Ҳозир маним кўнглим тошқин дарё мисол оқарди. Оҳанг, сўз вужудим бўйлаб таралар, аъзойи баданим фароғатда, бошимни қимирлатганча, кўзимни хиёл юмиб олгандим. Шундай даврада бўлганим ҳам тақдирдан бир иноят эди. Ҳазрат Алишер Навоийнинг туғилган кунига бағишланган бу мушоира менга бетакрор бир бахт ваъда қилаётгандай, элликдан ортиқ қизнинг қай бири мен билан бутун умр навоийхонлик қилар экан, деган ширин ўй бошимда ғужғон ўйнарди…
Санжар ТУРСУНОВ
«ҚОШИ ЁСИНМУ ДЕЙИН…»
Санжар Турсунов 1986 йилда Сурхондарё вилоятининг Сариосиё тумани Сангардак қишлоғида туғилган. Ўзбекистон Давлат саньат ва маданият институтининг журналистика бўлимини битирган. Айни пайтда «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасида хизмат қилмоқда. «Хуршид Даврон кутубхонаси» саҳифасида унинг бир неча ҳикоялари тақдим этилган.
Тушда еткандек эрурман сарви ҳуризодима,
Кўр, ёмон толеъки, ул ҳам яхши келмас ёдима.
Соғинурманким, топилмас бир кўнгул оламда шод,
Шодлиғ ҳаргиз чу етмас хотири ношодима.
Қошлари ёйдек, кўзлари қоп-қора бир қиз мароқ билан ўқиди. Залда гулдурос қарсак янгради. Қиз бироз ҳаяжонланган кўйи ўнг қўлини кўксига олиб борди, қимтиниб, шивирлаб “раҳмат” деб қўйди. Яна бошқа бири ўрнидан турди:
Яқодек қурб агар топмон сенинг сиймин сақоқингға,
Этакдек ҳам ёмон эрмас туша олсам аёқингға.
Кўнгил — бир дарё. Ҳозир маним кўнглим тошқин дарё мисол оқарди. Оҳанг, сўз вужудим бўйлаб таралар, аъзойи баданим фароғатда, бошимни қимирлатганча, кўзимни хиёл юмиб олгандим. Шундай даврада бўлганим ҳам тақдирдан бир иноят эди. Ҳазрат Алишер Навоийнинг туғилган кунига бағишланган бу мушоира менга бетакрор бир бахт ваъда қилаётгандай, элликдан ортиқ қизнинг қай бири мен билан бутун умр навоийхонлик қилар экан, деган ширин ўй бошимда ғужғон ўйнарди.
Базм ичинда андоқ ул маҳваш хаёли ичраман,
Ким хаёл андоқ қилурменким, висоли ичраман.
Бир-биридан кўркам, хушқад, хушқомат қиз-йигитлар галма-галдан ғазал ўқишарди. Бу шундай нафис давра эдики, руҳингиз фароғат водийсида сайр этарди.
* * *
— Эсдалик бўла қолсин, — дедим.
— Ёзиб беринг-да! – деди айёрона кулимсираб.
— Тўғри, ёзиб бериш керак.
Боплаб ёздим: “Ғурбатда ғариб шодмон бўлмас эмиш. Сиз эса ҳамиша хушвақт ва хушбахт бўлиб юринг, ҳурмат билан…” Исмимни илова қилиб қўя қолдим. У шарақлаб кулиб берди. Ана холос. Тамом бўлдим. Қарға какликка ҳавасманд бўлиб не кўйга тушганди. Мен ҳам шундай афтодаҳол бир ҳолатда қолдим.
— Ўзингиз ёзиб бер дедингиз. Шунга… — минғирланган бўлдим.
— Менинг гапим билан ҳамма даҳо бўлганда… — ошкора кесатиқ оҳангда кулди.
— Китобим ҳали чиқмаган бўлса айб мендами?
У бироз ҳовуридан тушди. Жилмайган бўлди. Бироқ менинг тарвузим қўлтиғимдан тушганди. Хайр-маъзурни ҳам насия қилдим. Қандайдир ички бир куч ортимдан термулиб қолганини сездирар, лекин мен ортга бурилмасдан тўғри келган автобусга ўзимни урдим.
* * *
Шундай катта гулзор, гўзалзор шаҳарда наҳот битта қиз топилмаса-я?..
— Сен тенгиларнинг боласи мактабга чиқди, — онам одатдаги тортишувга замин тайёрлади. — Одам деган бундоқ абжир бўлмайдими? Бурнингни остидаги қизни олиб кетса, қараб туравердинг. Болам пишиққина бўлсин, деб нималар қилмадим-а.
— Э, бўлди-да энди! Уйланса уйланади, уйланмаса, ана, катта кўча, — деди отам ўқиб турган газетасидан кўз узмай.
— Шунақа дейсизу одамлар нима дейди?..
— Нима деса деяверсин. Ўзи билади. Ҳамма одамларнинг уйига кириб битталаб тушунтирсин: қиз тополмаяпман. Менга Навоийни ўқиган, камида йигирмата ғазал, элликта рубоий биладиган қиз керак, десин. Зора топилиб қолса.
— Менга оёқ-қўли чаққонгина келин керак…
— Менга Навоийни ўқиган қиз керак, — дедим чўрт кесиб.
Бўлди. Яна ҳар доимгидек ҳамишаги гаплар: ўқиган бошқаю уққан бошқа, сеплисини топиш осон, эплиси қийин, олим бўлиш ҳеч гапмас, одам бўлиш мушкул, қизнинг ақллиси эрию қайнота-қайнонасининг ҳурматини қилиши керак ва ҳоказо шунга ўхшаган дийдиёлар.
Отам ҳам, онам ҳам зиёли. Ҳаётнинг пасти баландини кўриб, умр қозонида роса қайнаган. Бир оила бошидан ўтказиши лозим бўлган заҳматию фароғатини обдон тотиб кўрган. Орзу қилган — етган. Армони — ёлғиз фарзандман. Шукронаси бор — соғ-омонман. Гоҳи дили оғриб туради — Навоийни ўқиган қиз топила қолмайди. Гоҳида отам мени ёнига чақириб, қўлимга қанақадир қоғоз тутқазади:
— Домла экан… Навоийшунос…
Демак, бораман. Албатта, уйига-да! Агар қизи бўлса, Навоийни ўқиган бўлса… Кейин… учрашув…
Гоҳида ўйлаб қоламан: қизлар Навоийни ўқимай қўйдими? Шундай катта шаҳарда битта қиз йигирмата ғазал билмаса-я, уят эмасми?
Талабалик йилларим Лобар деган бир курсдошим бўларди. Ғалатироқ қиз эди: очиқ кийинар, сочини кунора турфа рангга бўяр, юзигаям алламбалоларни чаплаб юрарди. Қорачадан келган, майиздеккина эди. Юзини қанча бўямасин, томоғи эгасига “садоқат билан хизмат” қилар: сира рангини ўзгартирмасди. Шу курсдошим тўрт йил давомида битта китобни кўтариб юрди: “Евгений Онегин”. Китоб гоҳ сумкада, гоҳ қўлда, гоҳи хонада қолиб увадаси чиқди. Ўқимагани аниқ. У ё ўзини Пушкинни ўқиган қилиб кўрсатар ёки ақллироқ бўлгиси келармиди, ё биз тушунмайдиган бир балоси бормиди, буни битта ўзи биларди. Ўқишлар тугаб барча ўз йўли, тақдир кўчаларига тарқалди кетди. Китобни нима қилди, бечора Онегин нима бўлди — ўзи билади.
Қайси куни кўчада учрашиб қолдик. Ўша қадду қомат. Жодугар кўзлар, кибрга мойил нигоҳлару сертаманно юзлар. Ҳамон ўша сарғиш сумка, боғичи бироз титилибди.
— Азизим, жумлаи жаҳонда бормисиз? — дедим тавозе билан. Аввалига танимадими ё ўзини билмасликка олдими, бироз тикилиб тургач:
— Қодиров, ўзингизми? — деди шарақлаб.
— Ўзимиз, азизим, ўзимиз. Ўзгарибмизми?
— Йў-ўқ, ҳали ҳамон ўша-ўшасиз…
— Шунақа денг. Мен бўлсам ўзгариб кетибман, деб қийналиб юрибман-а?
— Сиз ўзгармайсиз! Қачонки қизил қор ёғиб, кўк қалдирғоч учса, ўшандаям ўзгармайсиз! — деди бор нафратини сўзига жамлаб.
— Ўзгариб нима қилдик, азизим…
Мен билан гаплашишга тоқати етмадими, совуққина хайрлашиб жўнаб қолди. Ўша талабалик йиллари бўлиб ўтган воқеани ҳали-ҳануз унутмаганига амин бўлдим. Ўшанда китоб ҳақида гапира туриб:
— Китоб ош-нон берармиди? Одам сал эпчил-чаққон бўлса бўлди-да, — деб қўйди.
Ўрнимдан отилиб турдим-да:
— Китоб ўқимай яшаш мумкин эмас. Мумкин эмас! Айниқса, ҳазрат Навоийдан бир мисра ёдламаган қизнинг турмушга чиқишга-да ҳаққи йўқ.
Ана энди кулгини кўринг-а. Мен яна ҳужумга ўтдим:
— Тўрт қатор шеър билмаган, алла ҳам айтолмайди. Шундоқ экан, хулоса ўзингиздан бўла қолсин, азизларим. Шуни ишонч билан айтаманки, мен эрта уйлансам, агар ҳазратнинг камида йигирмата ғазалини, элликдан ортиқ рубоийлари, яна “Фарҳод ва Ширин”ни ўқиган қизга уйланаман!
— Бунақасини тополмасанг-чи? — деб кимдир луқма ташлади.
— Унда уйланмаганим бўлсин! — дедим тантанавор овозда.
Лобар ўшандан кейин мени кўрса, бехосдан илонни босиб олган одамдай ранги оқариб кетар, ўзини тўғри келган томонга урар, то ўқиш тугагунча биз бир оғиз ҳам гаплашмадик… Мен ўзимча унинг соч остида қовоқ кўтариб юрганини айтиб қўйгандим. Ҳар ҳолда ҳамма шундай деб ўйларди-да…
Қишнинг изғиринли кунлари. Ташқари чиқсанг — музлаб қоласан. Совуқ нақ томирингга келиб қадалади. Кутубхонамдаги барча китобларни ўқиб бўлганман. Ҳазратнинг барча китоби бор.
Ётиб-ётиб миямга бир фикр келди: ажойиб-ғаройиб фикр.
Китоб дўконига келганимда одам сийрак эди. Томоша қилиб юрибман. “Лайли ва Мажнун”га кўзим тушди. Мендаги китобни бир ўртоғим олиб икки саҳифасини йиртиб, бир амаллаб уйига қатнайвериб қайтариб олгандим. Тилла топган тентакдай қувониб кетдим: оламан. Олдим. Шу чоғ бир қиз келиб:
— Шу китобни олмоқчийдим, жуда ҳавасим кетувди. Атиги битта экан… — деб қўлимдаги китобга ишора қилди. — Жуда керак эди-я…
Қарасам — кўзмунчоқдай қиз. Ингичка лаблар. Тили заҳаргина бўлса керак. Ҳечқиси йўқ. Ҳазратни ўқийди-ку. Қошининг ораси олис, демак, бахтли бўлади. Ҳазратни ўқиган одам бахтсиз бўлиши мумкин эмас. Кўзларию сочи қоп-қора. Эгнида қип-қизил палто. Ҳаётни севаркан. Ҳазратни ўқигандан кейин… севмаслик мумкин эмас. Оқ жимпиргинасию оппоққина шарфгинаси ўзига ғоят ярашган. Ўзи озодагина, юзлари тиниққина. Кимки ҳазратни ўқиса ранги, қалби покланади. Хуллас, қизга диққат билан разм солдим: — Уйланса бўладиган қиз экан.
— Эсдалик бўла қолсин, — дедим.
…Автобусда кетар эканман, бир таскин мени овутарди: Ҳазратни ўқигандан кейин гапга ҳам чечан бўлади-да. Рости унинг барча камчилигини шу таскингина босиб кетарди: Навоийни ўқиган қиз…
Боғладим афғонга бел найдек, сени кўрган замон,
Заъфдин қилдинг мени охир бели боғлиқ самон.
Катта орзунинг юки ҳам оғир келади. Начора, ҳазратни ўқиган қиз истаб эдим, энди буёғига ҳам чидаймиз-да.
Навоийхонлик эса давом этарди. Бир пайт, қараб турсам… кўзларимга ишонмасдим: китоб совға қилганим. Ҳа, ўша қиз. Ўрнимдан туриб кетаёздим: бахт, муҳаббат шунчалар ширинмисан?.. Демак, ҳазратнинг ўзлари менга мададкор бўлмоқдалар. Бугун бахтимни топгандай бўлиб турибман.
Жонға кўксум чокидин жононни меҳмон айладим,
Гавҳаре топтим, ани кўнглумда пинҳон айладим.
Бу ширин-ширали овоз ким экан? Кўзимни очишни истамасдим. Ич-ичимдан шу овоз эгаси ўша китоб олган қиз бўлишини жуда-жуда истардим. Ҳа, бу унинг овози. Бироз танти, бироз эркаланган, бироз назокатга йўғрилган овоз фақат уники бўлади. Шу хаёл билан кўзимни оҳиста очдим. Қотдим қолдим: Лобар! Лобар ғазал ўқиётганди…
Сарв уза гул бутмаса, қад узра рухсори недур?
Жон агар ширин эмас, лаъли шакарбори недур?
Номаи ҳажрим кабутар парларин гар ўртамас,
Ул қаро хатлар қаноти узра ҳар сори недур?
Сиз мўъжиза деб юрганингиз бир лаҳзада барбод бўлса, эътибор бермаганингиз мўъжизага айланса, кутилмаганда кутилмаган гўзал ишлар бўлиб кетса, бир лаҳзада минг бир ҳолатга тушсангиз — нима бўлади? Мен худди шундай аҳволда эдим. Тўрт йил устидан кулганим, буям камдек, учрашиб қолганимизда яна кулганим, буларнинг бари хаёлимдан ўтиб, ёқамдан бўғди-олди. Мушоирада ғалати бир сукунат ҳукмрон: барча жим. Кўзлар бир нуқтага тикилган, қўллар жуфтланган эди. Фақат мен китоб совға қилган қизгина телефонини кавлаб ўтирарди. Кенг-мўл зал бўйлаб Лобарнинг овози тараларди.
Лобар тўхтамасди. Ўз овози, назокати билан барчани кўз ўнгимда сеҳрлаб қўйганди.
Нечта ғазал ўқиганини, рости, санолмай қолдим. У шунчалик берилиб ўқирдики, кўзи юмилган, икки қўли бир-бирига далда бергандай жипслаштирилган, бутун вужуди, нозик қадди ғазал оҳангига ҳамоҳанг тебраниб турарди:
Оҳимни сарсар айлабон, ашкимни тўфон айладинг,
Бу сарсари тўфон била оламни вайрон айладинг.
Бўлди. Бундан буёғига сабрим ҳам, иродам ҳам етмас эди. Зал уммондек чайқалар, томошабинлар тўлқинлардек мавжланиб тебранарди. Ҳазратнинг ғазали Лобарнинг овози билан қалбимизга оқиб кирар, танимизда мудраб ётган туйғуларни уйғотар, эркалатар, юр, тоғларга кетамиз, боғларни сайр этамиз, дунё кенг, дунё ададсиз, шу кўк гумбаз остида бахтли бўлмай бўладими, дея даъват этаётгандек, чорлаётгандек эди гўё. Бир вақтлар онангиз айтган алла сингари, отангиз елкасида миндириб эркалаган монанд, ҳаётингизга ранг берган илк муҳаббат кўкламлари, найсонлари янглиғ, висол қувончию айрилиқ изтиробларини шундоққина қалбингизга қадаётгандай бўлади. Сизнинг эса кўзингиз юмуқ. Қалбингиз дарё — оқиб, тошиб, тошқинланиб бораётгандай.
Тоғнинг ҳам чўққиси бўлгандай, денгизнинг-да туби бор. Ҳаяжоннинг ҳам поёни бор, ахир…
Бугун навоийхонлик кечаси эди — одамни, оламни, кўнгилни таниш кечаси бўлди. Муҳаббат кечаси эди — ҳаяжон кечасига айланди. Залда юздан ортиқ одам бўлса, барчасини Лобар сеҳрлаб қўйган эди. Ҳайрату ҳаяжонларнинг чеки йўқ. Тунлар ухламай ғазал ёдлаган қанча қиз-йигитлар онасидан аразлаган боладай хафаҳол ўтиришарди. Хаёлимда Лобар ғазал ёдламаган — қалбининг туб-тубидан бир тошқин қайнаб келар, тўполон қилар, тошар, у эса бу тошқинларни майин ва дилбар овозда бизга етказаётгандай эди…
Не рафиқеким, давосиз дарди ҳолимни десам,
Не шафиқеким, ниҳоятсиз малолимни десам.
Залнинг деворлари зириллаб кетди. Қарсаклар тинай демасди. Барча Лобарни ўраб олганди. Бир амаллаб ташқарига отилдим: мени кўрмасин! Йўлакда китоб совға қилган қизга кўзим тушди. Биттаям ғазал ўқимади. Китобни олишим керак. Бошимга келган ўй шу бўлди:
— Китобни ўқидингизми?
— Китоб? Қанақа китоб? — у мени энди кўриб тургандай бегонасираб тикилди.
— Уч кун олдин берувдим-ку? “Лайли ва Мажнун”…
— Мен ҳар куни китоб оламан. Сизни танимадим…
У шундоққина ёнимдан елкаси елкамга тегиб ўтди-кетди. Ундан куйган ёғ билан ўткир атирнинг ҳиди келарди…
Мен саҳрода адашиб қолган сайёҳдай ҳолсиз, шуурсиз туриб қолдим. Навоийни ўқиган қизга уйланаман, китоб совға қиламан, деб шу кечадан умидим катта эди. Жудаям катта эди…
— Қодиров! – деди ортимдан кимдир…
Мен эса ортга боқмай, жаҳл ва жаҳд билан кетиб борардим. Қаёққа кетяпман, нега-нимага кетяпман — ўзим ҳам билмасдим… Аммо Навоий бобога янада яқинлашиб қолганимни ҳис этиб борардим.
Эй Навоий, дема қошу кўзининг васфини эт,
Қоши ёсинму дейин, кўзи қаросинму дейин.
Манба: “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетаси, 2015 йил 6-сон
Sanjar TURSUNOV
“QOSHI YOSINMU DЕYIN…”
Sanjar Tursunov 1986 yilda Surxondaryo viloyatining Sariosiyo tumani Sangardak qishlog‘ida tug‘ilgan. O‘zbekiston Davlat sanat va madaniyat institutining jurnalistika bo‘limini bitirgan. Ayni paytda «O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasida xizmat qilmoqda. “Xurshid Davron kutubxonasi” sahifasida uning bir necha hikoyalari taqdim etilgan.
Tushda yetkandek erurman sarvi hurizodima,
Ko‘r, yomon tole’ki, ul ham yaxshi kelmas yodima.
Sog‘inurmankim, topilmas bir ko‘ngul olamda shod,
Shodlig‘ hargiz chu yetmas xotiri noshodima.
Qoshlari yoydek, ko‘zlari qop-qora bir qiz maroq bilan o‘qidi. Zalda gulduros qarsak yangradi. Qiz biroz hayajonlangan ko‘yi o‘ng qo‘lini ko‘ksiga olib bordi, qimtinib, shivirlab “rahmat” deb qo‘ydi. Yana boshqa biri o‘rnidan turdi:
Yaqodek qurb agar topmon sening siymin saqoqingg‘a,
Etakdek ham yomon ermas tusha olsam ayoqingg‘a.
Ko‘ngil — bir daryo. Hozir manim ko‘nglim toshqin daryo misol oqardi. Ohang, so‘z vujudim bo‘ylab taralar, a’zoyi badanim farog‘atda, boshimni qimirlatgancha, ko‘zimni xiyol yumib olgandim. Shunday davrada bo‘lganim ham taqdirdan bir inoyat edi. Hazrat Alisher Navoiyning tug‘ilgan kuniga bag‘ishlangan bu mushoira menga betakror bir baxt va’da qilayotganday, ellikdan ortiq qizning qay biri men bilan butun umr navoiyxonlik qilar ekan, degan shirin o‘y boshimda g‘ujg‘on o‘ynardi.
Bazm ichinda andoq ul mahvash xayoli ichraman,
Kim xayol andoq qilurmenkim, visoli ichraman.
Bir-biridan ko‘rkam, xushqad, xushqomat qiz-yigitlar galma-galdan g‘azal o‘qishardi. Bu shunday nafis davra ediki, ruhingiz farog‘at vodiysida sayr etardi.
* * *
— Esdalik bo‘la qolsin, — dedim.
— Yozib bering-da! – dedi ayyorona kulimsirab.
— To‘g‘ri, yozib berish kerak.
Boplab yozdim: “G‘urbatda g‘arib shodmon bo‘lmas emish. Siz esa hamisha xushvaqt va xushbaxt bo‘lib yuring, hurmat bilan…” Ismimni ilova qilib qo‘ya qoldim. U sharaqlab kulib berdi. Ana xolos. Tamom bo‘ldim. Qarg‘a kaklikka havasmand bo‘lib ne ko‘yga tushgandi. Men ham shunday aftodahol bir holatda qoldim.
— O‘zingiz yozib ber dedingiz. Shunga… — ming‘irlangan bo‘ldim.
— Mening gapim bilan hamma daho bo‘lganda… — oshkora kesatiq ohangda kuldi.
— Kitobim hali chiqmagan bo‘lsa ayb mendami?
U biroz hovuridan tushdi. Jilmaygan bo‘ldi. Biroq mening tarvuzim qo‘ltig‘imdan tushgandi. Xayr-ma’zurni ham nasiya qildim. Qandaydir ichki bir kuch ortimdan termulib qolganini sezdirar, lekin men ortga burilmasdan to‘g‘ri kelgan avtobusga o‘zimni urdim.
* * *
Shunday katta gulzor, go‘zalzor shaharda nahot bitta qiz topilmasa-ya?..
— Sen tengilarning bolasi maktabga chiqdi, — onam odatdagi tortishuvga zamin tayyorladi. — Odam degan bundoq abjir bo‘lmaydimi? Burningni ostidagi qizni olib ketsa, qarab turaverding. Bolam pishiqqina bo‘lsin, deb nimalar qilmadim-a.
— E, bo‘ldi-da endi! Uylansa uylanadi, uylanmasa, ana, katta ko‘cha, — dedi otam o‘qib turgan gazetasidan ko‘z uzmay.
— Shunaqa deysizu odamlar nima deydi?..
— Nima desa deyaversin. O‘zi biladi. Hamma odamlarning uyiga kirib bittalab tushuntirsin: qiz topolmayapman. Menga Navoiyni o‘qigan, kamida yigirmata g‘azal, ellikta ruboiy biladigan qiz kerak, desin. Zora topilib qolsa.
— Menga oyoq-qo‘li chaqqongina kelin kerak…
— Menga Navoiyni o‘qigan qiz kerak, — dedim cho‘rt kesib.
Bo‘ldi. Yana har doimgidek hamishagi gaplar: o‘qigan boshqayu uqqan boshqa, seplisini topish oson, eplisi qiyin, olim bo‘lish hech gapmas, odam bo‘lish mushkul, qizning aqllisi eriyu qaynota-qaynonasining hurmatini qilishi kerak va hokazo shunga o‘xshagan diydiyolar.
Otam ham, onam ham ziyoli. Hayotning pasti balandini ko‘rib, umr qozonida rosa qaynagan. Bir oila boshidan o‘tkazishi lozim bo‘lgan zahmatiyu farog‘atini obdon totib ko‘rgan. Orzu qilgan — yetgan. Armoni — yolg‘iz farzandman. Shukronasi bor — sog‘-omonman. Gohi dili og‘rib turadi — Navoiyni o‘qigan qiz topila qolmaydi. Gohida otam meni yoniga chaqirib, qo‘limga qanaqadir qog‘oz tutqazadi:
— Domla ekan… Navoiyshunos…
Demak, boraman. Albatta, uyiga-da! Agar qizi bo‘lsa, Navoiyni o‘qigan bo‘lsa… Keyin… uchrashuv…
Gohida o‘ylab qolaman: qizlar Navoiyni o‘qimay qo‘ydimi? Shunday katta shaharda bitta qiz yigirmata g‘azal bilmasa-ya, uyat emasmi?
Talabalik yillarim Lobar degan bir kursdoshim bo‘lardi. G‘alatiroq qiz edi: ochiq kiyinar, sochini kunora turfa rangga bo‘yar, yuzigayam allambalolarni chaplab yurardi. Qorachadan kelgan, mayizdekkina edi. Yuzini qancha bo‘yamasin, tomog‘i egasiga “sadoqat bilan xizmat” qilar: sira rangini o‘zgartirmasdi. Shu kursdoshim to‘rt yil davomida bitta kitobni ko‘tarib yurdi: “Yevgeniy Onegin”. Kitob goh sumkada, goh qo‘lda, gohi xonada qolib uvadasi chiqdi. O‘qimagani aniq. U yo o‘zini Pushkinni o‘qigan qilib ko‘rsatar yoki aqlliroq bo‘lgisi kelarmidi, yo biz tushunmaydigan bir balosi bormidi, buni bitta o‘zi bilardi. O‘qishlar tugab barcha o‘z yo‘li, taqdir ko‘chalariga tarqaldi ketdi. Kitobni nima qildi, bechora Onegin nima bo‘ldi — o‘zi biladi.
Qaysi kuni ko‘chada uchrashib qoldik. O‘sha qaddu qomat. Jodugar ko‘zlar, kibrga moyil nigohlaru sertamanno yuzlar. Hamon o‘sha sarg‘ish sumka, bog‘ichi biroz titilibdi.
— Azizim, jumlai jahonda bormisiz? — dedim tavoze bilan. Avvaliga tanimadimi yo o‘zini bilmaslikka oldimi, biroz tikilib turgach:
— Qodirov, o‘zingizmi? — dedi sharaqlab.
— O‘zimiz, azizim, o‘zimiz. O‘zgaribmizmi?
— Yo‘-o‘q, hali hamon o‘sha-o‘shasiz…
— Shunaqa deng. Men bo‘lsam o‘zgarib ketibman, deb qiynalib yuribman-a?
— Siz o‘zgarmaysiz! Qachonki qizil qor yog‘ib, ko‘k qaldirg‘och uchsa, o‘shandayam o‘zgarmaysiz! — dedi bor nafratini so‘ziga jamlab.
— O‘zgarib nima qildik, azizim…
Men bilan gaplashishga toqati yetmadimi, sovuqqina xayrlashib jo‘nab qoldi. O‘sha talabalik yillari bo‘lib o‘tgan voqeani hali-hanuz unutmaganiga amin bo‘ldim. O‘shanda kitob haqida gapira turib:
— Kitob osh-non berarmidi? Odam sal epchil-chaqqon bo‘lsa bo‘ldi-da, — deb qo‘ydi.
O‘rnimdan otilib turdim-da:
— Kitob o‘qimay yashash mumkin emas. Mumkin emas! Ayniqsa, hazrat Navoiydan bir misra yodlamagan qizning turmushga chiqishga-da haqqi yo‘q.
Ana endi kulgini ko‘ring-a. Men yana hujumga o‘tdim:
— To‘rt qator she’r bilmagan, alla ham aytolmaydi. Shundoq ekan, xulosa o‘zingizdan bo‘la qolsin, azizlarim. Shuni ishonch bilan aytamanki, men erta uylansam, agar hazratning kamida yigirmata g‘azalini, ellikdan ortiq ruboiylari, yana “Farhod va Shirin”ni o‘qigan qizga uylanaman!
— Bunaqasini topolmasang-chi? — deb kimdir luqma tashladi.
— Unda uylanmaganim bo‘lsin! — dedim tantanavor ovozda.
Lobar o‘shandan keyin meni ko‘rsa, bexosdan ilonni bosib olgan odamday rangi oqarib ketar, o‘zini to‘g‘ri kelgan tomonga urar, to o‘qish tugaguncha biz bir og‘iz ham gaplashmadik… Men o‘zimcha uning soch ostida qovoq ko‘tarib yurganini aytib qo‘ygandim. Har holda hamma shunday deb o‘ylardi-da…
Qishning izg‘irinli kunlari. Tashqari chiqsang — muzlab qolasan. Sovuq naq tomiringga kelib qadaladi. Kutubxonamdagi barcha kitoblarni o‘qib bo‘lganman. Hazratning barcha kitobi bor.
Yotib-yotib miyamga bir fikr keldi: ajoyib-g‘aroyib fikr.
Kitob do‘koniga kelganimda odam siyrak edi. Tomosha qilib yuribman. “Layli va Majnun”ga ko‘zim tushdi. Mendagi kitobni bir o‘rtog‘im olib ikki sahifasini yirtib, bir amallab uyiga qatnayverib qaytarib olgandim. Tilla topgan tentakday quvonib ketdim: olaman. Oldim. Shu chog‘ bir qiz kelib:
— Shu kitobni olmoqchiydim, juda havasim ketuvdi. Atigi bitta ekan… — deb qo‘limdagi kitobga ishora qildi. — Juda kerak edi-ya…
Qarasam — ko‘zmunchoqday qiz. Ingichka lablar. Tili zahargina bo‘lsa kerak. Hechqisi yo‘q. Hazratni o‘qiydi-ku. Qoshining orasi olis, demak, baxtli bo‘ladi. Hazratni o‘qigan odam baxtsiz bo‘lishi mumkin emas. Ko‘zlariyu sochi qop-qora. Egnida qip-qizil palto. Hayotni sevarkan. Hazratni o‘qigandan keyin… sevmaslik mumkin emas. Oq jimpirginasiyu oppoqqina sharfginasi o‘ziga g‘oyat yarashgan. O‘zi ozodagina, yuzlari tiniqqina. Kimki hazratni o‘qisa rangi, qalbi poklanadi. Xullas, qizga diqqat bilan razm soldim: — Uylansa bo‘ladigan qiz ekan.
— Esdalik bo‘la qolsin, — dedim.
…Avtobusda ketar ekanman, bir taskin meni ovutardi: Hazratni o‘qigandan keyin gapga ham chechan bo‘ladi-da. Rosti uning barcha kamchiligini shu taskingina bosib ketardi: Navoiyni o‘qigan qiz…
Bog‘ladim afg‘onga bel naydek, seni ko‘rgan zamon,
Za’fdin qilding meni oxir beli bog‘liq samon.
Katta orzuning yuki ham og‘ir keladi. Nachora, hazratni o‘qigan qiz istab edim, endi buyog‘iga ham chidaymiz-da.
Navoiyxonlik esa davom etardi. Bir payt, qarab tursam… ko‘zlarimga ishonmasdim: kitob sovg‘a qilganim. Ha, o‘sha qiz. O‘rnimdan turib ketayozdim: baxt, muhabbat shunchalar shirinmisan?.. Demak, hazratning o‘zlari menga madadkor bo‘lmoqdalar. Bugun baxtimni topganday bo‘lib turibman.
Jong‘a ko‘ksum chokidin jononni mehmon ayladim,
Gavhare toptim, ani ko‘nglumda pinhon ayladim.
Bu shirin-shirali ovoz kim ekan? Ko‘zimni ochishni istamasdim. Ich-ichimdan shu ovoz egasi o‘sha kitob olgan qiz bo‘lishini juda-juda istardim. Ha, bu uning ovozi. Biroz tanti, biroz erkalangan, biroz nazokatga yo‘g‘rilgan ovoz faqat uniki bo‘ladi. Shu xayol bilan ko‘zimni ohista ochdim. Qotdim qoldim: Lobar! Lobar g‘azal o‘qiyotgandi…
Sarv uza gul butmasa, qad uzra ruxsori nedur?
Jon agar shirin emas, la’li shakarbori nedur?
Nomai hajrim kabutar parlarin gar o‘rtamas,
Ul qaro xatlar qanoti uzra har sori nedur?
Siz mo‘’jiza deb yurganingiz bir lahzada barbod bo‘lsa, e’tibor bermaganingiz mo‘’jizaga aylansa, kutilmaganda kutilmagan go‘zal ishlar bo‘lib ketsa, bir lahzada ming bir holatga tushsangiz — nima bo‘ladi? Men xuddi shunday ahvolda edim. To‘rt yil ustidan kulganim, buyam kamdek, uchrashib qolganimizda yana kulganim, bularning bari xayolimdan o‘tib, yoqamdan bo‘g‘di-oldi. Mushoirada g‘alati bir sukunat hukmron: barcha jim. Ko‘zlar bir nuqtaga tikilgan, qo‘llar juftlangan edi. Faqat men kitob sovg‘a qilgan qizgina telefonini kavlab o‘tirardi. Keng-mo‘l zal bo‘ylab Lobarning ovozi taralardi.
Lobar to‘xtamasdi. O‘z ovozi, nazokati bilan barchani ko‘z o‘ngimda sehrlab qo‘ygandi.
Nechta g‘azal o‘qiganini, rosti, sanolmay qoldim. U shunchalik berilib o‘qirdiki, ko‘zi yumilgan, ikki qo‘li bir-biriga dalda berganday jipslashtirilgan, butun vujudi, nozik qaddi g‘azal ohangiga hamohang tebranib turardi:
Ohimni sarsar aylabon, ashkimni to‘fon aylading,
Bu sarsari to‘fon bila olamni vayron aylading.
Bo‘ldi. Bundan buyog‘iga sabrim ham, irodam ham yetmas edi. Zal ummondek chayqalar, tomoshabinlar to‘lqinlardek mavjlanib tebranardi. Hazratning g‘azali Lobarning ovozi bilan qalbimizga oqib kirar, tanimizda mudrab yotgan tuyg‘ularni uyg‘otar, erkalatar, yur, tog‘larga ketamiz, bog‘larni sayr etamiz, dunyo keng, dunyo adadsiz, shu ko‘k gumbaz ostida baxtli bo‘lmay bo‘ladimi, deya da’vat etayotgandek, chorlayotgandek edi go‘yo. Bir vaqtlar onangiz aytgan alla singari, otangiz yelkasida mindirib erkalagan monand, hayotingizga rang bergan ilk muhabbat ko‘klamlari, naysonlari yanglig‘, visol quvonchiyu ayriliq iztiroblarini shundoqqina qalbingizga qadayotganday bo‘ladi. Sizning esa ko‘zingiz yumuq. Qalbingiz daryo — oqib, toshib, toshqinlanib borayotganday.
Tog‘ning ham cho‘qqisi bo‘lganday, dengizning-da tubi bor. Hayajonning ham poyoni bor, axir…
Bugun navoiyxonlik kechasi edi — odamni, olamni, ko‘ngilni tanish kechasi bo‘ldi. Muhabbat kechasi edi — hayajon kechasiga aylandi. Zalda yuzdan ortiq odam bo‘lsa, barchasini Lobar sehrlab qo‘ygan edi. Hayratu hayajonlarning cheki yo‘q. Tunlar uxlamay g‘azal yodlagan qancha qiz-yigitlar onasidan arazlagan boladay xafahol o‘tirishardi. Xayolimda Lobar g‘azal yodlamagan — qalbining tub-tubidan bir toshqin qaynab kelar, to‘polon qilar, toshar, u esa bu toshqinlarni mayin va dilbar ovozda bizga yetkazayotganday edi…
Ne rafiqekim, davosiz dardi holimni desam,
Ne shafiqekim, nihoyatsiz malolimni desam.
Zalning devorlari zirillab ketdi. Qarsaklar tinay demasdi. Barcha Lobarni o‘rab olgandi. Bir amallab tashqariga otildim: meni ko‘rmasin! Yo‘lakda kitob sovg‘a qilgan qizga ko‘zim tushdi. Bittayam g‘azal o‘qimadi. Kitobni olishim kerak. Boshimga kelgan o‘y shu bo‘ldi:
— Kitobni o‘qidingizmi?
— Kitob? Qanaqa kitob? — u meni endi ko‘rib turganday begonasirab tikildi.
— Uch kun oldin beruvdim-ku? “Layli va Majnun”…
— Men har kuni kitob olaman. Sizni tanimadim…
U shundoqqina yonimdan yelkasi yelkamga tegib o‘tdi-ketdi. Undan kuygan yog‘ bilan o‘tkir atirning hidi kelardi…
Men sahroda adashib qolgan sayyohday holsiz, shuursiz turib qoldim. Navoiyni o‘qigan qizga uylanaman, kitob sovg‘a qilaman, deb shu kechadan umidim katta edi. Judayam katta edi…
— Qodirov! – dedi ortimdan kimdir…
Men esa ortga boqmay, jahl va jahd bilan ketib borardim. Qayoqqa ketyapman, nega-nimaga ketyapman — o‘zim ham bilmasdim… Ammo Navoiy boboga yanada yaqinlashib qolganimni his etib borardim.
Ey Navoiy, dema qoshu ko‘zining vasfini et,
Qoshi yosinmu deyin, ko‘zi qarosinmu deyin.
Manba: “O‘zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasi, 2015 yil 6-son
