Манбалар хронологиясига риоя қилинадиган бўлса, Алишернинг болалик даври ҳақидаги дастлабки маълумот Давлатшоҳ Самарқандий қаламига мансуб. Бироқ у жуда қисқа бўлиб, бўлажак шоирнинг Абулқосим Бобур саройидаги турмуши ва султон билан ораларидаги яқин алоқалар таъкидидан иборат. Хондамир “Макорим ул-аҳлоқ” асарида шоирнинг болалик даврини муайян даражада ёритган.

Шуҳрат Сирожиддинов
АЛИШЕРНИНГ ЁШЛИК ЙИЛЛАРИ
(«Алишер Навоий. Манбаларнинг қиёсий-типологик,текстологик таҳлили» китобидан)

Оиласи

Алишер Навоийнинг ўзи уруғ-аймоғи борасида деярли маълумот қолдирмаган. Фақат тоғлари Мир Саид Кобулий ва Муҳаммад Али Ғарибий, укаси Дарвишали ҳақида “Мажолис”да бир оз тўхталади, у ҳам бўлса, тазкира талаби нуқтаи-назардан жуда қисқа. Отаси тўғрисида эса мавзу талаб қилганда бир оз гапиришга мажбур бўлган жойлари мавжуд. Масалан, “Мажолис” да Мир Шоҳий номли шоир жасади Астрободдан ватани Сабзаворга олиб келинган пайтда отаси бу ерда ҳукумат ишларини бошқариб турганлигини айтиб ўтади. Унинг қанча пайт ҳокимлик қилгани ва Алишерлар оиласининг Сабзавордаги ҳаётига доир бошқа маълумот келтирмаган. “Бадоеъ ул-бидоя”да “отам бу остон хокбези, онам ҳам бу сарой бўстони канизи”, — деб уларнинг темурийлар хонадони хизматида бўлганликларини камтарона таъкидлаб ўтган. “Вақфия” асарида “бу хоксорнинг ота-бобоси ул ҳазратнинг (Султон Ҳусайн Бойқаронинг – Ш.С.) обо ва аждоди хизматларидаким ҳар бири салтанат конининг гавҳари ва шужоат бешасининг ғазанфари эрдилар – улуғ маротибқа сазовор ва бийик маносиқ комгор бўлғон эрдилар”, — дея ўзининг насл-насабига ишора этган. Аммо негадир бирон-бир асарида ота-онаси ҳақида аниқ маълумот қолдирмаган. Ҳатто уларнинг номини ҳеч қаерда тилга олмайди. Тарихчи Абдураззоқ Самарқандий “Матлаи саъдайн ва мажмаи баҳрайн” асарида шундай ёзади: “…Амир Алишердирким, қадим замонлардан унинг мукаррам боболари ва аждоди олий амирлар қаторидан жой олган эдилар. Умаршайх мирзо ибн Амир Темур даврида уларнинг ҳаёти лавҳига кўкалдошлик бахти эътибор қалами билан ёзиб қўйилган эди”. Ушбу асар ҳижрий 872 (мил.1467-1468) – 874 (1469-1470) йиллар орасида ёзиб тугатилган ва ҳижрий 875 (мил. 1470) йили муаллиф уни яна давом эттириб, ўша йилнинг сафар ойида (1470, август) рўй берган воқеаларни ҳам қўшган. Асарнинг навоийшунослик учун икки аҳамиятли жиҳати бор. Биринчидан, у Алишер Навоий номини тарихда биринчи бор ёзма қайд этган манба ҳисобланади. Шунинг учун ундаги Навоий ҳаётига алоқадор маълумотлар тарихий факт сифатида муҳим. Маълумотлар қисқача ахборот тарзида келтирилса ҳам улуғ мутафаккир ҳаётини ўрганишда катта аҳамиятга эга. Иккинчидан, асар Навоий назорати остида якунланган. Демак, Навоий ўзи ҳақидаги қайдларни кўрган. Маълумотнинг ниҳоятда қисқа берилишига қараганда, Навоийнинг ўзи шуни маъқул топган бўлиши мумкин. Балки шунинг учун ҳам ўша давр манбаларида, айниқса, Навоийнинг яқин шогирди, муаррих Хондамирнинг барча тарихий асарларида улар деярли айнан такрорланиб, ортиқча тафсилот билан бойитишга журъат этилмагандир.

Давлатшоҳ Самарқандий ҳам негадир ўз тазкирасида Навоийнинг отаси тўғрисида жуда қисқа тўхталади. “Навоийнинг отаси Абулқосим Бобурнинг ишончли кишиси Чиғатой улуси улуғларидан эди”, — дейиш билан кифояланади. Айни пайтда у Навоийнинг отаси ҳарбий бўлганини таъкидлаб ўтади.

Текширишлар натижасида Алишер Навоий даврида яратилган турли жанрларга мансуб асарларнинг бирортасида ҳам улуғ амирнинг отаси ҳақида етарли маълумот келтирмаганига ишонч ҳосил қилдик. Шуниси таажжублики, Навоий вафотигача яратилган барча асарларда Навоийнинг отаси борасида юқоридаги маълумотларга қўшимча бўладиган факт йўқ. Ҳатто “Равзат ус-сафо” асарида ҳам учрамайди. Навоийнинг ўз аждоди борасида қолдирган мавҳум маълумотлари ва кўкалдошлик манбаларини аниқ изоҳлаб кетмаганлиги унинг ниҳоятда камтарона йўл тутганлиги ва кибру ғурурга берилмаганлиги билан изоҳланар балки.

1501 йили Навоий вафот этади. Шундан кейинги давр манбаларида Навоий ҳақидаги қизиқарли маълумотларни кўриш мумкин. “Ҳабиб ус-сияр”да биринчи марта Навоий отасининг исми тилга олинади. Жумладан, Мирзо Иброҳим томонидан Абу Саъид мирзо ҳузурига элчи юборилганда уларга ҳамроҳлик қилиш Амир Алишернинг отаси Ғиёсиддин Кичкинага топширлганлиги айтилади.

Шу ўринда олимларнинг улуғ амир хислатлари ва фаолиятига бағишланган Хондамирнинг махсус асари – “Макорим ул-ахлоқ” шоир вафотидан сўнг ёзилган деган фикрини яна бир бор чуқур ўйлаб кўриш керакка ўхшайди. Шундай деб ҳисобланган тақдирда “Ҳабиб ус-сияр”да Навоийнинг отаси ҳақида қўшимча маълумот беришга журъат этган Хондамир “Макорим ул-ахлоқ”да ҳам эркин фикр юритиши мумкин эди. Лекин муаллиф Шоҳрух султон вафотидан сўнг Навоийнинг отаси бола-чақаси билан Шероз томонга йўл олганини айта туриб, унинг номини тилга олмайди. Балки, “Макорим ул-ахлоқ” Навоий вафотидан аввал ёзила бошлагандир. Шунинг учун ҳам Хондамир асарда устози белгилаб берган чегаралардан чиқмагандир? Қизиғи шундаки, “Равзат ус-сафо” да ҳам Навоий отасининг номи тилга олинмаган. Бу асар Навоийнинг ўз назорати остида ёзилгани манбаларда тасдиқланган. Демак, Навоий онгли равишда ота-онаси ҳақидаги тафсилотларнинг берилишини хоҳламаган кўринади. Садриддин Айний ёзади: “Шоҳрух мирзо салтанати давридаги катта амалдор ва донг чиқарган лашкарбошилар тарихий асарларда номма-ном қайд этилган. Агар Алишернинг отаси катта амалдорлар жумласидан бўлганда эди, у давр тарихчилари назаридан, хусусан, “Равзат ус-сафо” номли тарихий асарни ёзган Мирхонднинг назаридан четда қолмас эди”.

Фахрий Ҳиротийнинг “Латоифнома”сида ёзилади: “Мирнинг таржимаи ҳолидан хабардор мўйсафид тарихчилар ва тўғри сўзли дунё кўрганлар ўз асарларида шундай келтирадиларким, Мирга амирлик мансаби меросийдур. Унинг отаси Амир Кичкина султон Абу Саъиднинг хизматида эди. Гарчи муҳру мансаби бўлмаса ҳам, катта ҳурматга эга эди. Она томондан бобоси Амир Шайх Абу Саъид Чанг мирзо Бойқаро хонадонида амир ул-умаро эди. Мир ўн ёшлигидан Бобур мирзо хизматида бўлиб, (султон) уни фарзандидек кўрарди. Мир замон султони (Ҳусайн Бойқаро) билан мактабда ҳамсуҳбат ва ҳамсабоқ эди. Улар қачон бошларига бахт қуши қўнса, бир-бирларини унутмасликка аҳду-паймон боғлашган экан”. Фахрийнинг тазкираси Навоий вафотидан сўнг 1521-1522 йили яратилган. Тазкира муқаддимасидаги ишорага қараганда, у мазкур маълумотларда кимгадир суянган. Балки Фахрий бизга етиб келмаган қандайдир манбага асослангандир. Бу бизга қоронғи. Бироқ унинг Навоий билан шахсан таниш бўлганлиги ва мушораларида қатнашганлиги унинг маълумотлари ишончли эканига шубҳа туғдирмайди. Шунга қарамай, нега Навоийнинг она томонидан бобоси исмини кўрсатиб, ота томонига эътибор бермаганлиги таажжубланарли туюлмоқда. Бу эса Хондамир асарларидаги маълумотлар руҳиятига мантиқан боғланмайди. Гап шундаки, Фахрий Абу Саъид Чангни Бойқаро хонадонида амир ул-умаро эди, деб кўрсатар, унинг Навоийга она томондан бобо эканлигини таъкидлар эканми, Навоий ўз эътироф этган “ота-отадин етти пуштға дегинча бу рафиъ дудмоннинг бойири бандаси ва бу васиъ остоннинг мавруси туҳмаси, яъни бу хоназоданинг хонаводаси ва бу хонаводанинг хоназодаси” деган мулоҳазага биноан ота томони аждодлари ҳақида ҳам, албатта, маълумот бериб ўтиши жоиз эди. Бундай маълумотнинг йўқлиги Навоийнинг ота томонидан аждодлари ҳақида аниқ фикр юритишга имкон бермайди. Е.Э.Бертельс ёзади: “Алишернинг бобоси Абу Саъид Чанг Бойқаронинг Қандаҳордаги қисқа даврли ҳукумати пайтида унинг девонида амир эди. Унинг ўғли, яъни Навоийнинг отаси Ғиёсиддин Кичкина Мансурнинг кўкалдоши эди”. Бироқ шу ўринда Ғиёсиддин Кичкинанинг айнан Мансур билан эмикдоши бўлганлиги ҳақидаги Бертельс хулосаси тахмин эканлигини ҳам таъкидлаш зарур. Чунки фанга маълум Навоий даври манбаларининг бирортасида ҳам бу тарздаги маълумот учрамади.

Фахрийнинг Амир Кичкина ҳақидаги маълумотларидан икки муҳим хулоса чиқариш мумкин. Биринчиси, Фахрий бизга маълум манбаларнинг ичида биринчи бўлиб, Амир Кичкина Султон Абу Саъид мирзо саройида хизмат қилганини ёзиб қолдирган. Бу гапларда жон бор. Абулқосим Бобур вафот этиб, Хуросонда тўс-тўполон бошланганда шаҳзодалар бирин-кетин тахтга ўтиришар ва сал ўтмай бири иккинчисининг сиқувига бардош бера олмасдан Ҳиротни ташлаб қочар эди. Шундай шароитда тахтни Мирзо Иброҳим эгаллайди. У Ҳирот тахтини сақлаб қолиш мақсадида ўз атрофига салтанат улуғларини йиғади ва Абу Саъид билан иттифоқ тузишга уринади. Буни Ҳирот салтанатининг обрўли арбобларидан бир нечасини султон Абу Саъид қошига юборишида кўрамиз. Элчилар Шайх Нуриддин ибн Баҳоуддин Умар, Шайх Шамсиддин Жомий ва Амир Бурҳониддин бўлиб, уларни кузатиб борувчи ҳамроҳ сифатида Алишернинг отаси Ғиёсиддин Кичкина тайинланади. Абу Саъид уларни иззат-икром билан қабул қилади ва кузатиб қўяди. Демак, Абу Саъид мирзо Ғиёсиддин Кичкина билан мулоқотда бўлган. Тарихий йилномалардан маълумки, ўша йилиёқ Абу Саъид Ҳиротни эгаллайди. Иккинчиси, “Ҳабиб ус-сияр”да Ғиёсиддиннинг амирлик даври ҳақида гапирила туриб, расмий оҳангда Ғиёсиддин Кичкина деб кўрсатилиши Фахрий маълумотлари билан бирлаштирилганда бу лақабнинг улуғловчи сифатга эга бўлганлигини кўрсатади. Хондамир маълумоти руҳидан келиб чиқадиган бўлсак, Фахрий тўғри айтган. Абу Саъид Абулқосим Бобур амалдорларидан бир қанчасини ўз саройида қолдирганида Ғиёсиддин Кичкинани ҳам ҳамсуҳбат сифатида қолдирган бўлиши эҳтимолга яқин. Кўриниб турганидек, юқоридаги маълумотлар Айний фикрини инкор этади. Зотан, Шоҳрухнинг невараси Мирзо Иброҳим ўзи учун ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлган муҳим вазифани фақат салтанатнинг энг ишончли кишисига топшириши мумкин эди. Шу ўринда Кичкина лақабининг келиб чиқиши ҳақида фикр юритиб кўриш мумкин. Навоий даври тарихий асарлари, жумладан, “Матлаи саъдайн…” ва “Равзат ус-сафо” каби энг салмоқли тарихий асарларда асосий эътибор “Навоийнинг бобоси Амир Темурнинг ўғли Умаршайхнинг хос мулозимларидан бўлиб, унинг пешонасига шаҳзодага кўкалдош бўлиш ёзилган эди” деган фикрга берилган. Бу икки асар Алишернинг амирлик даврида ёзиб тугатилгани ва унинг назаридан ўтганлиги ҳисобга олинса, ундаги маълумот шубҳа уйғотмайди. Айниқса, унда сезилмасдан қолаётган яна бир муҳим жиҳат бор. Бу кўкалдошлик белгисидан кўра Навоий бобосининг отаси Амир Темурнинг хос кишиларидан бўлганлиги ва онаси шаҳзодани, яъни Умаршайх мирзони ўз боласи билан қўшиб эмизиш каби ўта яқин алоқаларга эга кишилар эканига ишора қилинаётганига кўра белгиланади. Худди ана шу жиҳат Фахрий маълумотлари билан уйғунлашганда қанчалик изчиллик касб этиши сезилибгина қолмай, балки мантиқий хулосага ҳам олиб келади. Маълумки, Амир Темур вафоти пайтида марҳум Умаршайх ибн Темур Кўрагоннинг ўғли Бойқаро 12 ёшда эди. Демак, Умаршайхнинг кўкалдоши бўлган Абу Саъид Чанг бу пайтлари эллик ёшларда бўлган. Бойқаро 22 ёшга тўлганда Шоҳрух уни Қандаҳор вилоятига ҳоким этиб тайинлайди. Абу Саъид Чанг эса унинг ишончли кишиси сифатида “Амир ул-умаро” унвони билан тақдирланиб, унинг ноиби ва маслаҳатчиси ваколатига эга бўлади. Бу мансаб Бойқаронинг ўғли Ғиёсиддиннинг бирга тарбия топиши ва бирга ўсиб-улғайишини таъминлаганлиги ғайримантиқий эмас. Сарой аҳли эса уларнинг исмлари бир хил эканидан, амирнинг ўғлини фарқлаш учун Ғиёсиддин Кичкина деб атаган бўлишлари эҳтимолга яқин. Мазкур лақаб кўкалдошлик белгиси каби темурийларга яқинлигини изоҳлаб тургани учун бир умр унинг номига қўшиб айтилган бўлиши мумкин.

Фахрий маълумотларидан келиб чиқадиган яна бир муҳим мулоҳазага эътиборни қаратиш лозим. Ғиёсиддин Кичкинанинг Абу Саъид даврида тирик эканлиги замонавий навоийшуносликдаги “Навоийнинг отаси шоир ёшлигида (11-12 ёшларда) вафот этган” деган ақиданинг нотўғри эканлигини кўрсатади. Бу эса, Навоий ҳаёти талқини бўйича илгари сурилаётган “Абулқосим Бобур вафотидан сўнг Машҳадда қолган Навоий чор-ночор аҳвола кун кечирган” каби қарашларни ҳам инкор этади. Навоийнинг асарларида учрайдиган фақирлик мотивлари, гарчанд улар Машҳад билан боғлиқ бўлса-да, бошқа сабаблар асосида айтилган ва бу ҳақда ўз мавриди билан алоҳида тўхталамиз.

Фахрийнинг кичик замондоши Сом мирзо Сафавий қаламига мансуб “Туҳфаи Сомий” тазкирасида Фахрий маълумотлари деярли такрорланган. Бироқ, ундан фарқли равишда, Навоийнинг отаси Кичкина Баҳодир тарзида таништирилган. Тазкира ёзилган давр Навоий даврига нисбатан яқин бўлгани учун бу ўзгартиришда бирор маълумотга таянилган деб ўйлашга асос бор. “Темур тузуклари”да айтилишича, қайси амир мамлакат ё бир қўшинни енгса, унга биринчи навбатда, туғ бериб, баҳодирлик лақаби расмий равишда унинг номига қўшиб ёзилган. Сўнг чегара вилоятларидан бирига ҳоким этиб тайинланган. Ғиёсиддин Кичкинанинг бизга маълум фаолиятига назар ташлайдиган бўлсак, Сом мирзонинг маълумоти асослидек кўринади. Аммо унинг қандай ҳужжат таянганини аниқ кўрсатиш қийин.
Сом мирзо маълумотларида эътиборни тортадиган яна бир ўзига хос нуқта Фахрий тазкирасида келтирилган Абу Саъид Чанг номининг Абу Саъид Бек тарзида келтирилганлигидир. Бу Сом мирзо тузган асл нусхада шундайми ёки хаттотлар “хизмати”ми, ҳозирча аниқланиши керак бўлган вазифадир. Сом мирзо Хондамир, Камолиддин Беҳзод билан таниш эди. Шу нуқтаи назардан бу икки тазкиранинг асл нусхаларини чоғиштириш навоийшуносликка муҳим янгилик киритади деган фикрдамиз. Шундагина Сом мирзо қайдларининг аниқлик даражаси маълум бўларди.

Навоий ота-боболарининг зикр этилган номлари қўлёзма манбаларда турли талқинларга учраган. Иккиламчи манбалардаги айрим маълумотлар асл манбалардаги маълумотлардан фарқли. Аввалига улар бирор-бир манбага асослангандир деган фикрда эдим. Уларни топиш илинжида анча вақтим ва кучимни беҳуда сарф қилдим. Масалан, “Ҳабиб ус-сияр”да Ғиёсиддин Кичкинанинг лақаби Ганжкина (ёки Канжкина, Канжакина), Кижакина (ёки Кижакния) тарзида учраши ҳаттотлар томонидан нуқталар қўйилмай кетгани оқибатида юз берганига ишонч ҳосил этгунимча “Ҳабиб ус-сияр”нинг ўнлаб қўлёзма ва босма нусхаларини кўриб чиқишга тўғри келди. Тадқиқотнинг маълум босқичида улар китобат анъанасига хос умумий иллат эканлигига амин бўлдим ва иккиламчи манбалардаги Навоий отаси бўйича маълумотларнинг асл илк манбалардаги маълумотлар билан мувофиқлик даражасини ўрганишга киришдим.

Кейинги даврларда яратилган манбалардаги маълумотлар кўриб ўтилганлари каби муҳим ва оригинал эмас. Ҳатто баъзиларини адаштирувчи ва сохта маълумотлар сирасига қўшиш мумкин. тадқиқ объекти сифатида танлаб олинган XV асрдан ХХ асргача яратилган ўттизга яқин манбадаги маълумотлар гуруҳлаштирилганда Навоийнинг насаби ҳақида икки хил қараш мавжудлиги маълум бўлди. Бир гуруҳ муаллифлар “унинг ота-боболари темурийларнинг амирларидан бўлиб, оналари шаҳзодаларга энагалик қилганлар” десалар, иккинчи, нисбатан камчиликни ташкил этган гуруҳ “Алишернинг ота-боболари уйғур бахшиларидан бўлган” деб ҳисоблайди. Ушбу жиҳатни ўрганишнинг нечоғлик муҳим экани манбалар қиёсий таҳлилида чуқурлашганимиз сари янада яққолроқ аён бўла бошлади. Зеро, даврлар кечмиши мобайнида тазкиранавислик анъанаси ҳар иккала қарашни қабул қилгани, аралаштириб юборилган маълумотлар ўзидан кейин қатор “янги” маълумотларнинг туғилишига сабаб бўлгани сезилди. Аввалги гуруҳнинг мулоҳазалари, ўз-ўзидан равшанки, юқорида биз кўриб ўтган машҳур тарихий асарларга асосланган. Кейинги гуруҳга кирувчи манбалар ўзининг жуғрофий тарқалиш ҳудуди ва машҳурлиги жиҳатидан Мовароуннаҳр ҳудуди билангина чегараланган. Уларнинг энг олди ва, айтиш мумкинкм, кейинги авлод тазкиранависларига материал вазифасини ўтаган маълумотни тақдим этган манбав Мирзо Ҳайдар Дўғлотнинг “Тарихи Рашидий” асаридир. У, гарчи тарихий асар бўлса-да, Навоий ҳақидаги маълумотлар йўл-йўлакай анъанавий умумий таништирув-тазкиравий шаклда бериладиган маълумотлар сирасига киради. Жумладан, унда “Навоий асли уйғур бахшиларидан бўлиб, отаси Амир Кичкина оддий (ёки расмий) одам (марде буд ала аррасм) эди”, — деб ёзиб қўйилган. А.А.Семёнов ўз вақтида ёзган эди: “Мирзо Ҳайдар Дўғлотнинг гувоҳлик беришича, Алишернинг келиб чиқиши анъана бўйича темурийлар даврида уйғур тилида расмий иш қоғозларини битувчи бахшилар, яъни уйғур мунший ва котибларига боғланади. Насаб жиҳатидан у аслзодаларга ҳам, “кибор мулозимларга” ҳам эмас, балки Бартольд айтгандек, отамерос девон амалдорларига мансуб”. Шу нарсага эътибор қилиш керакки, бу маълумот Мирзо Ҳайдар асаридан бошқа XV-XVI аср бошида яратилган бирор-бир манбада учрамайди. Навоий билан шахсан таниш бўлган тарихчилар ва олиму-ижодкорларнинг бундай маълумот бермаганликлари туфайли Мирзо Ҳайдар маълумотига эҳтиёт бўлиб ёндашиш талаб этилади. Иккинчидан, Мирзо Ҳайдар Навоийнинг вафотидан сал илгарироқ, яъни ҳижрий 905/1499 – 1500 мил.) йили Тошкентда туғилган. Умрининг асосий қисми Кошғарда ва охири Ҳиндистонда ўтган. Унда Навоий хақидаги маълумотларни улуғ шоирни шахсан таниган кишилардан олиш имконияти йўқ эди. Ҳатто умрининг охирини бобурийлар саройида ўтказган Хондамир ҳам Мирзо Ҳайдарнинг Ҳиндга келишидан тахминан етти йилча илгари вафот этиб кетганди. Шундай бўлгач, Мирзо Ҳайдар баҳс этилаётган мавзу бўйича ўз ҳамасрлари Фахрий ва Сом мирзочалик ўз маълумотларини қайта текшириб кўриш имконига эга эмас эди. Учинчидан, тарихий асар яратилиш жараёнида муаллиф баъзида ёзма манбаларга эмас, балки узунқулоқ гапларга таяниб, уларни факт сифатида қайд этганлиги фанга маълум. Тарихчи олим Т.Султонов XV-XIX асрларда яратилган тарихий асарлар мазмунига бағишланган тадқиқотида таъкидлашича, Мирзо Ҳайдар ҳам кўпгина ўринларда шу йўлдан борган.

Хўш, бахшилар кимлар? Семёнов Навоий ва Ҳусайн Бойқаро муносабатларига доир мақоласида “бахшилар – девон, маҳкама ходимлари” деб қуруққина тушунтириш билан чекланса, Т.Султонов ўз тадқиқотида бошқа бир муносабат билан Абулғози Баҳодирхоннинг таърифи ва В.В. Бартольднинг хулосасига асосланиб, бахши-котиларнинг мавқеи ва вазифалари ҳақида анча тушунтириш беради: “…Уйғур халқи орасида саводхон кишилар кўп бўлган. Улар ёзув-чизувларни яхши олиб боришар ва девон ҳисоб-китобларини яхши билар эдилар. Чингизхон сулоласи даврида Мовароуннаҳр, Хуросон, Эронда девон ва маҳкама ходимларининг барчаси уйғурлардан эди. уйғур ҳарфи билан ҳужжат тўлдирадиган Туркистон хонларининг котиблари ва амалдорларига нисбатан асл маъноси будда руҳонийларини англатувчи “бахши” (санскритча “бҳикшу”) истилоҳи қўлланарди. В.В.Бартольднинг таъминича, “мазкур котиблар чиғатой хонлари даргоҳида мусулмон маданияти вакилларидан кўра тахтга яқинроқ турганлар ва тарихий воқеаларни зикр этиб бориш тамоман уларнинг қўлларида бўлган”. Тарихчи олим Чингизхон даврида бутпараст уйғурлар дини жиҳатидан мўғулларга, тили жиҳатидан эса Марказий Осиё халқларига яқин бўлганликлари учун мўғул хонлари улардан унумли фойдаланганлар ва, табиийки, уйғурлар мусулмонлардан кўра мўғулларга яқинроқ ҳисобланганлар, деб хулоса чиқаради. Мўғуллар истилосининг дастлабки даврларида балки шундай бўлгандир. Жаҳонгир Амир Темур Кўрагоннинг тарихи ёритилган “Зафарнома”да Шарафиддин Али Яздий ёзув-чизув ишларини олиб борувчи кишиларни “бахшиёни турк” деб атаган. Бундан маълум бўладики, Темур саройида ёзув-чизувларни асосан ўзбек котиблари олиб боришган. Бироқ котиб ўрнида “бахши” сўзини ишлатиш мўғул хонларидан анъана бўлиб қолгани сабабли ҳар икки истилоҳ бир маънода қўлланган. Демак, Темур даврида котибларнинг бахши номи билан аталишига анъана деб қарасак, унда Мирзо Ҳайдар Навоийни “уйғур бахшиларидан” деб атаётганида унинг миллатини эмас, балки аждоди сарой котибларидан демоқчилиги маълум бўлади.

Энди Мирзо Ҳайдарнинг Навоий насабини сарой котиларига олиб бориб тақаши қай даражада ҳақиқатни ифодалаши масаласига эътиборни қаратсак. “Темур тузуклари”да котиб-ёзувчилар ҳақида баъзи гаплар мавжуд. Масалан, Темур фарзандларига бир гуруҳ кишилардан иборат ёзувчилар тайинлашни, улар мажлисларда белгиланган ишлар, тадбирлар, муҳим масалаларни воқеа-тафсилотлари билан ёзиб боришларини, ҳукмдор чиқарган ҳукму-фармонларни батафсил қаламга олиб, султоннинг воқеа дафтарига ёзиб боришларини, салтанат ошхоналарининг ҳар бирида ёзувчилар бўлиб, кундалик кирим-чиқимларни ёзиб туришларини таъкидлайди.

Бундан шундай хулоса чиқариш мумкинки, котиблар саройда ўртамиёна вазифаларга эга бўлсалар-да, ҳукмдорнинг бевосита назорати остида, унга яқин бўлиш имкониятига эга эканлар. “Тарихи Рашидий”дан бўлак манбалар, хусусан, оригинал услубда яратилган “Бобурнома” ёки Навоий билан шахсан таниш, улуғ амирнинг ўзидан ва ҳамсуҳбатларидан аниқ маълумотлар олган Хондамир, Фахрий, Зайниддин Восифий, қолаверса, бизгача етиб келмаган манбаларга бой Ҳирот кутубхонасига эгалик қилган Сом мирзо Сафавий асарларида Навоий аждодининг темурийларга кўкалдошлиги, уларнинг амирлар сулоласидан эканлиги бир овоздан тасдиқланган. Сарой котиблари – бахшилар ҳукмдорнинг ишончли кишиларидан саналар экан, агар Навоий бу табақага мансуб бўлганида Ҳирот тарихчилари бу ҳақда ишора бериб ўтишлари лозим эди. Навоийнинг ўзи ота-боболари темурийлар салтанатида “улуғ маротибға сазовор ва бийик маносибға комгор бўлғон эрдилар” деган экан, биринчи навбатда, унинг ўзига ишонмоқ керак. Мирзо Ҳайдарнинг асоссиз хулосаси, афсуски, кейинги даврларда янада ривожлантириб юборилганини кўриш мумкин.

Кейинги асрларга тааллуқли манбаларнинг Навоий даври, яъни илк манбалардан анча фарқ қилувчи жиҳати, уларда текшириб кўрилмаган турли маълумотларни қўшиб баён этиш ҳолатининг устуворлигида кўринади. Масалан, Абдулмўминхоннинг “Том ут-таворих” (1598 йил, Бухоро) тўпламида келтирилган Навоийнинг таржимаи ҳоли шоир замондошларининг ёзиб қолдирган маълумотларига умуман мос келса-да, Давлатшоҳ Самарқандий қўллаган “отаси Чиғатой элининг машҳурларидан” иборасига Мирзо Ҳайдарда келтирилган “Кичкина” номини қўшиш ва бу икки иборадан сўнг “бахши” атамасини илдириш орқали кейинги давр манбаларига “янги” маълумотни тақдим этган. Шу қабилдаги маълумотлар Маҳмуд бин Валининг “Баҳр ул-асрор”, Фаҳмийнинг “Тазкират уш-шуаро” асарларида, Шарифжон Маҳдум Садр Зиёнинг баёзида ҳам учрайди. Биз қўлимиздаги манбаларни Навоий таржимаи ҳоли кўринишлари бўйича гуруҳлаштирганимизда маълум бўлдики, “Тарихи Рашидий”даги маълумотга суяниш фақат Ўрта Осиёда яратилган асарлардагина учрар экан. Эътибор беринг-а, “Баҳр ул-асрор” Балхда, “Том ут-таворих” Бухорода, Фаҳмий тазкираси Самарқандда, Садр Зиё асарлари Бухорода яратилган. Тарихчи Т.Султонов ҳам “Тарихи Рашидий”нинг Ўрта Осиё ва Шарқий Туркистондан ташқарида, хусусан, Яқин Шарқда тарқалмаганлигини алоҳида қайд этган. Бу эса Навоийнинг “бахши”лардан эканлиги ҳақидаги маълумот Мирзо Ҳайдарнинг ижоди эканлиги ва кейингидавр асарларида учраши ундан кўчириш оқибатида рўй берганлигини тасдиқлайди.

XVI-XIX асрларга тааллуқли манбаларда яна бир қусур учрайди. бу Навоий даври манбаларидаги маълумотларнинг ўзгартирилганида кўзга ташланади. Жумладан, Дарвиш Али Чангнинг 1572-1573 йиллари яратган “Туҳфат ус-сурур” ёки “Рисолаи мусиқий” номи билан машҳурлик тутган мусиқа назариясига оид асарида келтирилган Навоий таржимаи ҳолида “Алишернинг отаси заиф инсон бўлса-да, ўзи устида ишлашни қўймас эди” деган жумла мавжуд. Агар унга ишонилса, Ғиёсиддин Кичкина ҳақидаги тасаввуримиз бошқа йўналиш касб этиши мумкин. Аммо қиёсий текширишлар маълумотнинг Давлатшоҳдан олинганлигини кўрсатди. Муаллиф Давлатшоҳнинг “Сипоҳий бўлишига қарамай, фозилликни ташламади” иборасини ўз тушунчасига мувофиқ талқин қилганлиги равшанлашди. XVIII асрда Ҳиндистонда яшаб, ижод этган Вола Доғистонийнинг “Риёз уш-шуаро” тазкирасида “Навоий чиғатой султонзодаларидан” деб келтирилиши унинг Навоий даври манбаларидаги маълумотларнинг умумий руҳиятидан чиқарган шахсий мулоҳазаси дейиш мумкин. XIX асрда яратилган “Рўзи равшан” тазкирасида эса “Навоий чиғатой султонларидан” деб битилганлиги, ўз навбатида, Вола хулосасининг ўзгартирилган варианти эканлиги аниқланди. Бундай мисоллар кўп бўлиб, илк маълумотлар кейинги давр асарларида умумлаштириб борилаверган ва замонлар ўтгани сари Навоий даври манбаларидаги маълумотлар ўз аслиятидан анча узоқлашиб кетган.

Болалиги

Манбалар хронологиясига риоя қилинадиган бўлса, Алишернинг болалик даври ҳақидаги дастлабки маълумот Давлатшоҳ Самарқандий қаламига мансуб. Бироқ у жуда қисқа бўлиб, бўлажак шоирнинг Абулқосим Бобур саройидаги турмуши ва султон билан ораларидаги яқин алоқалар таъкидидан иборат. Хондамир “Макорим ул-аҳлоқ” асарида шоирнинг болалик даврини муайян даражада ёритган. Кейинчалик Фахрий Ҳиротий, Заҳириддин Бобур, Сом мирзо Навоийнинг Ҳусайн Бойқаро билан мактабдош бўлганлигини айтиб ўтганларида сўзсиз унинг асарига суянганлар. Шуни ҳисобга олиб, Давлатшоҳ ва Хондамир Навоий таржимаи ҳолининг умумий қолипини яратиб берган деб айтиш мумкин. Қолганлар ўша даврнинг ўзидаёқ озми-кўпми аниқлик киритиб борганлар. Жумладан, Фахрий Навоийнинг Абулқосим Бобур хизматига кирганда ўн ёшда бўлганлигини таъкидласа, Сом мирзо Алишернинг Абулқосим вафотидан сўнг Машҳадда қолиб илм орттирганлигини тасдиқлаган.

Қўшимча сифатида Навоийнинг Паҳлавон Муҳаммадга бағишланган “Ҳолот”ида уларнинг дўстлигига қирқ йилга яқин вақт бўлганлиги айтиб ўтилганини кўрсатиш мумкин. Агар асарнинг милодий 1493 йили ёзилганлигини эътиборга олсак, уларнинг дўстлиги тахминан милодий 1457 йилдан, яъни Алишернинг 16 – 17 яшарлигидан бошлангани ойдинлашади.

Давлатшоҳ Навоийнинг ёшлигидаёқ зуллисонайн ижодкор сифатида Абулқосим Бобурга манзур бўлганини қайд этган. Унинг маълумотига Фахрийнинг “Алишер ўн яшарлигида Абулқосим Бобур хизматига кирган” тарзидаги таъкидини қўшсак, Навоийнинг жуда эрта форсий ва туркий тилда бирдек ижод қилишга интилганлиги маълум бўлади. Навоийнинг Лутфий билан бўлган суҳбатида келтирилган “Оразин ёпғоч кўзумдин сочилур ҳар лаҳза ёш, Бўйлаким пайдо бўлур юлдуз, ниҳон бўлғоч қуёш” матлаъли ғазали шоирнинг ўспиринликда ёзган туркий тилдаги ижоди намунаси эканлиги Хондамирнинг “Макорим ул-ахлоқ” асари туфайли илмий истеъмолга киритилди. Афсуски, биз ҳозирги кунда унинг болалигида ёзган форсий шеърларидан намуналарга эга эмасмиз.

Албатта, унинг шеъриятга меҳр қўйиши ва ижодга кириб бориши масаласида, аввало, Алишер Навоийнинг ўзига мурожаат этиш мақсадга мувофиқ. Унинг асарларидан ёшлик даврига оид келтирилган маълумотларни топиб изчил тартибда саналаштирсак, болалик йиллари тасвирларидан энг олди сифатида катталар ҳузурида Қосим Анвор ғазалини ўқиб бергани ва бу пайтда 3-4 ёшларда экани маълум бўлади. Мазкур маълумотда шоир ушбу шеър биринчи ёд олган ғазали эканлигини эътироф этгани янада аҳамиятлидир. Кейингиси, Шоҳрух мирзо вафотидан сўнг Алишерлар оиласининг Ироққа (ҳозирги Эрон) кўчиши ва Тафт қишлоғида Шарафиддин Али Яздий билан учрашуви билан боғлиқ тафсилотлардир. Бу пайтда Навоий, ўз эътирофича, олти ёшда бўлган. Бошқа ўринларда болалигига тааллуқли ёш саналарини кўрсатмаган.

Йигитлик даври

Манбаларда келтирилишича, Навоий ёшлик даврининг бир муддатини Абулқосим Бобур саройида ўтказган. Абулқосим Бобур 1456 йили қишлаш учун Машҳадга кўчганда, Алишер ва Ҳусайн Бойқаро ҳам у билан кетишади. Ўша қиш (1457) Абулқосим Бобур вафот этади. Хондамир “Ҳабиб ус-сияр”да аниқ кўрсатишича, Алишер Навоий Абулқосим Бобур билан биргаликда Машҳадда бўлган ва султон вафотидан кейин шаҳарда қолиб, илм такомили билан шуғулланган. Бироқ у Навоийнинг Машҳадда қанча вақт яшаганлиги ҳақида на бу ва на бошқа асарларида ҳеч қанақа маълумот бериб ўтмаган. Умуман, бу ҳақда сўз юритган манбаларда унинг Ҳиротга қачон қайтгани айтилмаган.

Бартольд кўрсатишича, Алишер Ҳиротга 1464 йили қайтган. Олимнинг манбаларда кўрсатилмаган хронологияни бу қадар аниқ айтишидан мақсади, назаримизда, айнан шу санада Абу Саъид салтанатида кечган оғир сиёсий воқеаларга Навоийни бевосита алоқадор қилиш, шунинг натижасида Навоий ва Абу Саъид ихтилофига сиёсий тус бериш бўлганлиги эҳтимол. Айтиш керакки, Бартольд томонидан тарихий-сиёсий фактларнинг Навоий шахсияти атрофида боғланиши шу қадар табиий чиққанки, олимнинг фикрлаш тарзи кейинги навоийшунослик тадқиқотлари ривожига таъсир кўрсатмай қолмади. Барча тадқиқотларда бир овоздан Навоий Абулқосим Бобур вафот этгач, Машҳадда қолиб, 1464 йили Ҳиротга қайтгани битилади. Навоийнинг Машҳаддаги ҳаёти тафсилотлари шоирнинг ўз асарларида учраб турадиган хотиралари асосида тикланди. Жумладан, Алишернинг Машҳадда қолиб, илм такомили билан машғул бўлиши, Имом Ризо зиёратгоҳидаги ҳужрага жойлашиб, ўша ерда истиқомат қилиши ва кўпгина шоиру-илм аҳли билан мулоқотда бўлиши, ҳужрада бетоб бўлиб ётганида Камол Турбатий, Паҳлавон Муҳаммад билан танишиши мантиқан Абулқосим Бобур вафот этган 1457 йилдан 1464 йилгача ўтган етти йиллик давр билан боғлиқ таржимаи ҳолни қатъийлаштирди. Аммо олимларимиз томонидан мазкур хотираларнинг бирида келтирилган муҳим бир жиҳат эътиборга олинмаганлиги оқибатида шоир таржимаи ҳолининг бирмунча хиралашиб қолганлигини сезиш мумкин. Хусусан, Алишер Навоий “Ҳолоти Паҳлавон Муҳаммад” асаридаги Паҳлавон билан учрашуви зикрида ўзини Машҳадга “айни ифлосу фалокат ва сарнавишу ранжуриш” етаклаб келгани ва бу замонда Хуросон Абу Саъид мирзо қўлида бўлиб, Ҳирот аҳли Самарқанд аҳлига асир ва муте бўлганлигини кўрсатади. Диққат қилсангиз, Навоий айтмоқчи, уни Машҳадга тортган сабаблар, бу ифлослик, яъни ўрта асрларда бу калима чорасизлик маъносида ишлатилган; иккинчиси – фалокат, учинчиси эса сарнавишт, яъни тақдир, пешона ҳамда тўртинчиси – ранжуриш. Мазкур охирги калима ҳам форсий бўлиб, хафачилик маъносини билдиради. Демак, Алишер чорасизлик, фалокат, тақдир ва хафагарчилик оқибатида Машҳадга келган. Бу аламзада оҳангни биз билган Абулқосим Бобур даврига боғлаб бўлмайди. Алишер Абулқосим Бобурга фарзанд ўрнида ҳисобланарди (Давлатшоҳ Самарқандий) ва уни Машҳадга Бобур келтирган эди. Кўриниб турибдики, воқеа Абу Саъид замонасида рўй берган. Манбалардан маълумки, Абу Саъид Абулқосим Бобур вафот этган йилнинг ўзидаёқ Хуросонни эгаллайди.

Навоий 1464 йили эмас, балки илгарироқ Ҳиротга қайтган ҳам бўлиши мумкин. Санани аниқ кўрсатишнинг имкони йўқ, чунки манбаларда бу ҳақда маълумот йўқ. Аммо бир нарса аниқ. Алишер Абу Саъид мирзо даврида Ҳиротга қайтган. Бу ҳақда “Ҳабиб ус-сияр” асарида “Султон Абу Саъид замонида Ҳирот дор ус-салтанатига қайтиб, бир муддат ул иқболошиёлик остона хизматида бўлди” деган қайд мавжуд. Навоийнинг “Мажолис”да келтирилган Абу Саъид тарихини ёзаётган Мавлоно Абусамад Бадахший ва султоннинг хом мулозими Шайхимбек Суҳайлий билан яқин дўстлиги ҳақидаги хотиралари яна бир далилдир. Бундан маълум бўладики, Навоий Машҳадда икки марта муқим яшаган: бир марта Абулқосим Бобур билан бориб, илм такомили билан шуғулланган, иккинчи марта Абу Саъид Мирзо даврида чорасизлик, фалокат, тақдир ва хафагарчилик оқибатида Машҳадга келган. Демак, Абу Саъид тахтни эгаллаб, Хуросонда нисбатан осойишталик ўрнатилгач, Алишер Ҳиротга келган ва муайян бир муддатдан сўнг яна Машҳадга қайтган кўринади. Темурий султонларга улкан эҳтиром руҳида тарбияланган, бу улуғ хонадонга яқинлик ҳиссидан мағрур ва, энг асосийси, ижодий ғайрати мавж урган ёш шоирнинг султон ҳимоясига, пойтахт адабий муҳитига шошилиши мантиқ нуқтаи-назаридан табиий. Шоирнинг чуқур надомат билан Ҳиротнинг “Самарқанд аҳлига асир ва муте” эканлигини таъкидлаши унинг Абу Саъидга бўлган салбий муносабатини яққол намоён қилади. Демак, бизга ҳозирча номаълум воқеа туфайли Навоийнинг Абу Саъиддан кўнгли қолган дейиш мумкин. шундай бўлгач, Абу Саъид мирзонинг тазйиқ ўтказишидан хавфсираб Машҳадга қочган Навоийнинг 1464 йили яна Ҳиротга қайтиши мантиқан ишонарли эмас.

Юқоридаги мулоҳазалар замонавий навоийшуносликда қабул қилинган “Навоий Самарқандга айнан Ҳиротдан йўл олган” қабилидаги хулосани ҳам муайян маънода шубҳа остига қўяди. Навоий Самарқандга тўғри Машҳаддан йўл олган бўлиши ҳам мумкин. навоий ҳақидаги манбаларнинг бирортасида унинг Самарқандга айнан Ҳиротдан тўғри равона бўлгани айтилмайди. Мирхонд, Хондамир ва бошқа Навоий замондошлари бу сафарни “Хуросондан Самарқандга” тарзида ифодалаганлар. Машҳад ҳам Хуросон таркибида эканлиги ҳисобга олинса, замонавий навоийшуносликда Навоийнинг Самарқандга жўнаши тафсилотларида ноаниқликлар мавжудлиги равшанлашади. Навоийнинг Самарқандга кетиш олдидан Сайид Ҳасан Ардашерга йўллаган мактуби ҳам айнан Ҳиротдан ёзилганини тасдиқловчи бирорта манбавий маълумот йўқ.

Shuhrat Sirojiddinov
ALISHERNING YOSHLIK YILLARI
(«Alisher Navoiy. Manbalarning qiyosiy-tipologik,tekstologik tahlili» kitobidan )

Oilasi

Alisher Navoiyning o’zi urug’-aymog’i borasida deyarli ma’lumot qoldirmagan. Faqat tog’lari Mir Said Kobuliy va Muhammad Ali G’aribiy, ukasi Darvishali haqida “Majolis”da bir oz to’xtaladi, u ham bo’lsa, tazkira talabi nuqtai-nazardan juda qisqa. Otasi to’g’risida esa mavzu talab qilganda bir oz gapirishga majbur bo’lgan joylari mavjud. Masalan, “Majolis” da Mir Shohiy nomli shoir jasadi Astroboddan vatani Sabzavorga olib kelingan paytda otasi bu yerda hukumat ishlarini boshqarib turganligini aytib o’tadi. Uning qancha payt hokimlik qilgani va Alisherlar oilasining Sabzavordagi hayotiga doir boshqa ma’lumot keltirmagan. “Badoe’ ul-bidoya”da “otam bu oston xokbezi, onam ham bu saroy bo’stoni kanizi”, — deb ularning temuriylar xonadoni xizmatida bo’lganliklarini kamtarona ta’kidlab o’tgan. “Vaqfiya” asarida “bu xoksorning ota-bobosi ul hazratning (Sulton Husayn Boyqaroning – SH.S.) obo va ajdodi xizmatlaridakim har biri saltanat konining gavhari va shujoat beshasining g’azanfari erdilar – ulug’ marotibqa sazovor va biyik manosiq komgor bo’lg’on erdilar”, — deya o’zining nasl-nasabiga ishora etgan. Ammo negadir biron-bir asarida ota-onasi haqida aniq ma’lumot qoldirmagan. Hatto ularning nomini hech qaerda tilga olmaydi. Tarixchi Abdurazzoq Samarqandiy “Matlai sa’dayn va majmai bahrayn” asarida shunday yozadi: “…Amir Alisherdirkim, qadim zamonlardan uning mukarram bobolari va ajdodi oliy amirlar qatoridan joy olgan edilar. Umarshayx mirzo ibn Amir Temur davrida ularning hayoti lavhiga ko’kaldoshlik baxti e’tibor qalami bilan yozib qo’yilgan edi”. Ushbu asar hijriy 872 (mil.1467-1468) – 874 (1469-1470) yillar orasida yozib tugatilgan va hijriy 875 (mil. 1470) yili muallif uni yana davom ettirib, o’sha yilning safar oyida (1470, avgust) ro’y bergan voqealarni ham qo’shgan. Asarning navoiyshunoslik uchun ikki ahamiyatli jihati bor. Birinchidan, u Alisher Navoiy nomini tarixda birinchi bor yozma qayd etgan manba hisoblanadi. Shuning uchun undagi Navoiy hayotiga aloqador ma’lumotlar tarixiy fakt sifatida muhim. Ma’lumotlar qisqacha axborot tarzida keltirilsa ham ulug’ mutafakkir hayotini o’rganishda katta ahamiyatga ega. Ikkinchidan, asar Navoiy nazorati ostida yakunlangan. Demak, Navoiy o’zi haqidagi qaydlarni ko’rgan. Ma’lumotning nihoyatda qisqa berilishiga qaraganda, Navoiyning o’zi shuni ma’qul topgan bo’lishi mumkin. Balki shuning uchun ham o’sha davr manbalarida, ayniqsa, Navoiyning yaqin shogirdi, muarrix Xondamirning barcha tarixiy asarlarida ular deyarli aynan takrorlanib, ortiqcha tafsilot bilan boyitishga jur’at etilmagandir.

Davlatshoh Samarqandiy ham negadir o’z tazkirasida Navoiyning otasi to’g’risida juda qisqa to’xtaladi. “Navoiyning otasi Abulqosim Boburning ishonchli kishisi Chig’atoy ulusi ulug’laridan edi”, — deyish bilan kifoyalanadi. Ayni paytda u Navoiyning otasi harbiy bo’lganini ta’kidlab o’tadi.

Tekshirishlar natijasida Alisher Navoiy davrida yaratilgan turli janrlarga mansub asarlarning birortasida ham ulug’ amirning otasi haqida yetarli ma’lumot keltirmaganiga ishonch hosil qildik. Shunisi taajjubliki, Navoiy vafotigacha yaratilgan barcha asarlarda Navoiyning otasi borasida yuqoridagi ma’lumotlarga qo’shimcha bo’ladigan fakt yo’q. Hatto “Ravzat us-safo” asarida ham uchramaydi. Navoiyning o’z ajdodi borasida qoldirgan mavhum ma’lumotlari va ko’kaldoshlik manbalarini aniq izohlab ketmaganligi uning nihoyatda kamtarona yo’l tutganligi va kibru g’ururga berilmaganligi bilan izohlanar balki.

1501 yili Navoiy vafot etadi. Shundan keyingi davr manbalarida Navoiy haqidagi qiziqarli ma’lumotlarni ko’rish mumkin. “Habib us-siyar”da birinchi marta Navoiy otasining ismi tilga olinadi. Jumladan, Mirzo Ibrohim tomonidan Abu Sa’id mirzo huzuriga elchi yuborilganda ularga hamrohlik qilish Amir Alisherning otasi G’iyosiddin Kichkinaga topshirlganligi aytiladi.

Shu o’rinda olimlarning ulug’ amir xislatlari va faoliyatiga bag’ishlangan Xondamirning maxsus asari – “Makorim ul-axloq” shoir vafotidan so’ng yozilgan degan fikrini yana bir bor chuqur o’ylab ko’rish kerakka o’xshaydi. Shunday deb hisoblangan taqdirda “Habib us-siyar”da Navoiyning otasi haqida qo’shimcha ma’lumot berishga jur’at etgan Xondamir “Makorim ul-axloq”da ham erkin fikr yuritishi mumkin edi. Lekin muallif Shohrux sulton vafotidan so’ng Navoiyning otasi bola-chaqasi bilan Sheroz tomonga yo’l olganini ayta turib, uning nomini tilga olmaydi. Balki, “Makorim ul-axloq” Navoiy vafotidan avval yozila boshlagandir. Shuning uchun ham Xondamir asarda ustozi belgilab bergan chegaralardan chiqmagandir? Qizig’i shundaki, “Ravzat us-safo” da ham Navoiy otasining nomi tilga olinmagan. Bu asar Navoiyning o’z nazorati ostida yozilgani manbalarda tasdiqlangan. Demak, Navoiy ongli ravishda ota-onasi haqidagi tafsilotlarning berilishini xohlamagan ko’rinadi. Sadriddin Ayniy yozadi: “Shohrux mirzo saltanati davridagi katta amaldor va dong chiqargan lashkarboshilar tarixiy asarlarda nomma-nom qayd etilgan. Agar Alisherning otasi katta amaldorlar jumlasidan bo’lganda edi, u davr tarixchilari nazaridan, xususan, “Ravzat us-safo” nomli tarixiy asarni yozgan Mirxondning nazaridan chetda qolmas edi”.

Faxriy Hirotiyning “Latoifnoma”sida yoziladi: “Mirning tarjimai holidan xabardor mo’ysafid tarixchilar va to’g’ri so’zli dunyo ko’rganlar o’z asarlarida shunday keltiradilarkim, Mirga amirlik mansabi merosiydur. Uning otasi Amir Kichkina sulton Abu Sa’idning xizmatida edi. Garchi muhru mansabi bo’lmasa ham, katta hurmatga ega edi. Ona tomondan bobosi Amir Shayx Abu Sa’id Chang mirzo Boyqaro xonadonida amir ul-umaro edi. Mir o’n yoshligidan Bobur mirzo xizmatida bo’lib, (sulton) uni farzandidek ko’rardi. Mir zamon sultoni (Husayn Boyqaro) bilan maktabda hamsuhbat va hamsaboq edi. Ular qachon boshlariga baxt qushi qo’nsa, bir-birlarini unutmaslikka ahdu-paymon bog’lashgan ekan”. Faxriyning tazkirasi Navoiy vafotidan so’ng 1521-1522 yili yaratilgan. Tazkira muqaddimasidagi ishoraga qaraganda, u mazkur ma’lumotlarda kimgadir suyangan. Balki Faxriy bizga yetib kelmagan qandaydir manbaga asoslangandir. Bu bizga qorong’i. Biroq uning Navoiy bilan shaxsan tanish bo’lganligi va mushoralarida qatnashganligi uning ma’lumotlari ishonchli ekaniga shubha tug’dirmaydi. Shunga qaramay, nega Navoiyning ona tomonidan bobosi ismini ko’rsatib, ota tomoniga e’tibor bermaganligi taajjublanarli tuyulmoqda. Bu esa Xondamir asarlaridagi ma’lumotlar ruhiyatiga mantiqan bog’lanmaydi. Gap shundaki, Faxriy Abu Sa’id Changni Boyqaro xonadonida amir ul-umaro edi, deb ko’rsatar, uning Navoiyga ona tomondan bobo ekanligini ta’kidlar ekanmi, Navoiy o’z e’tirof etgan “ota-otadin yetti pushtg’a degincha bu rafi’ dudmonning boyiri bandasi va bu vasi’ ostonning mavrusi tuhmasi, ya’ni bu xonazodaning xonavodasi va bu xonavodaning xonazodasi” degan mulohazaga binoan ota tomoni ajdodlari haqida ham, albatta, ma’lumot berib o’tishi joiz edi. Bunday ma’lumotning yo’qligi Navoiyning ota tomonidan ajdodlari haqida aniq fikr yuritishga imkon bermaydi. Y.E.Bertels yozadi: “Alisherning bobosi Abu Sa’id Chang Boyqaroning Qandahordagi qisqa davrli hukumati paytida uning devonida amir edi. Uning o’g’li, ya’ni Navoiyning otasi G’iyosiddin Kichkina Mansurning ko’kaldoshi edi”. Biroq shu o’rinda G’iyosiddin Kichkinaning aynan Mansur bilan emikdoshi bo’lganligi haqidagi Bertel`s xulosasi taxmin ekanligini ham ta’kidlash zarur. Chunki fanga ma’lum Navoiy davri manbalarining birortasida ham bu tarzdagi ma’lumot uchramadi.

Faxriyning Amir Kichkina haqidagi ma’lumotlaridan ikki muhim xulosa chiqarish mumkin. Birinchisi, Faxriy bizga ma’lum manbalarning ichida birinchi bo’lib, Amir Kichkina Sulton Abu Sa’id mirzo saroyida xizmat qilganini yozib qoldirgan. Bu gaplarda jon bor. Abulqosim Bobur vafot etib, Xurosonda to’s-to’polon boshlanganda shahzodalar birin-ketin taxtga o’tirishar va sal o’tmay biri ikkinchisining siquviga bardosh bera olmasdan Hirotni tashlab qochar edi. Shunday sharoitda taxtni Mirzo Ibrohim egallaydi. U Hirot taxtini saqlab qolish maqsadida o’z atrofiga saltanat ulug’larini yig’adi va Abu Sa’id bilan ittifoq tuzishga urinadi. Buni Hirot saltanatining obro’li arboblaridan bir nechasini sulton Abu Sa’id qoshiga yuborishida ko’ramiz. Elchilar Shayx Nuriddin ibn Bahouddin Umar, Shayx Shamsiddin Jomiy va Amir Burhoniddin bo’lib, ularni kuzatib boruvchi hamroh sifatida Alisherning otasi G’iyosiddin Kichkina tayinlanadi. Abu Sa’id ularni izzat-ikrom bilan qabul qiladi va kuzatib qo’yadi. Demak, Abu Sa’id mirzo G’iyosiddin Kichkina bilan muloqotda bo’lgan. Tarixiy yilnomalardan ma’lumki, o’sha yiliyoq Abu Sa’id Hirotni egallaydi. Ikkinchisi, “Habib us-siyar”da G’iyosiddinning amirlik davri haqida gapirila turib, rasmiy ohangda G’iyosiddin Kichkina deb ko’rsatilishi Faxriy ma’lumotlari bilan birlashtirilganda bu laqabning ulug’lovchi sifatga ega bo’lganligini ko’rsatadi. Xondamir ma’lumoti ruhidan kelib chiqadigan bo’lsak, Faxriy to’g’ri aytgan. Abu Sa’id Abulqosim Bobur amaldorlaridan bir qanchasini o’z saroyida qoldirganida G’iyosiddin Kichkinani ham hamsuhbat sifatida qoldirgan bo’lishi ehtimolga yaqin. Ko’rinib turganidek, yuqoridagi ma’lumotlar Ayniy fikrini inkor etadi. Zotan, Shohruxning nevarasi Mirzo Ibrohim o’zi uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’lgan muhim vazifani faqat saltanatning eng ishonchli kishisiga topshirishi mumkin edi. Shu o’rinda Kichkina laqabining kelib chiqishi haqida fikr yuritib ko’rish mumkin. Navoiy davri tarixiy asarlari, jumladan, “Matlai sa’dayn…” va “Ravzat us-safo” kabi eng salmoqli tarixiy asarlarda asosiy e’tibor “Navoiyning bobosi Amir Temurning o’g’li Umarshayxning xos mulozimlaridan bo’lib, uning peshonasiga shahzodaga ko’kaldosh bo’lish yozilgan edi” degan fikrga berilgan. Bu ikki asar Alisherning amirlik davrida yozib tugatilgani va uning nazaridan o’tganligi hisobga olinsa, undagi ma’lumot shubha uyg’otmaydi. Ayniqsa, unda sezilmasdan qolayotgan yana bir muhim jihat bor. Bu ko’kaldoshlik belgisidan ko’ra Navoiy bobosining otasi Amir Temurning xos kishilaridan bo’lganligi va onasi shahzodani, ya’ni Umarshayx mirzoni o’z bolasi bilan qo’shib emizish kabi o’ta yaqin aloqalarga ega kishilar ekaniga ishora qilinayotganiga ko’ra belgilanadi. Xuddi ana shu jihat Faxriy ma’lumotlari bilan uyg’unlashganda qanchalik izchillik kasb etishi sezilibgina qolmay, balki mantiqiy xulosaga ham olib keladi. Ma’lumki, Amir Temur vafoti paytida marhum Umarshayx ibn Temur Ko’ragonning o’g’li Boyqaro 12 yoshda edi. Demak, Umarshayxning ko’kaldoshi bo’lgan Abu Sa’id Chang bu paytlari ellik yoshlarda bo’lgan. Boyqaro 22 yoshga to’lganda Shohrux uni Qandahor viloyatiga hokim etib tayinlaydi. Abu Sa’id Chang esa uning ishonchli kishisi sifatida “Amir ul-umaro” unvoni bilan taqdirlanib, uning noibi va maslahatchisi vakolatiga ega bo’ladi. Bu mansab Boyqaroning o’g’li G’iyosiddinning birga tarbiya topishi va birga o’sib-ulg’ayishini ta’minlaganligi g’ayrimantiqiy emas. Saroy ahli esa ularning ismlari bir xil ekanidan, amirning o’g’lini farqlash uchun G’iyosiddin Kichkina deb atagan bo’lishlari ehtimolga yaqin. Mazkur laqab ko’kaldoshlik belgisi kabi temuriylarga yaqinligini izohlab turgani uchun bir umr uning nomiga qo’shib aytilgan bo’lishi mumkin.

Faxriy ma’lumotlaridan kelib chiqadigan yana bir muhim mulohazaga e’tiborni qaratish lozim. G’iyosiddin Kichkinaning Abu Sa’id davrida tirik ekanligi zamonaviy navoiyshunoslikdagi “Navoiyning otasi shoir yoshligida (11-12 yoshlarda) vafot etgan” degan aqidaning noto’g’ri ekanligini ko’rsatadi. Bu esa, Navoiy hayoti talqini bo’yicha ilgari surilayotgan “Abulqosim Bobur vafotidan so’ng Mashhadda qolgan Navoiy chor-nochor ahvola kun kechirgan” kabi qarashlarni ham inkor etadi. Navoiyning asarlarida uchraydigan faqirlik motivlari, garchand ular Mashhad bilan bog’liq bo’lsa-da, boshqa sabablar asosida aytilgan va bu haqda o’z mavridi bilan alohida to’xtalamiz.

Faxriyning kichik zamondoshi Som mirzo Safaviy qalamiga mansub “Tuhfai Somiy” tazkirasida Faxriy ma’lumotlari deyarli takrorlangan. Biroq, undan farqli ravishda, Navoiyning otasi Kichkina Bahodir tarzida tanishtirilgan. Tazkira yozilgan davr Navoiy davriga nisbatan yaqin bo’lgani uchun bu o’zgartirishda biror ma’lumotga tayanilgan deb o’ylashga asos bor. “Temur tuzuklari”da aytilishicha, qaysi amir mamlakat yo bir qo’shinni yengsa, unga birinchi navbatda, tug’ berib, bahodirlik laqabi rasmiy ravishda uning nomiga qo’shib yozilgan. So’ng chegara viloyatlaridan biriga hokim etib tayinlangan. G’iyosiddin Kichkinaning bizga ma’lum faoliyatiga nazar tashlaydigan bo’lsak, Som mirzoning ma’lumoti asoslidek ko’rinadi. Ammo uning qanday hujjat tayanganini aniq ko’rsatish qiyin.
Som mirzo ma’lumotlarida e’tiborni tortadigan yana bir o’ziga xos nuqta Faxriy tazkirasida keltirilgan Abu Sa’id Chang nomining Abu Sa’id Bek tarzida keltirilganligidir. Bu Som mirzo tuzgan asl nusxada shundaymi yoki xattotlar “xizmati”mi, hozircha aniqlanishi kerak bo’lgan vazifadir. Som mirzo Xondamir, Kamoliddin Behzod bilan tanish edi. Shu nuqtai nazardan bu ikki tazkiraning asl nusxalarini chog’ishtirish navoiyshunoslikka muhim yangilik kiritadi degan fikrdamiz. Shundagina Som mirzo qaydlarining aniqlik darajasi ma’lum bo’lardi.

Navoiy ota-bobolarining zikr etilgan nomlari qo’lyozma manbalarda turli talqinlarga uchragan. Ikkilamchi manbalardagi ayrim ma’lumotlar asl manbalardagi ma’lumotlardan farqli. Avvaliga ular biror-bir manbaga asoslangandir degan fikrda edim. Ularni topish ilinjida ancha vaqtim va kuchimni behuda sarf qildim. Masalan, “Habib us-siyar”da G’iyosiddin Kichkinaning laqabi Ganjkina (yoki Kanjkina, Kanjakina), Kijakina (yoki Kijakniya) tarzida uchrashi hattotlar tomonidan nuqtalar qo’yilmay ketgani oqibatida yuz berganiga ishonch hosil etgunimcha “Habib us-siyar”ning o’nlab qo’lyozma va bosma nusxalarini ko’rib chiqishga to’g’ri keldi. Tadqiqotning ma’lum bosqichida ular kitobat an’anasiga xos umumiy illat ekanligiga amin bo’ldim va ikkilamchi manbalardagi Navoiy otasi bo’yicha ma’lumotlarning asl ilk manbalardagi ma’lumotlar bilan muvofiqlik darajasini o’rganishga kirishdim.

Keyingi davrlarda yaratilgan manbalardagi ma’lumotlar ko’rib o’tilganlari kabi muhim va original emas. Hatto ba’zilarini adashtiruvchi va soxta ma’lumotlar sirasiga qo’shish mumkin. tadqiq ob’ekti sifatida tanlab olingan XV asrdan XX asrgacha yaratilgan o’ttizga yaqin manbadagi ma’lumotlar guruhlashtirilganda Navoiyning nasabi haqida ikki xil qarash mavjudligi ma’lum bo’ldi. Bir guruh mualliflar “uning ota-bobolari temuriylarning amirlaridan bo’lib, onalari shahzodalarga enagalik qilganlar” desalar, ikkinchi, nisbatan kamchilikni tashkil etgan guruh “Alisherning ota-bobolari uyg’ur baxshilaridan bo’lgan” deb hisoblaydi. Ushbu jihatni o’rganishning nechog’lik muhim ekani manbalar qiyosiy tahlilida chuqurlashganimiz sari yanada yaqqolroq ayon bo’la boshladi. Zero, davrlar kechmishi mobaynida tazkiranavislik an’anasi har ikkala qarashni qabul qilgani, aralashtirib yuborilgan ma’lumotlar o’zidan keyin qator “yangi” ma’lumotlarning tug’ilishiga sabab bo’lgani sezildi. Avvalgi guruhning mulohazalari, o’z-o’zidan ravshanki, yuqorida biz ko’rib o’tgan mashhur tarixiy asarlarga asoslangan. Keyingi guruhga kiruvchi manbalar o’zining jug’rofiy tarqalish hududi va mashhurligi jihatidan Movarounnahr hududi bilangina chegaralangan. Ularning eng oldi va, aytish mumkinkm, keyingi avlod tazkiranavislariga material vazifasini o’tagan ma’lumotni taqdim etgan manbav Mirzo Haydar Do’g’lotning “Tarixi Rashidiy” asaridir. U, garchi tarixiy asar bo’lsa-da, Navoiy haqidagi ma’lumotlar yo’l-yo’lakay an’anaviy umumiy tanishtiruv-tazkiraviy shaklda beriladigan ma’lumotlar sirasiga kiradi. Jumladan, unda “Navoiy asli uyg’ur baxshilaridan bo’lib, otasi Amir Kichkina oddiy (yoki rasmiy) odam (marde bud ala arrasm) edi”, — deb yozib qo’yilgan. A.A.Semyonov o’z vaqtida yozgan edi: “Mirzo Haydar Do’g’lotning guvohlik berishicha, Alisherning kelib chiqishi an’ana bo’yicha temuriylar davrida uyg’ur tilida rasmiy ish qog’ozlarini bituvchi baxshilar, ya’ni uyg’ur munshiy va kotiblariga bog’lanadi. Nasab jihatidan u aslzodalarga ham, “kibor mulozimlarga” ham emas, balki Bartol`d aytgandek, otameros devon amaldorlariga mansub”. Shu narsaga e’tibor qilish kerakki, bu ma’lumot Mirzo Haydar asaridan boshqa XV-XVI asr boshida yaratilgan biror-bir manbada uchramaydi. Navoiy bilan shaxsan tanish bo’lgan tarixchilar va olimu-ijodkorlarning bunday ma’lumot bermaganliklari tufayli Mirzo Haydar ma’lumotiga ehtiyot bo’lib yondashish talab etiladi. Ikkinchidan, Mirzo Haydar Navoiyning vafotidan sal ilgariroq, ya’ni hijriy 905/1499 – 1500 mil.) yili Toshkentda tug’ilgan. Umrining asosiy qismi Koshg’arda va oxiri Hindistonda o’tgan. Unda Navoiy xaqidagi ma’lumotlarni ulug’ shoirni shaxsan tanigan kishilardan olish imkoniyati yo’q edi. Hatto umrining oxirini boburiylar saroyida o’tkazgan Xondamir ham Mirzo Haydarning
Hindga kelishidan taxminan yetti yilcha ilgari vafot etib ketgandi. Shunday bo’lgach, Mirzo Haydar bahs etilayotgan mavzu bo’yicha o’z hamasrlari Faxriy va Som mirzochalik o’z ma’lumotlarini qayta tekshirib ko’rish imkoniga ega emas edi. Uchinchidan, tarixiy asar yaratilish jarayonida muallif ba’zida yozma manbalarga emas, balki uzunquloq gaplarga tayanib, ularni fakt sifatida qayd etganligi fanga ma’lum. Tarixchi olim T.Sultonov XV-XIX asrlarda yaratilgan tarixiy asarlar mazmuniga bag’ishlangan tadqiqotida ta’kidlashicha, Mirzo Haydar ham ko’pgina o’rinlarda shu yo’ldan borgan.

Xo’sh, baxshilar kimlar? Semyonov Navoiy va Husayn Boyqaro munosabatlariga doir maqolasida “baxshilar – devon, mahkama xodimlari” deb quruqqina tushuntirish bilan cheklansa, T.Sultonov o’z tadqiqotida boshqa bir munosabat bilan Abulg’ozi Bahodirxonning ta’rifi va V.V. Bartol`dning xulosasiga asoslanib, baxshi-kotilarning mavqei va vazifalari haqida ancha tushuntirish beradi: “…Uyg’ur xalqi orasida savodxon kishilar ko’p bo’lgan. Ular yozuv-chizuvlarni yaxshi olib borishar va devon hisob-kitoblarini yaxshi bilar edilar. Chingizxon sulolasi davrida Movarounnahr, Xuroson, Eronda devon va mahkama xodimlarining barchasi uyg’urlardan edi. uyg’ur harfi bilan hujjat to’ldiradigan Turkiston xonlarining kotiblari va amaldorlariga nisbatan asl ma’nosi budda ruhoniylarini anglatuvchi “baxshi” (sanskritcha “bhikshu”) istilohi qo’llanardi. V.V.Bartol`dning ta’minicha, “mazkur kotiblar chig’atoy xonlari dargohida musulmon madaniyati vakillaridan ko’ra taxtga yaqinroq turganlar va tarixiy voqealarni zikr etib borish tamoman ularning qo’llarida bo’lgan”. Tarixchi olim Chingizxon davrida butparast uyg’urlar dini jihatidan mo’g’ullarga, tili jihatidan esa Markaziy Osiyo xalqlariga yaqin bo’lganliklari uchun mo’g’ul xonlari ulardan unumli foydalanganlar va, tabiiyki, uyg’urlar musulmonlardan ko’ra mo’g’ullarga yaqinroq hisoblanganlar, deb xulosa chiqaradi. Mo’g’ullar istilosining dastlabki davrlarida balki shunday bo’lgandir. Jahongir Amir Temur Ko’ragonning tarixi yoritilgan “Zafarnoma”da Sharafiddin Ali Yazdiy yozuv-chizuv ishlarini olib boruvchi kishilarni “baxshiyoni turk” deb atagan. Bundan ma’lum bo’ladiki, Temur saroyida yozuv-chizuvlarni asosan o’zbek kotiblari olib borishgan. Biroq kotib o’rnida “baxshi” so’zini ishlatish mo’g’ul xonlaridan an’ana bo’lib qolgani sababli har ikki istiloh bir ma’noda qo’llangan. Demak, Temur davrida kotiblarning baxshi nomi bilan atalishiga an’ana deb qarasak, unda Mirzo Haydar Navoiyni “uyg’ur baxshilaridan” deb atayotganida uning millatini emas, balki ajdodi saroy kotiblaridan demoqchiligi ma’lum bo’ladi.

Endi Mirzo Haydarning Navoiy nasabini saroy kotilariga olib borib taqashi qay darajada haqiqatni ifodalashi masalasiga e’tiborni qaratsak. “Temur tuzuklari”da kotib-yozuvchilar haqida ba’zi gaplar mavjud. Masalan, Temur farzandlariga bir guruh kishilardan iborat yozuvchilar tayinlashni, ular majlislarda belgilangan ishlar, tadbirlar, muhim masalalarni voqea-tafsilotlari bilan yozib borishlarini, hukmdor chiqargan hukmu-farmonlarni batafsil qalamga olib, sultonning voqea daftariga yozib borishlarini, saltanat oshxonalarining har birida yozuvchilar bo’lib, kundalik kirim-chiqimlarni yozib turishlarini ta’kidlaydi.

Bundan shunday xulosa chiqarish mumkinki, kotiblar saroyda o’rtamiyona vazifalarga ega bo’lsalar-da, hukmdorning bevosita nazorati ostida, unga yaqin bo’lish imkoniyatiga ega ekanlar. “Tarixi Rashidiy”dan bo’lak manbalar, xususan, original uslubda yaratilgan “Boburnoma” yoki Navoiy bilan shaxsan tanish, ulug’ amirning o’zidan va hamsuhbatlaridan aniq ma’lumotlar olgan Xondamir, Faxriy, Zayniddin Vosifiy, qolaversa, bizgacha yetib kelmagan manbalarga boy Hirot kutubxonasiga egalik qilgan Som mirzo Safaviy asarlarida Navoiy ajdodining temuriylarga ko’kaldoshligi, ularning amirlar sulolasidan ekanligi bir ovozdan tasdiqlangan. Saroy kotiblari – baxshilar hukmdorning ishonchli kishilaridan sanalar ekan, agar Navoiy bu tabaqaga mansub bo’lganida Hirot tarixchilari bu haqda ishora berib o’tishlari lozim edi. Navoiyning o’zi ota-bobolari temuriylar saltanatida “ulug’ marotibg’a sazovor va biyik manosibg’a komgor bo’lg’on erdilar” degan ekan, birinchi navbatda, uning o’ziga ishonmoq kerak. Mirzo Haydarning asossiz xulosasi, afsuski, keyingi davrlarda yanada rivojlantirib yuborilganini ko’rish mumkin.

Keyingi asrlarga taalluqli manbalarning Navoiy davri, ya’ni ilk manbalardan ancha farq qiluvchi jihati, ularda tekshirib ko’rilmagan turli ma’lumotlarni qo’shib bayon etish holatining ustuvorligida ko’rinadi. Masalan, Abdulmo’minxonning “Tom ut-tavorix” (1598 yil, Buxoro) to’plamida keltirilgan Navoiyning tarjimai holi shoir zamondoshlarining yozib qoldirgan ma’lumotlariga umuman mos kelsa-da, Davlatshoh Samarqandiy qo’llagan “otasi Chig’atoy elining mashhurlaridan” iborasiga Mirzo Haydarda keltirilgan “Kichkina” nomini qo’shish va bu ikki iboradan so’ng “baxshi” atamasini ildirish orqali keyingi davr manbalariga “yangi” ma’lumotni taqdim etgan. Shu qabildagi ma’lumotlar Mahmud bin Valining “Bahr ul-asror”, Fahmiyning “Tazkirat ush-shuaro” asarlarida, Sharifjon Mahdum Sadr Ziyoning bayozida ham uchraydi. Biz qo’limizdagi manbalarni Navoiy tarjimai holi ko’rinishlari bo’yicha guruhlashtirganimizda ma’lum bo’ldiki, “Tarixi Rashidiy”dagi ma’lumotga suyanish faqat O’rta Osiyoda yaratilgan asarlardagina uchrar ekan. E’tibor bering-a, “Bahr ul-asror” Balxda, “Tom ut-tavorix” Buxoroda, Fahmiy tazkirasi Samarqandda, Sadr Ziyo asarlari Buxoroda yaratilgan. Tarixchi T.Sultonov ham “Tarixi Rashidiy”ning O’rta Osiyo va Sharqiy Turkistondan tashqarida, xususan, Yaqin Sharqda tarqalmaganligini alohida qayd etgan. Bu esa Navoiyning “baxshi”lardan ekanligi haqidagi ma’lumot Mirzo Haydarning ijodi ekanligi va keyingidavr asarlarida uchrashi undan ko’chirish oqibatida ro’y berganligini tasdiqlaydi.

XVI-XIX asrlarga taalluqli manbalarda yana bir qusur uchraydi. bu Navoiy davri manbalaridagi ma’lumotlarning o’zgartirilganida ko’zga tashlanadi. Jumladan, Darvish Ali Changning 1572-1573 yillari yaratgan “Tuhfat us-surur” yoki “Risolai musiqiy” nomi bilan mashhurlik tutgan musiqa nazariyasiga oid asarida keltirilgan Navoiy tarjimai holida “Alisherning otasi zaif inson bo’lsa-da, o’zi ustida ishlashni qo’ymas edi” degan jumla mavjud. Agar unga ishonilsa, G’iyosiddin Kichkina haqidagi tasavvurimiz boshqa yo’nalish kasb etishi mumkin. Ammo qiyosiy tekshirishlar ma’lumotning Davlatshohdan olinganligini ko’rsatdi. Muallif Davlatshohning “Sipohiy bo’lishiga qaramay, fozillikni tashlamadi” iborasini o’z tushunchasiga muvofiq talqin qilganligi ravshanlashdi. XVIII asrda Hindistonda yashab, ijod etgan Vola Dog’istoniyning “Riyoz ush-shuaro” tazkirasida “Navoiy chig’atoy sultonzodalaridan” deb
keltirilishi uning Navoiy davri manbalaridagi ma’lumotlarning umumiy ruhiyatidan chiqargan shaxsiy mulohazasi deyish mumkin. XIX asrda yaratilgan “Ro’zi ravshan” tazkirasida esa “Navoiy chig’atoy sultonlaridan” deb bitilganligi, o’z navbatida, Vola xulosasining o’zgartirilgan varianti ekanligi aniqlandi. Bunday misollar ko’p bo’lib, ilk ma’lumotlar keyingi davr asarlarida umumlashtirib borilavergan va zamonlar o’tgani sari Navoiy davri manbalaridagi ma’lumotlar o’z asliyatidan ancha uzoqlashib ketgan.

Bolaligi

Manbalar xronologiyasiga rioya qilinadigan bo’lsa, Alisherning bolalik davri haqidagi dastlabki ma’lumot Davlatshoh Samarqandiy qalamiga mansub. Biroq u juda qisqa bo’lib, bo’lajak shoirning Abulqosim Bobur saroyidagi turmushi va sulton bilan oralaridagi yaqin aloqalar ta’kididan iborat. Xondamir “Makorim ul-ahloq” asarida shoirning bolalik davrini muayyan darajada yoritgan. Keyinchalik Faxriy Hirotiy, Zahiriddin Bobur, Som mirzo Navoiyning Husayn Boyqaro bilan maktabdosh bo’lganligini aytib o’tganlarida so’zsiz uning asariga suyanganlar. Shuni hisobga olib, Davlatshoh va Xondamir Navoiy tarjimai holining umumiy qolipini yaratib bergan deb aytish mumkin. Qolganlar o’sha davrning o’zidayoq ozmi-ko’pmi aniqlik kiritib borganlar. Jumladan, Faxriy Navoiyning Abulqosim Bobur xizmatiga kirganda o’n yoshda bo’lganligini ta’kidlasa, Som mirzo Alisherning Abulqosim vafotidan so’ng Mashhadda qolib ilm orttirganligini tasdiqlagan.

Qo’shimcha sifatida Navoiyning Pahlavon Muhammadga bag’ishlangan “Holot”ida ularning do’stligiga qirq yilga yaqin vaqt bo’lganligi aytib o’tilganini ko’rsatish mumkin. Agar asarning milodiy 1493 yili yozilganligini e’tiborga olsak, ularning do’stligi taxminan milodiy 1457 yildan, ya’ni Alisherning 16 – 17 yasharligidan boshlangani oydinlashadi.

Davlatshoh Navoiyning yoshligidayoq zullisonayn ijodkor sifatida Abulqosim Boburga manzur bo’lganini qayd etgan. Uning ma’lumotiga Faxriyning “Alisher o’n yasharligida Abulqosim Bobur xizmatiga kirgan” tarzidagi ta’kidini qo’shsak, Navoiyning juda erta forsiy va turkiy tilda birdek ijod qilishga intilganligi ma’lum bo’ladi. Navoiyning Lutfiy bilan bo’lgan suhbatida keltirilgan “Orazin yopg’och ko’zumdin sochilur har lahza yosh, Bo’ylakim paydo bo’lur yulduz, nihon bo’lg’och quyosh” matla’li g’azali shoirning o’spirinlikda yozgan turkiy tildagi ijodi namunasi ekanligi Xondamirning “Makorim ul-axloq” asari tufayli ilmiy iste’molga kiritildi. Afsuski, biz hozirgi kunda uning bolaligida yozgan forsiy she’rlaridan namunalarga ega emasmiz.

Albatta, uning she’riyatga mehr qo’yishi va ijodga kirib borishi masalasida, avvalo, Alisher Navoiyning o’ziga murojaat etish maqsadga muvofiq. Uning asarlaridan yoshlik davriga oid keltirilgan ma’lumotlarni topib izchil tartibda sanalashtirsak, bolalik yillari tasvirlaridan eng oldi sifatida kattalar huzurida Qosim Anvor g’azalini o’qib bergani va bu paytda 3-4 yoshlarda ekani ma’lum bo’ladi. Mazkur ma’lumotda shoir ushbu she’r birinchi yod olgan g’azali ekanligini e’tirof etgani yanada ahamiyatlidir. Keyingisi, Shohrux mirzo vafotidan so’ng Alisherlar oilasining Iroqqa (hozirgi Eron) ko’chishi va Taft qishlog’ida Sharafiddin Ali Yazdiy bilan uchrashuvi bilan bog’liq tafsilotlardir. Bu paytda Navoiy, o’z e’tiroficha, olti yoshda bo’lgan. Boshqa o’rinlarda bolaligiga taalluqli yosh sanalarini ko’rsatmagan.

Yigitlik davri

Manbalarda keltirilishicha, Navoiy yoshlik davrining bir muddatini Abulqosim Bobur saroyida o’tkazgan. Abulqosim Bobur 1456 yili qishlash uchun Mashhadga ko’chganda, Alisher va Husayn Boyqaro ham u bilan ketishadi. O’sha qish (1457) Abulqosim Bobur vafot etadi. Xondamir “Habib us-siyar”da aniq ko’rsatishicha, Alisher Navoiy Abulqosim Bobur bilan birgalikda Mashhadda bo’lgan va sulton vafotidan keyin shaharda qolib, ilm takomili bilan shug’ullangan. Biroq u Navoiyning Mashhadda qancha vaqt yashaganligi haqida na bu va na boshqa asarlarida hech qanaqa ma’lumot berib o’tmagan. Umuman, bu haqda so’z yuritgan manbalarda uning Hirotga qachon qaytgani aytilmagan.

Bartol`d ko’rsatishicha, Alisher Hirotga 1464 yili qaytgan. Olimning manbalarda ko’rsatilmagan xronologiyani bu qadar aniq aytishidan maqsadi, nazarimizda, aynan shu sanada Abu Sa’id saltanatida kechgan og’ir siyosiy voqealarga Navoiyni bevosita aloqador qilish, shuning natijasida Navoiy va Abu Sa’id ixtilofiga siyosiy tus berish bo’lganligi ehtimol. Aytish kerakki, Bartol`d tomonidan tarixiy-siyosiy faktlarning Navoiy shaxsiyati atrofida bog’lanishi shu qadar tabiiy chiqqanki, olimning fikrlash tarzi keyingi navoiyshunoslik tadqiqotlari rivojiga ta’sir ko’rsatmay qolmadi. Barcha tadqiqotlarda bir ovozdan Navoiy Abulqosim Bobur vafot etgach, Mashhadda qolib, 1464 yili Hirotga qaytgani bitiladi. Navoiyning Mashhaddagi hayoti tafsilotlari shoirning o’z asarlarida uchrab turadigan xotiralari asosida tiklandi. Jumladan, Alisherning Mashhadda qolib, ilm takomili bilan mashg’ul bo’lishi, Imom Rizo ziyoratgohidagi hujraga joylashib, o’sha yerda istiqomat qilishi va ko’pgina shoiru-ilm ahli bilan muloqotda bo’lishi, hujrada betob bo’lib yotganida Kamol Turbatiy, Pahlavon Muhammad bilan tanishishi mantiqan Abulqosim Bobur vafot etgan 1457 yildan 1464 yilgacha o’tgan yetti yillik davr bilan bog’liq tarjimai holni qat’iylashtirdi. Ammo olimlarimiz tomonidan mazkur xotiralarning birida keltirilgan muhim bir jihat e’tiborga olinmaganligi oqibatida shoir tarjimai holining birmuncha xiralashib qolganligini sezish mumkin. Xususan, Alisher Navoiy “Holoti Pahlavon Muhammad” asaridagi Pahlavon bilan uchrashuvi zikrida o’zini Mashhadga “ayni iflosu falokat va sarnavishu ranjurish” yetaklab kelgani va bu zamonda Xuroson Abu Sa’id mirzo qo’lida bo’lib, Hirot ahli Samarqand ahliga asir va mute bo’lganligini ko’rsatadi. Diqqat qilsangiz, Navoiy aytmoqchi, uni Mashhadga tortgan sabablar, bu ifloslik, ya’ni o’rta asrlarda bu kalima chorasizlik ma’nosida ishlatilgan; ikkinchisi – falokat, uchinchisi esa sarnavisht, ya’ni taqdir, peshona hamda to’rtinchisi – ranjurish. Mazkur oxirgi kalima ham forsiy bo’lib, xafachilik ma’nosini bildiradi. Demak, Alisher chorasizlik, falokat, taqdir va xafagarchilik oqibatida Mashhadga kelgan. Bu alamzada ohangni biz bilgan Abulqosim Bobur davriga bog’lab bo’lmaydi. Alisher Abulqosim Boburga farzand o’rnida hisoblanardi (Davlatshoh Samarqandiy) va uni Mashhadga Bobur keltirgan edi. Ko’rinib turibdiki, voqea Abu Sa’id zamonasida ro’y bergan. Manbalardan ma’lumki, Abu Sa’id Abulqosim Bobur vafot etgan yilning o’zidayoq Xurosonni egallaydi.

Navoiy 1464 yili emas, balki ilgariroq Hirotga qaytgan ham bo’lishi mumkin. Sanani aniq ko’rsatishning imkoni yo’q, chunki manbalarda bu haqda ma’lumot yo’q. Ammo bir narsa aniq. Alisher Abu Sa’id mirzo davrida Hirotga qaytgan. Bu haqda “Habib us-siyar” asarida “Sulton Abu Sa’id zamonida Hirot dor us-saltanatiga qaytib, bir muddat ul iqboloshiyolik ostona xizmatida bo’ldi” degan qayd mavjud. Navoiyning “Majolis”da keltirilgan Abu Sa’id tarixini yozayotgan Mavlono Abusamad Badaxshiy va sultonning xom mulozimi Shayximbek Suhayliy bilan yaqin do’stligi haqidagi xotiralari yana bir dalildir. Bundan ma’lum bo’ladiki, Navoiy Mashhadda ikki marta muqim yashagan: bir marta Abulqosim Bobur bilan borib, ilm takomili bilan shug’ullangan, ikkinchi marta Abu Sa’id Mirzo davrida chorasizlik, falokat, taqdir va xafagarchilik oqibatida Mashhadga kelgan. Demak, Abu Sa’id taxtni egallab, Xurosonda nisbatan osoyishtalik o’rnatilgach, Alisher Hirotga kelgan va muayyan bir muddatdan so’ng yana Mashhadga qaytgan ko’rinadi. Temuriy sultonlarga ulkan ehtirom ruhida tarbiyalangan, bu ulug’ xonadonga yaqinlik hissidan mag’rur va, eng asosiysi, ijodiy g’ayrati mavj urgan yosh shoirning sulton himoyasiga, poytaxt adabiy muhitiga shoshilishi mantiq nuqtai-nazaridan tabiiy. Shoirning chuqur nadomat bilan Hirotning “Samarqand ahliga asir va mute” ekanligini ta’kidlashi uning Abu Sa’idga bo’lgan salbiy munosabatini yaqqol namoyon qiladi. Demak, bizga hozircha noma’lum voqea tufayli Navoiyning Abu Sa’iddan ko’ngli qolgan deyish mumkin. shunday bo’lgach, Abu Sa’id mirzoning tazyiq o’tkazishidan xavfsirab Mashhadga qochgan Navoiyning 1464 yili yana Hirotga qaytishi mantiqan ishonarli emas.

Yuqoridagi mulohazalar zamonaviy navoiyshunoslikda qabul qilingan “Navoiy Samarqandga aynan Hirotdan yo’l olgan” qabilidagi xulosani ham muayyan ma’noda shubha ostiga qo’yadi. Navoiy Samarqandga to’g’ri Mashhaddan yo’l olgan bo’lishi ham mumkin. navoiy haqidagi manbalarning birortasida uning Samarqandga aynan Hirotdan to’g’ri ravona bo’lgani aytilmaydi. Mirxond, Xondamir va boshqa Navoiy zamondoshlari bu safarni “Xurosondan Samarqandga” tarzida ifodalaganlar. Mashhad ham Xuroson tarkibida ekanligi hisobga olinsa, zamonaviy navoiyshunoslikda Navoiyning Samarqandga jo’nashi tafsilotlarida noaniqliklar mavjudligi ravshanlashadi. Navoiyning Samarqandga ketish oldidan Sayid Hasan Ardasherga yo’llagan maktubi ham aynan Hirotdan yozilganini tasdiqlovchi birorta manbaviy ma’lumot yo’q.

Shuhrat Sirojiddinov., Alisher Navoiy manbalarning qiyosiy-tipologik, tekstologik tahlili.pdf by Khurshid Davron on Scribd