарахтнинг бор мазмуни унинг мева ва барг қилишида. Яланғоч дарахт билан яланғоч одам ўртасида фарқ йўқ. Шоир бу файссизликка қарши исён қилади. Шамолни синдириб, барглар ўрнига чумчуқларни экади. Гўё шу билан файссизликни енггандай бўлади, шу билан гўзалликнинг кемтик жойини тўлдиради. Буни бошқачароқ қилиб яратиш дейишади. Инсон ўзи яратган гўзалликдан завқ олади. Ўзининг тассавуридаги гўзалликдан завқ олади.
«Менга дўст керакмас душмандан бошқа
муҳаббат керакмас нафратдан бошқа…»
Fалати талқин. Қаҳрамон биз кўниккан шеъриятдаги каби «менга дўст керак» деётгани йўқ. Қаҳрамон дўст ўрнида душман, муҳаббат ўрнида нафрат туришини талаб қиляпти. Нега? Бу нигилизмми ёки аламзадалик? Бу сатр халқ ичдаги мақолга қурилган сўз ўйинига ўхшайди. Лекин гап сўз ўйини ҳақида эмас. Фикр ўйини ҳақида. Душманнинг дўстга айланиши, нафратнинг муҳаббатга айланиши диалектик жараён. Бу ерда ҳам инкор қонунлари бор. Одамнинг ўзи ўзига дўст кўзи билан қараши фикр турғунлигига олиб келади. Душман кўзи билан қараса-чи? Муҳаббат қўйилган тушунчаларга нафрат билан қаралса-чи? Нафратни ҳис этмаган ёки нафратни ўзига сингдирмаган муҳаббат тўла муҳаббат эмас, муҳаббат ҳақидаги ҳавасдир. Муҳаббатнинг азоби ва лаззати нафрат билан тўйингандагина биз воқеликни тўлароқ тасаввур этамиз. Муҳаббатнинг нафратга айланиши фожиадир. Фожиа эса руҳни янгилайди, қарашларни ўзгаритради, янги воқеликни яратади, эскини инкор қилади, янги тушунчаларга макон ясайди. Одам руҳияти коинот қадар кенг экан, ундаги жамики янгиланишлар, эврилишлар айни шу жараённинг қутбларида содир бўлади. Туннинг кун каби, куннинг тун каби чексизлиги бу жараёндаги эврилишларнинг бепоёнлиги ва абадийлигини кўрсатади. Инсон шу абадийлик ичида яшаркан, ўзига макон ясаб олишга уринади. Бу макон унинг тушунчалари маконидир. Буни бошқача ҳам ифодалаш мумкин. Камю буни ижодкор дунёси деб атайди. Ижодкорнинг дунёси ўзини ифода этиш, ўзини инкор этиш орқали қайта кашф этиш оқибатида пайдо бўлган тушунчалар ва тассаввур оламидир. Ҳар бир асар тасаввурнинг метофарсидир. Метафора фикрнинг бадиий ифодасидир. Фикр қилинаётган метафора ўзини излаётган идрокдир. Бадиият ҳис этиладими ёки фикр қилинадими? Шарқ ҳис этилади дейди, Ғарбда фикр қилинади дейди. Лекин ҳиссиз фикр, фикрсиз ҳис ҳеч қачон бадиият бўлолмаган. Бир-бирини инкор этувчи тушунчалар ҳамиша бир-бирини тўлдириб келган.
«…Шайтон ҳам ўзингсан, раҳмон ҳам ўзинг…»
Шоирни бу ерда хоҳлаганча шаккокликда айблаш мумкин. Бизнинг кўникмамизда бир-бирига зид икки қутбни бир-бирига нега қориштиряпти? Бу исёндан мақсад нима? Биз мақсадни тушунгунча шоир ҳали тиниб улгурмаган мантиғимиз кўлига бошқа бир тош отиб лойқалатади.
«…Ажр аросатдир
жазо – аросат…
…мағзи бутун бўлган ақида
…тошбақанинг косасидай бўм-бўш ётибди…»
Бу учта мучал ёшига етган ақлнинг хулосалари. Ақл ўтмиш ва келажакнинг харобаси устида – шайтон ва раҳмон бир қиёфага кирган жойда ўтирибди. Уни дидактика билан алдаб бўлмайди. У мазкур хулосага келгунча барча жараённи босиб ўтган. Босиб ўтган йўлининг хулосаси шу. Унинг айнан шу хулосага келишининг ўзи исён. Ақл шу исён билан чегараланади. Унинг бошқасига қурби етмайди. Атроф жавониб дўзахий манзара. Ҳар бир тушунчада, ҳар бир сўзда таназзул ҳиди бор. Ақл бу таназзулга таслим бўлди. Завқ ўлди. Завқсизлик эса жаҳаннамдир. Муҳит таназзули ақлни ҳам таназзулга олиб келди. Димоғида таназзул куйиндилари ҳидидан бошқа ҳид қолмади. Лекин шуур бу таназзул орасидан ўзини қутқарадиган битта сўзни топиб олди:
«…Энди бу кўнгил
пушти куйиб кетган бир мозор
Ғўрўғли мақсад
туға олмай қийналар…»
Ана шу битта сўз тассавурнинг яшаб қолиш имкониятини беради ва бир замонлар худди шу номдаги достон орқали халқ ўзининг идроки ва улуғворлигини сақлаб қолгани каби тасаввур ҳам шу сўз орқали ўзи мавжудлигини сақлаб қолади. Кўнгил ва ақл мозористонида Гўрўғли туғилади. У таназзулга маҳкум жасадини ташлаб, юқорироқ кўтарилади.
«Унинг бир истаги (Майли қай кимса,
Шаънига номақбул сўз айтса, айтсин.)
Кўкдан тушолмаган бирор-бир хумса
Шеърий зиналардан заминга қайтсин…»
Бу тасавурнинг дастлабки бош кўтариши эди. У ўзини қутқаришга кўкдан кимдир ёки нимадир тушади деб умид қилади. Умид завқни тирилтиради. Завқ эса худди шиллиққуртдек тасаввурга ёпишиб олади. Зеро, у тасаввурсиз, унинг кўзларисиз яшолмайди. Тасаввур эса энди тепадан кимдир тушишига бўлган умид билан чекланмайди. Агар бу зиналардан кутгани тушмаса, унинг ўзи ўша зиналар орқали кўкка кўтарилади ва шу йўл билан ўзини «мозористон» ҳидидан халос қилади. У энди бемалол ўзи мозористон уфунотида ғарқ бўлган дунёга қасдма-қасд ўзи дунё ва гўзаллик яратиши мумкин:
«Кўксингни ёради ғам куртаклари,
ёниб ёзгинг келар жигархун байтлар,
юракни алдайди ишқ эртаклари…»
Юрак дўзахий уқубатдан халос бўлиб, янги ишқ, янги муҳаббат, янги исён билан тўлади. Тасаввур исёни янги сўзни, янги номни, янги матлабни яратади. Бу яратишни биз соддагина қилиб «истеъдод» деймиз… Фахриёрнинг ушбу китоби шеъриятимизда ўзини ўзи инкор этиб, ўзини ўзи кашф қилаётган, шеър, сўз ҳақидаги тасаввуримизни ўзгартиришга мажбурлаётган истеъдоднинг пайдо бўлганидан дарак беради.
Nazar Eshonqul
TASAVVURGA DOSH BERSANG BO’LDI…
Faxriyorning «Geometrik bahor» kitobi haqida
San’at tilsimlangan qo’rg’onga o’xshaydi. Uning eshigi «sim-sim» degan kalitni topmaguncha ochilmaydi. Har qalay, tilsimlangan qo’rg’onning eshigini topguncha qancha qosimlar bu qo’rg’on oldidan o’tib ketishgan. O’tib ketishadi ham. Lekin ba’zi-ba’zida kimningdir och qolgan «tuyasi» o’z sohibini beixtiyor eshik oldiga boshlab keladi. Biroq shunda ham eshikni faqat xayolparast Alibobo ochadi. Bitta ertak tilsimini ochish uchun bitta qahramon kifoya qiladi. Agar mazkur tilsimni hamma ham topaolganda edi, unda ertakning hech qanday mohiyati qolmasdi. Ertak esa mohiyatni tugun ichidagi tugunga yashirib qo’yadi. Hamma ham tugunni yechishga hafsala qilavermaydi.
Mohiyat tassavvur chizig’idan so’ng boshlanadi. Uni topish uchun oldin «tassavvurga dosh berish» ham kerak bo’ladi. Tasavvur – san’atning kirish eshigi. Bu eshikni topolmagan kishiga, har qalay, yer tugul, xazinani izlab topish osonroq. Qo’lidan ketmon dasta hidi kelib turgan ijodkor san’at eshigini topish uchun «xarita» bilan «qazish»ning o’zi kifoya desa, xato qiladi. «Qazish» – bu ter hidi. Tasavvur esa idrok, zakovat hididir. Bu hid hammaning ham dimog’iga ufuravermaydi.
Biroq faqat shu hidgina san’at ostonasigacha yetaklab boradi.
«…O’lim qo’rqinchlimas,
Faqat kechinmaga chidab bersang bas,
Faqat tasavvurga dosh bersang bo’ldi…»
O’limdan kuchlimikin tasavvur? Nega shoir «o’lim» va «tassavvur»ni qiyosning ikki qutbiga joylashtiryapti? O’lim tasavvurni o’ziniki qila olarmikin? Tassavur esa o’limni o’ziniki qila oladi. Hatto uni ijodning vositasiga aylantirishi mumkin. Hazrat Navoiy Farhod, Shirin, Layli, Majnunni ajal qo’liga topishirarkan, o’limni o’ziniki qiladi. Demak, tasavvur o’limni yengadi. Moziy ham, kelajak ham tasavvur hosilasi bo’lib ko’z oldimizga keladi. Tassavvur – ilohiy qudratni his eta olishdir, bu san’atni tushuna va anglay olishdir. Shoir Faxriyorning ushbu kitobi oldingi «Ayolg’u» to’plamining uzviy davomi. Faqat oldingi kitobdagi ayrim she’rlarning ushbu kitobga kiritilgani bilanmas yoki shoirning navbatdagi kitobi chiqayotgani bilanmas bu uzviylik. Balki shoir bu safar ham «Ayolg’u» dagi she’r, so’z, obraz borasidagi o’ziga xos qarashni mustahkamlaydi. Ya’ni bu marta ham shoir she’r ixlosmandlarining tasavvur chegaralarini buzishga harakat qiladi, to’g’rirog’i, ularni shunga undaydi. Umuman, adabiyotga, obrazga, fikrga qarash dastlab bu haqdagi tasavvurni o’zgartirishdan boshlanadi. Biz ko’nikib qolgan she’rlar bir paytlar o’z davrining tasavvurini buzgandi. Aslida, adabiyot yangilanmaydi. Tasaavvur, so’zga, insonga, fikrga, go’zallikka bo’lgan tasavvur yangilanadi.
«Osmon yonboshlaydi hovuz chetiga…»
«Cho’milayotgan oyni
tomosha qilgisi kelar osmonning…»
«Bahor bo’yi qulday ishlagan chiroy
yozga yetmay qarib qoladi…
«…suv tekkan oy o’chib qolar hovuz tubida…»
«Yana bir navro’zga yetgan bobolar
sevinchdan yayrab
tushlarin dalaga qo’yib yuborar…»
Metafora tushunchalarning tasavvurdagi uyg’unligidir.
Tasavvurni yangilamay turib na metaforani, na so’zni yangilab bo’ladi. Tushunchalar voqelik turgan joyda faqat ismdir. Voqelik tasavvurga aylangach esa uning evrilish jarayoni kuchayadi. Tasavvur tushunchaga erkinlik beradi. Demak, tushunchalarni mujassam etayotgan tassavvur ham falsafaga daxldordir. Tushuncha yasharkan, tasavvurning mazmuni bor. Tushning dalaga qo’yib yuborilishi voqelik nuqtai nazaridan eng mantiqsiz ifoda. Voqelikning mantig’i tushunchalarni o’ziga qul qilib qo’yadi. Shu ma’noda tasavvur tushunchalar erkinligi hamdir. Tushda ko’rilayotgan dala bilan dalaga qo’yib yuborilgan tushning bunday paytda hech qanday farqi yo’q.
Bu yerda faqat tasavvur chizig’ining makoni kengayyapti, xolos. Demak, tasavvur chizig’i bu erkinlik chizig’i, biz mantiqsiz deb o’ylagan ifodaning mantiqqa aylanish chizig’idir. Shu ma’noda tasavvur, Kamyu aytmoqchi, «absurd erkinlik» dir. Bu «erkinlik» anglanmas ekan, yuqoridagi satrlarning hech qanday mohiyati qolmaydi. Chunki bu yerda mantiq mantiqsizlik chegarasini buzib, mantiqsizlikdan mantiqqa aylanyapti. Biz xayol deb o’ylagan va ko’nikkan tushuncha so’zlar qiyofasida voqelik tusiga kiryapti. Tasavvur mantig’i mavjud mantiqni inkor qilaroq o’z mantig’ini, ya’ni o’z mavjudligini ifoda etyapti. O’z mavjudligini ifoda etish isyondir. Har qalay, Kamyu shunday deydi. Agar she’r o’zining mavjudligini isbotlashga urinayotgan, tasavvurni yangilanayotgan ekan, demak, bu isyondir. O’zini ifoda etmaslik qullarga xosdir. Qullik – o’zini unutish, isyon – o’zini tanitish. Tasavvufchilar buni boshqacharoq ifodalaydi: so’fiylardagi o’zini unutish qullikka dav’at emas, aksincha, o’ziga, botinga tasavvurga qaytish sifatida talqin etiladi. Biroq har ikkala qarashda ham ayni holatni inkor etishga da’vat bor. Shu sababli san’atni tushunishdagi ikki xil nuqtai nazar alal-oqibat bir xulosa bilan yakun topaveradi. Hayotda ham, adabiyotda ham hech narsa yangi emas. Har qanday yangilik eskining takrori. Shu ma’noda «yangi adabiyot» iborasi unchalar mos ibora emas. Adabiyotmas, adabiyotdagi qarash yangilanadi. Yangi qarash yangi tasavvurni paydo qiladi.
«Oyna kabi shaffof shamol
yo’lida uchragan
narsalarga urilib sinar.
Chumchuqlarga aylanar shamolning siniqlari
daraxtlarga qo’nmoq uchun
yaproqlar o’rniga…»
Bargsiz daraxt etsiz ustixonga o’xshaydi. Daraxtning bor mazmuni uning meva va barg qilishida. Yalang’och daraxt bilan yalang’och odam o’rtasida farq yo’q. Shoir bu fayssizlikka qarshi isyon qiladi. Shamolni sindirib, barglar o’rniga chumchuqlarni ekadi. Go’yo shu bilan fayssizlikni yengganday bo’ladi, shu bilan go’zallikning kemtik joyini to’ldiradi. Buni boshqacharoq qilib yaratish deyishadi. Inson o’zi yaratgan go’zallikdan zavq oladi. O’zining tassavuridagi go’zallikdan zavq oladi.
«Menga do’st kerakmas dushmandan boshqa
muhabbat kerakmas nafratdan boshqa…»
Falati talqin. Qahramon biz ko’nikkan she’riyatdagi kabi «menga do’st kerak» deyotgani yo’q. Qahramon do’st o’rnida dushman, muhabbat o’rnida nafrat turishini talab qilyapti. Nega? Bu nigilizmmi yoki alamzadalik? Bu satr xalq ichdagi maqolga qurilgan so’z o’yiniga o’xshaydi. Lekin gap so’z o’yini haqida emas. Fikr o’yini haqida. Dushmanning do’stga aylanishi, nafratning muhabbatga aylanishi dialektik jarayon. Bu yerda ham inkor qonunlari bor. Odamning o’zi o’ziga do’st ko’zi bilan qarashi fikr turg’unligiga olib keladi. Dushman ko’zi bilan qarasa-chi? Muhabbat qo’yilgan tushunchalarga nafrat bilan qaralsa-chi? Nafratni his etmagan yoki nafratni o’ziga singdirmagan muhabbat to’la muhabbat emas, muhabbat haqidagi havasdir. Muhabbatning azobi va lazzati nafrat bilan to’yingandagina biz voqelikni to’laroq tasavvur etamiz. Muhabbatning nafratga aylanishi fojiadir. Fojia esa ruhni yangilaydi, qarashlarni o’zgaritradi, yangi voqelikni yaratadi, eskini inkor qiladi, yangi tushunchalarga makon yasaydi. Odam ruhiyati koinot qadar keng ekan, undagi jamiki yangilanishlar, evrilishlar ayni shu jarayonning qutblarida sodir bo’ladi. Tunning kun kabi, kunning tun kabi cheksizligi bu jarayondagi evrilishlarning bepoyonligi va abadiyligini ko’rsatadi. Inson shu abadiylik ichida yasharkan, o’ziga makon yasab olishga urinadi. Bu makon uning tushunchalari makonidir. Buni boshqacha ham ifodalash mumkin. Kamyu buni ijodkor dunyosi deb ataydi.
Ijodkorning dunyosi o’zini ifoda etish, o’zini inkor etish orqali qayta kashf etish oqibatida paydo bo’lgan tushunchalar va tassavvur olamidir. Har bir asar tasavvurning metofarsidir. Metafora fikrning badiiy ifodasidir. Fikr qilinayotgan metafora o’zini izlayotgan idrokdir. Badiiyat his etiladimi yoki fikr qilinadimi? Sharq his etiladi deydi, G’arbda fikr qilinadi deydi. Lekin hissiz fikr, fikrsiz his hech qachon badiiyat bo’lolmagan. Bir-birini inkor etuvchi tushunchalar hamisha bir-birini to’ldirib kelgan.
«…Shayton ham o’zingsan, rahmon ham o’zing…»
Shoirni bu yerda xohlagancha shakkoklikda ayblash mumkin. Bizning ko’nikmamizda bir-biriga zid ikki qutbni bir-biriga nega qorishtiryapti? Bu isyondan maqsad nima? Biz maqsadni tushunguncha shoir hali tinib ulgurmagan mantig’imiz ko’liga boshqa bir tosh otib loyqalatadi.
«…Ajr arosatdir
jazo – arosat…
…mag’zi butun bo’lgan aqida
…toshbaqaning kosasiday bo’m-bo’sh yotibdi…»
Bu uchta muchal yoshiga yetgan aqlning xulosalari. Aql o’tmish va kelajakning xarobasi ustida – shayton va rahmon bir qiyofaga kirgan joyda o’tiribdi. Uni didaktika bilan aldab bo’lmaydi. U mazkur xulosaga kelguncha barcha jarayonni bosib o’tgan. Bosib o’tgan yo’lining xulosasi shu. Uning aynan shu xulosaga kelishining o’zi isyon.
Aql shu isyon bilan chegaralanadi. Uning boshqasiga qurbi yetmaydi. Atrof javonib do’zaxiy manzara. Har bir tushunchada, har bir so’zda tanazzul hidi bor. Aql bu tanazzulga taslim bo’ldi. Zavq o’ldi. Zavqsizlik esa jahannamdir. Muhit tanazzuli aqlni ham tanazzulga olib keldi. Dimog’ida tanazzul kuyindilari hididan boshqa hid qolmadi. Lekin shuur bu tanazzul orasidan o’zini qutqaradigan bitta so’zni topib oldi:
«…Endi bu ko’ngil
pushti kuyib ketgan bir mozor
G’o’ro’g’li maqsad
tug’a olmay qiynalar…»
Ana shu bitta so’z tassavurning yashab qolish imkoniyatini beradi va bir zamonlar xuddi shu nomdagi doston orqali xalq o’zining idroki va ulug’vorligini saqlab qolgani kabi tasavvur ham shu so’z orqali o’zi mavjudligini saqlab qoladi. Ko’ngil va aql mozoristonida Go’ro’g’li tug’iladi. U tanazzulga mahkum jasadini tashlab, yuqoriroq ko’tariladi.
«Uning bir istagi (Mayli qay kimsa,
Sha’niga nomaqbul so’z aytsa, aytsin.)
Ko’kdan tusholmagan biror-bir xumsa
She’riy zinalardan zaminga qaytsin…»
Bu tasavurning dastlabki bosh ko’tarishi edi. U o’zini qutqarishga ko’kdan kimdir yoki nimadir tushadi deb umid qiladi. Umid zavqni tiriltiradi. Zavq esa xuddi shilliqqurtdek tasavvurga yopishib oladi. Zero, u tasavvursiz, uning ko’zlarisiz yasholmaydi. Tasavvur esa endi tepadan kimdir tushishiga bo’lgan umid bilan cheklanmaydi. Agar bu zinalardan kutgani tushmasa, uning o’zi o’sha zinalar orqali ko’kka ko’tariladi va shu yo’l bilan o’zini «mozoriston» hididan xalos qiladi. U endi bemalol o’zi mozoriston ufunotida g’arq bo’lgan dunyoga qasdma-qasd o’zi dunyo va go’zallik yaratishi mumkin:
«Ko’ksingni yoradi g’am kurtaklari,
yonib yozging kelar jigarxun baytlar,
yurakni aldaydi ishq ertaklari…»
Yurak do’zaxiy uqubatdan xalos bo’lib, yangi ishq, yangi muhabbat, yangi isyon bilan to’ladi. Tasavvur isyoni yangi so’zni, yangi nomni, yangi matlabni yaratadi. Bu yaratishni biz soddagina qilib «iste’dod» deymiz… Faxriyorning ushbu kitobi she’riyatimizda o’zini o’zi inkor etib, o’zini o’zi kashf qilayotgan, she’r, so’z haqidagi tasavvurimizni o’zgartirishga majburlayotgan iste’dodning paydo bo’lganidan darak beradi.
Faxriyor — Geometrik Bahor — Xurshid Davron Kutubxonasi by Khurshid Davron on Scribd
