4 январь – Таниқли драматург Шароф Бошбеков 65 ёшга тўлади. Чин дилдан қутлаймиз!

  Шароф Бошбеков янги ўзбек драматургиясида чинакам инқилоб ясаган ижодкор. У ҳатто биргина «Темир хотин»ни ёзганидаям адабиётимиз тарихида ўчмас из қолдирарди. «Хуршид Даврон» кутубхонаси» жўра ва сара ижодкорни бутун ихлосмандлари номидан қутлайди ва саломатлик, янги асарлар тилайди.

ДРАМАТУРГИЯДА ЁШ ДРАМАТУРГ БЎЛМАЙДИ
Шароф Бошбеков билан суҳбат
Суҳбатдош: Адиба Умирова

Бугун биз халқимиз неча асрлардан буён орзу қилган ҳуррият замонида яшаяпмиз. Озодлик туйғуси қалбларни нурафшон этса-да, лекин инсоний муаммолардан ҳалигача холи бўлолганимиз йўқ. Хўш, бугунги эркин одам ўз ҳурлигини еб-ичиш, мол-мулкка ружў қўйиб яшаш деб биладими ёхуд ўз келажаги, халқининг камолоти йўлида сарф қиладими, деган азалий муаммолар адабиёт ва санъат олдига ҳам юксак вазифалар қўймоқда. Чунончи, ҳар қандай даврда ҳам ижодкорлар ва санъаткорлар миллат тақдирини ўйловчи маърифат фидойилари бўлишгани барчамизга аён. Шундай экан, бугун драматургия соҳасида яратилаётган саҳна асарлари инсонга қандай маънавий озуқа бермоқда, деган табиий савол туғилади.

Таниқли драматург Шароф Бошбеков билан бўлиб ўтган суҳбатимиз мавзуси ҳам асосан, бугунги кун драматургиясининг аҳволи, ижоднинг машаққатли ва эзгу вазифалари, энг асосийси, маънавий ҳурлик ҳақида бўлди.

– Шароф ака, адабиётнинг асосий таъсир майдони – кўнгил ҳисобланади. Маълумки, мустабидлик тузуми даврида кўнгил тили билан сўзлашган, кўнглидагини қоғозга туширган ижодкорларга осон бўлмаган. Қаламингизга мансуб «Темир хотин» асарини олайлик, гарчи у ҳазил-мутойибага бой бўлса-да, «ҳамманинг бошидан кечирилган дард»га ўхшайди. Шодликдан туғилган, кадардан яралган бу асар болалигингиз билан боғлиқ хотираларни ҳам эслатиб турса керак…

— Аввало, адабиётнинг ўткинчи қонуниятларга буйсунмаслиги ҳар қандай ижодкорга чексиз қониқиш бағишлайди. Дунёда фақат адабиётгина кўнгилдан тўкилган соф туйғуларни мангуликка муҳрлайди. Қалбимга ижод завқини солган болалигим Булунғур туманидаги гўзал қишлоқларнинг бирида кечган. Туғилган жойимни жуда яхши кўраман. Мустақиллик шарофати туфайли барча қишлоқларимиз шаҳардан қолишмайдиган даражада ўзгараётган бўлса-да, болалигимизда елиб-югурган қинғир-қийшиқ, чанг-тўзон кўчалар, баъзи ҳовлиларнинг пахса деворлари ҳалигача кўз ўнгимдан кетмайди. Мен ҳам Самарқанд шаҳридаги Амир Темур ва темурийлар даврида бунёд этилган кўҳна иморатларга боқиб, неча кун хаёл оғушига чўмганман. Буюк астраномик олим Мирзо Улуғбек қурган расадхона қаршисида туриб, самодаги юлдузларни кузатганман. Шунда бу заминнинг бебаҳо таровати ва самимий, содда одамларининг бетакрор хислатларини ҳис этиб, улуғ амирлар, олим-у, фозилларнинг бу юртга ўзгача меҳр қўйгани бежиз эмаслигини англаганман. Ўзган асарларимдаги кўпгина воқеалар ва қаҳрамонларни ҳам ана шу қишлоқда рўй берган ҳодисалардан, дилга яқин суҳбатдошларнинг феъл-атворидан олганман. «Темир хотин» драмасини ёзишимга ана шундай болаликда бошдан кечирган хотираларим сабаб бўлган.

Кечагидек ёдимда… У пайтлари эркинликка мойил бўлган ҳар бир одамнинг ҳар қадами кузатилган, қалбидаги гапларни очиқ-ойдин айтган ватандошларимизнинг кўпчилигини сургун қилиб юборишган. Ўшанда ҳокимият ҳамма жойда ҳозир-у, нозирлигини амалдорларнинг назорати ёрдамида билдириб турарди. Халқ ўз юртида қўрқув ва таҳликада яшаган пайтда пахта қайғуси ҳаёт-мамот масаласидан ҳам муҳим бўлган. Агар онам далага бир кун чиқмаса, тонг саҳардан уйимизга колхознинг оддий бригадири келиб, от устидан тушмай, онамга дўқ-пўписа қилгани, пахта иши жонига теккан волидам унинг кечиришини сўраб, оёғига тиз чўккан пайтлари бўлган. Шунда отам бундай хўрликларга чидолмай, бригадирни отиб ташлайман, дея неча бор қўлига милтиқ олгани ҳанузгача кўз ўнгимдан кетмайди. Ўшанда бундай камситилишлар ва хўрликларга чидолмай, қанча ўзбек хотин-қизлари ўзига ўт қўйишди.

«Темур хотин»даги Қумри образи дунёга келиб, фақат дала-дашт, рўзғор, бола-чақам деб умрини ўтказган онамнинг тимсоли бўлса, Қўчқор эса фарзанд­лари кўп, оғир меҳнатдан эзилган, ташвиши кўп бўлса-да, беғам қишлоқдошларимнинг ёрқин қиёфаси эди. Олимжон образи халқнинг бошидан кечираётган қийинчиликларини кўриб, бепарво яшолмаган, ҳеч бўлмаса ўзининг ихтироси билан одамларни ташвишга солаётган муаммоларни енгиллатишга уринган маърифатли ўзбек зиёлиларининг ҳаётидан олинган. Асардаги бош­қа қаҳрамонлар – Салтанат ва Аломатхоннинг ҳам ўз ўтмиши бор.

– «Эшик қоққан ким бўлди?» ёки «Тақдир эшиги» асарларингиз ҳам кулгили, лекин ўринли ибораларга бой ва ўзига хос характерга эга. Кейинги ёзган ссенарийларингизда эса комедиядан кўра жиддийлик ҳукмрондек кўринади. Бунинг боиси нимада?

– Одам ёшликда муҳаббатни эҳтирос билан куйласа, ёши улғайгач, она-Ватан, меҳр-оқибат ҳақида куйлайдиган бўлиб қоларкан. Ўш ўтган сари эса бу дунёнинг сир-синоатини англаш учун Яратганнинг чексиз меҳр-муҳаббати ҳақида ўйлаб ёзаркан. Мени ҳам бугун руҳиятимда ва давр остонасида туғилаётган жиддий муаммолар қийнайди. Кўпинча режиссёрлар менга кассабоп, яхши комедиялар ёзиб беринг, дея қисташади. Лекин уларнинг дарди бошқа, менинг дардим бошқа. Бугун ёзганларимни яна бир назардан ўтказсам, аввал сезмаган ёки тан олмаган камчиликларим энди кўзга ташланади. Бунинг боиси шўро даврида бизни институтда рус тилида ўқитишган. У пайтда Навоий, Фузулий, Румий каби улуғ ижодкорларнинг ижодини эмас, рус адиб ва шоирларининг ки­тобларини ўқиган киши даврнинг энг зиёлиси ҳисобланарди. Кўпчилик русча гаплашар, русча фикрлаб ёзарди. Ўзим ҳам биринчи асарим «Тақдир эшиги»ни русча фикрлаб, ўзбек тилида ёзганман. Ҳозир ўша қўлёзмага назар ташласам, асарда ўзбекона лутфга, ҳикматларга бой иборалар ва нақллар ишлатилмагани сабаб жумлалардаги ғализликларни кўриб, уялиб кетаман. Лекин «Eшик қоққан ким бўлди?» асарининг бадиий савияси ўзимни қонтиқтиради. Унда даврнинг гапи ва муаммоларини жиддий очиб беришга ҳаракат қилганимдан хурсанд бўламан.

Ижодий фаолиятимда Машраб Бобоевнинг ижоди катта роль ўйнаган. Ўзганларимни устознинг қўлига тутсам, эринмасдан ўқиб, менга фақат камчиликларини айтарди. Ютуқларини эса ортимдан бошқа давраларда гапириб, орамиздан яхши драматург чиқаяпти, уни қўллаб-қувватлаш керак, деган фикрларни ҳам билдириб қўяркан. Ўша пайтда ижод эркинлиги ҳақида гапиришнинг иложи бўлмаса-да, лекин ижодкорларнинг виждони уйғоқ эди. Қаҳрамонларининг ҳаёти ва қисматига ҳеч ким лоқайд бўлмаган. Ўзим ҳам ижодга шўнғиганимда, қалам билан эмас қалбим билан ёзишга ҳаракат қиламан. Чунки саҳнага кўчган асардаги ҳар бир сўз маълум вақт томошабинларнинг қалбида ўз ҳаётини, тақдирини, хизматини ўтайди.

– Сизни адабиёт билан баб-баравар театр ҳаётига ҳам яқинсиз, десак янглишмаймиз. Ҳозир барча театрларнинг чинакам саҳна асарларига ва томошабинга ташналиги шундоққина сезилиб турибди. Шунинг учун (замонавий ўзбек кассабоп фильмлар мисолида) ҳам мазмуни кўпроқ қизиқарли воқеаларга асосланган асарларга мурожаат қилинмоқда…

– Талант – халқ мулки, деган гап бор. Бу ҳақ гап. Халқимиз буюк талантларни суягани учун ҳам ҳурриятли кунларга эришдик. Энди бизни кундалик ташвишлар «тегирмони» янчиб, эзиб ташламаслиги учун адабиёт ва санъатнинг куч-қувватига суянишимиз керак. Яхши асарларнинг эса ҳар доим харидори топилади. Ҳақиқий китобхон ва санъатсевар ҳозир ҳам китоб ўқишни ёки театрга тушишни канда қилмайди. Аммо тан олиб айтиш керакки, бугун давримиз талабига жавоб берадиган яхши пьесалар театр саҳнасида кам кўринаяпти. Бу аҳвол театр репертуарининг шаклланишини қийинлаштирмоқда. Адабий жараённи мунтазам кузатиб бораман. Кейинги йилларда ёш драматургларнинг номи кўзга кам ташланмоқда. Театр драматургиясининг оқсаётгани ҳақида кўп гапирилаяпти. Чунки кучли характерларни кўрсатувчи спектакллар йўқ. Экранлаштирилаётган пьесаларимиз ҳаётдан тўғридан-тўғри кўчирилган воқеаларга асосланган бўлиб қолаяпти. Ахир, бадиий асар адабиётнинг барча талабларига жавоб бериши керак. Ҳамма нарсани жўн тарзда ҳаётий қабул қилаверсак, унда кино, театрнинг нима кераги бор. Дунёни дераза ортидан ҳам кўриб, томоша қилиш мумкин-ку. Аммо ҳақиқий ижод, чинакам адабиёт ва демакки, ҳақиқий кино ва театр дегани ҳам дунёни шунчаки деразадан қараб томоша қилиш дегани эмасдир. Ҳа, тўғри ижод жараёнида ёш Ёзувчи, ёш шоирлар бўлиши мумкин. Лекин драматургияда ёш драматург бўлмайди. Ижодкор пьеса ёзиш учун адабиётнинг маълум турларида тажриба орттиргандан кейин драматургияга қўл уриши лозим, деб ўйлайман. Ўзим ҳам биринчи пьесамни 30 ёшимда ёзганман. Шунинг учун асарларини театрга тақдим этишга журъат топган ижодкорларга ёш деб баҳо бермасликларини хоҳлардим. Улардан айни пайтда инсонни камолотга етказадиган пухта асарларни кутиш керак. Чунки ҳар қандай Ёзувчининг ёзганлари келажакка йўллаган мактуби бўлади. Унда орзу-умидлари мужассам.

Демоқчиманки, қуруқ гапдан кўра, масалани амалий ҳал қилишга ўтилса яхши бўларди. Масалан, Ёзувчилар уюшмасида ёш драматургларни тайёрлаш масаласига ҳар доим алоҳида эътибор бериб келинган. Уюшма атрофида ҳар доим пьеса ёза олувчи моҳир носир ва шоирларнинг йиғилиши ўтказилади. Энди бундай адабий мулоқотлар театрларда ҳам ўтказилса, режиссёрларимизнинг драма­турглар билан жиддий ва узлуксиз ишлашига имкон туғиларди. Ахир, яхши пьесалар кўпинча театрнинг ўзида драматург, режиссёр, адабий эмакдош, актёр­лар ҳамкорлигида яратилади. Очиғи, ҳозир бизни режиссура муаммоси ташвишга солаяпти. Республикамиз театрларида режиссуранинг умумий савияси пасайиб бормоқда.

– Кўпинча режиссёрлар билан суҳбатлашганимизда театрлар муносиб пьесалар олмаётганидан ташвишланишади. Аммо кўплаб Ёзувчи, журналистлар, ҳатто ижодга дахл­сиз кишиларнинг ҳам ссенарий ёзиб, «асар»ини саҳналаштиришга ҳаракат қилаётганига гувоҳ бўлаяпмиз…

– Энг аввало, саҳна асарларининг бадиий савияси юксак бўлиши керак. Аммо тўғри айтдингиз, кейинги пайтда, «тишсиз», «тирноқсиз» пьесалар кўпайиб кетаётгани сир бўлмай қолди. Баъзи ҳолларда эса соф драмага тўғри келган қўшиқларни тиқиб, музикали драмага айлантиришга уриниш ҳоллари кўп бўлаяпти. Шу боис театрда саҳналаштирилаётган айрим асарлар жанр талабига жавоб бермайди. Масалан, кино санъатида авваллари трагедия, комедия, сиёсий сатира деган турлар бўларди. Ҳозир экранлаштирилаётган фильмларнинг кўпчилигида ана шу ранг-баранг­лик етишмаяпти. Бир неча диди паст, савиясиз режиссёрлар ссенарийдан ёки ўарб киноси йўлидан бориб, бошқача усул билан фильм ишлаб, томошабинларнинг эътиборини қозонмоқчи бўлаяпти. Шунинг учун тақдим этилаётган “санъат асарлари”нинг мавзуси бир хил бўлиб қолмоқда.

Менимча, ҳар бир Ёзувчининг ўз дунёси, руҳияти бўлиши керак. Шунда ёзганларини китобхон ўз нуқтаи назари билан таҳлил қилади. Ке­йин драматурглар драматургияни, танқидчилар эса адабиётни ҳам, спектаклни ҳам таҳлил қилишса, саҳнадаги ҳар бир ижодий иш ўз баҳосини топарди.

Мени яна саҳнадаги адабий тил муаммоси жуда ташвишга солади. Актёрлар ўйнаган ролларида хоҳлаган шевада гапиришади. Ахир Тошкентда туғилган ўафур ўуломдек академик шоир ҳам адабий суҳбатларда “мен”, “сен” деб гапирарди. ЙОки Аброр Ҳидоятов, Наби Раҳимов каби улуғ санъаткорлар ҳам доимо саҳнада, интервьюларида адабий тилда сўзлашган.

Мустақиллик шарофати туфайли тилимизга алоҳида эътибор берилиб, давлат тили қабул қилинди. Энди луғатимизни қуруқ, маънавий юки йўқ, ажнабий сўзлар билан эмас, маънога бой ўзбекча сўзлар билан бойитишни ҳам ўйлашимиз керак. Лисонимизни ўзимиз мукаммал билмасак ёки ҳурмат қилмасак, қандай қилиб бошқалардан ўзбекча гапиришни талаб қиламиз. Бу борада театр драматургиясида филолог-олимларнинг иштирок этиши фойда келтиради, деб ўйлайман. Масалан, заҳматкаш олим Озод Шарафиддинов адабиётшуносликдан ташқари театр танқидчилиги билан ҳам шуғулланган.

– Авваллари театр саҳналаридан жаҳоннинг классик асарлари тушмаган бўлса, бугун ўзбек муаллифларининг асарларини саҳналаштиришга бўлган иштиёқ ортиб бормоқда. Шу маънода бугунги санъат, хусусан, драматургия асарларида замонамизнинг қайси мавзу ёки муаммоларини акс эттириш керак, деб ўйлайсиз?

– Бир пайтлар Чўлпон забун кўнглига қарата: «… ки сен ҳам ҳур туғулғонсен», деб хитоб этгани қалбимни ўртаганди. Неча асрлардан бери халқимиз бошидан қанча жаҳолат, зўравонлик ва турғунликларни кечирди. Мустақилликдан олдин яқинларимиздан бирортаси қазо қилса, боболармиз ётган жойга дафн этишга ҳам рухсат берилмасди. У даврда олти миллион «оқ олтин» учун курашганлар, бўз ерларни ўзлаштирган шахслар «қаҳрамон» деб ҳисобланган.

Бугун эса кино, театр санъатида ижод эркинлиги бор. Бу жараёнга ҳеч ким суқулиб кирмайди. Ана шундай имкониятдан унумли фойдаланиб, яхши асарларни томошабинларга тақдим этиш мумкин. Бугун драматурглар қаторига Эркин Аъзамов ва бошқа истеъдодли инсонлар кириб келмоқда. Уларнинг асарлари мустақилликнинг меваси сифатида томошабинлар ва мунаққидлар томонидан ижобий баҳоланмоқда. Лекин бугунги кун драматургиясининг мавзулар кўлами торайиб қолгандек туюлади. Ваҳоланки, турли мавзуларда ёзиш учун бизда манбалар кўп. Масалан, жадидчилик, мустақиллик даври қаҳрамонлари ҳали тўлалигича очиб берилмаган. Кейин мумтоз асарларга ҳам кам эътибор бераяпмиз. Хусусан, ҳазрат Навоийга мурожаат қилмай қўйдик. Халқимизнинг етук Ёзувчилари Муқимий, Ойбек, Ғафур Ғулом, Саид Аҳмад, Ҳамид Ғулом асарларига ҳам кам эътибор бераяпмиз.

Манба: “Ҳуррият” газетаси (2009)

 

4 yanvar – Taniqli dramaturg Sharof Boshbekov 65 yoshga to’ladi. Chin dildan qutlaymiz!

Sharaf Boshbekov yangi o’zbek dramaturgiyasida chinakam inqilob yasagan ijodkor. U hatto birgina «Temir xotin»ni yozganidayam adabiyotimiz tarixida o’chmas iz qoldirardi. «Xurshid Davron» kutubxonasi» jo’ra va sara ijodkorni butun ixlosmandlari nomidan qutlaydi va salomatlik, yangi asarlar tilaydi.

DRAMATURGIYADA YOSH DRAMATURG BO’LMAYDI
Sharof Boshbekov bilan suhbat
Suhbatdosh: Adiba Umirova

Bugun biz xalqimiz necha asrlardan buyon orzu qilgan hurriyat zamonida yashayapmiz. Ozodlik tuyg’usi qalblarni nurafshon etsa-da, lekin insoniy muammolardan haligacha xoli bo’lolganimiz yo’q. Xo’sh, bugungi erkin odam o’z hurligini yeb-ichish, mol-mulkka rujo’ qo’yib yashash deb biladimi yoxud o’z kelajagi, xalqining kamoloti yo’lida sarf qiladimi, degan azaliy muammolar adabiyot va san’at oldiga ham yuksak vazifalar qo’ymoqda. Chunonchi, har qanday davrda ham ijodkorlar va san’atkorlar millat taqdirini o’ylovchi ma’rifat fidoyilari bo’lishgani barchamizga ayon. Shunday ekan, bugun dramaturgiya sohasida yaratilayotgan sahna asarlari insonga qanday ma’naviy ozuqa bermoqda, degan tabiiy savol tug’iladi.

Taniqli dramaturg Sharof Boshbekov bilan bo’lib o’tgan suhbatimiz mavzusi ham asosan, bugungi kun dramaturgiyasining ahvoli, ijodning mashaqqatli va ezgu vazifalari, eng asosiysi, ma’naviy hurlik haqida bo’ldi.

– Sharof aka, adabiyotning asosiy ta’sir maydoni – ko’ngil hisoblanadi. Ma’lumki, mustabidlik tuzumi davrida ko’ngil tili bilan so’zlashgan, ko’nglidagini qog’ozga tushirgan ijodkorlarga oson bo’lmagan. Qalamingizga mansub «Temir xotin» asarini olaylik, garchi u hazil-mutoyibaga boy bo’lsa-da, «hammaning boshidan kechirilgan dard»ga o’xshaydi. Shodlikdan tug’ilgan, kadardan yaralgan bu asar bolaligingiz bilan bog’liq xotiralarni ham eslatib tursa kerak…

— Avvalo, adabiyotning o’tkinchi qonuniyatlarga buysunmasligi har qanday ijodkorga cheksiz qoniqish bag’ishlaydi. Dunyoda faqat adabiyotgina ko’ngildan to’kilgan sof tuyg’ularni mangulikka muhrlaydi. Qalbimga ijod zavqini solgan bolaligim Bulung’ur tumanidagi go’zal qishloqlarning birida kechgan. Tug’ilgan joyimni juda yaxshi ko’raman. Mustaqillik sharofati tufayli barcha qishloqlarimiz shahardan qolishmaydigan darajada o’zgarayotgan bo’lsa-da, bolaligimizda yelib-yugurgan qing’ir-qiyshiq, chang-to’zon ko’chalar, ba’zi hovlilarning paxsa devorlari haligacha ko’z o’ngimdan ketmaydi. Men ham Samarqand shahridagi Amir Temur va temuriylar davrida bunyod etilgan ko’hna imoratlarga boqib, necha kun xayol og’ushiga cho’mganman. Buyuk astranomik olim Mirzo Ulug’bek qurgan rasadxona qarshisida turib, samodagi yulduzlarni kuzatganman. Shunda bu zaminning bebaho tarovati va samimiy, sodda odamlarining betakror xislatlarini his etib, ulug’ amirlar, olim-u, fozillarning bu yurtga o’zgacha mehr qo’ygani bejiz emasligini anglaganman. O’zgan asarlarimdagi ko’pgina voqealar va qahramonlarni ham ana shu qishloqda ro’y bergan hodisalardan, dilga yaqin suhbatdoshlarning fe’l-atvoridan olganman. «Temir xotin» dramasini yozishimga ana shunday bolalikda boshdan kechirgan xotiralarim sabab bo’lgan.

Kechagidek yodimda… U paytlari erkinlikka moyil bo’lgan har bir odamning har qadami kuzatilgan, qalbidagi gaplarni ochiq-oydin aytgan vatandoshlarimizning ko’pchiligini surgun qilib yuborishgan. O’shanda hokimiyat hamma joyda hozir-u, nozirligini amaldorlarning nazorati yordamida bildirib turardi. Xalq o’z yurtida qo’rquv va tahlikada yashagan paytda paxta qayg’usi hayot-mamot masalasidan ham muhim bo’lgan. Agar onam dalaga bir kun chiqmasa, tong sahardan uyimizga kolxozning oddiy brigadiri kelib, ot ustidan tushmay, onamga do’q-po’pisa qilgani, paxta ishi joniga tekkan volidam uning kechirishini so’rab, oyog’iga tiz cho’kkan paytlari bo’lgan. Shunda otam bunday xo’rliklarga chidolmay, brigadirni otib tashlayman, deya necha bor qo’liga miltiq olgani hanuzgacha ko’z o’ngimdan ketmaydi. O’shanda bunday kamsitilishlar va xo’rliklarga chidolmay, qancha o’zbek xotin-qizlari o’ziga o’t qo’yishdi.

«Temur xotin»dagi Qumri obrazi dunyoga kelib, faqat dala-dasht, ro’zg’or, bola-chaqam deb umrini o’tkazgan onamning timsoli bo’lsa, Qo’chqor esa farzand­lari ko’p, og’ir mehnatdan ezilgan, tashvishi ko’p bo’lsa-da, beg’am qishloqdoshlarimning yorqin qiyofasi edi. Olimjon obrazi xalqning boshidan kechirayotgan qiyinchiliklarini ko’rib, beparvo yasholmagan, hech bo’lmasa o’zining ixtirosi bilan odamlarni tashvishga solayotgan muammolarni yengillatishga uringan ma’rifatli o’zbek ziyolilarining hayotidan olingan. Asardagi bosh­qa qahramonlar – Saltanat va Alomatxonning ham o’z o’tmishi bor.

– «Eshik qoqqan kim bo’ldi?» yoki «Taqdir eshigi» asarlaringiz ham kulgili, lekin o’rinli iboralarga boy va o’ziga xos xarakterga ega. Keyingi yozgan ssenariylaringizda esa komediyadan ko’ra jiddiylik hukmrondek ko’rinadi. Buning boisi nimada?

– Odam yoshlikda muhabbatni ehtiros bilan kuylasa, yoshi ulg’aygach, ona-Vatan, mehr-oqibat haqida kuylaydigan bo’lib qolarkan. O’sh o’tgan sari esa bu dunyoning sir-sinoatini anglash uchun Yaratganning cheksiz mehr-muhabbati haqida o’ylab yozarkan. Meni ham bugun ruhiyatimda va davr ostonasida tug’ilayotgan jiddiy muammolar qiynaydi. Ko’pincha rejissyorlar menga kassabop, yaxshi komediyalar yozib bering, deya qistashadi. Lekin ularning dardi boshqa, mening dardim boshqa. Bugun yozganlarimni yana bir nazardan o’tkazsam, avval sezmagan yoki tan olmagan kamchiliklarim endi ko’zga tashlanadi. Buning boisi sho’ro davrida bizni institutda rus tilida o’qitishgan. U paytda Navoiy, Fuzuliy, Rumiy kabi ulug’ ijodkorlarning ijodini emas, rus adib va shoirlarining ki­toblarini o’qigan kishi davrning eng ziyolisi hisoblanardi. Ko’pchilik ruscha gaplashar, ruscha fikrlab yozardi. O’zim ham birinchi asarim «Taqdir eshigi»ni ruscha fikrlab, o’zbek tilida yozganman. Hozir o’sha qo’lyozmaga nazar tashlasam, asarda o’zbekona lutfga, hikmatlarga boy iboralar va naqllar ishlatilmagani sabab jumlalardagi g’alizliklarni ko’rib, uyalib ketaman. Lekin «Eshik qoqqan kim bo’ldi?» asarining badiiy saviyasi o’zimni qontiqtiradi. Unda davrning gapi va muammolarini jiddiy ochib berishga harakat qilganimdan xursand bo’laman.

Ijodiy faoliyatimda Mashrab Boboevning ijodi katta rol` o’ynagan. O’zganlarimni ustozning qo’liga tutsam, erinmasdan o’qib, menga faqat kamchiliklarini aytardi. Yutuqlarini esa ortimdan boshqa davralarda gapirib, oramizdan yaxshi dramaturg chiqayapti, uni qo’llab-quvvatlash kerak, degan fikrlarni ham bildirib qo’yarkan. O’sha paytda ijod erkinligi haqida gapirishning iloji bo’lmasa-da, lekin ijodkorlarning vijdoni uyg’oq edi. Qahramonlarining hayoti va qismatiga hech kim loqayd bo’lmagan. O’zim ham ijodga sho’ng’iganimda, qalam bilan emas qalbim bilan yozishga harakat qilaman. Chunki sahnaga ko’chgan asardagi har bir so’z ma’lum vaqt tomoshabinlarning qalbida o’z hayotini, taqdirini, xizmatini o’taydi.

– Sizni adabiyot bilan bab-baravar teatr hayotiga ham yaqinsiz, desak yanglishmaymiz. Hozir barcha teatrlarning chinakam sahna asarlariga va tomoshabinga tashnaligi shundoqqina sezilib turibdi. Shuning uchun (zamonaviy o’zbek kassabop fil`mlar misolida) ham mazmuni ko’proq qiziqarli voqealarga asoslangan asarlarga murojaat qilinmoqda…

– Talant – xalq mulki, degan gap bor. Bu haq gap. Xalqimiz buyuk talantlarni suyagani uchun ham hurriyatli kunlarga erishdik. Endi bizni kundalik tashvishlar «tegirmoni» yanchib, ezib tashlamasligi uchun adabiyot va san’atning kuch-quvvatiga suyanishimiz kerak. Yaxshi asarlarning esa har doim xaridori topiladi. Haqiqiy kitobxon va san’atsevar hozir ham kitob o’qishni yoki teatrga tushishni kanda qilmaydi. Ammo tan olib aytish kerakki, bugun davrimiz talabiga javob beradigan yaxshi p`esalar teatr sahnasida kam ko’rinayapti. Bu ahvol teatr repertuarining shakllanishini qiyinlashtirmoqda. Adabiy jarayonni muntazam kuzatib boraman. Keyingi yillarda yosh dramaturglarning nomi ko’zga kam tashlanmoqda. Teatr dramaturgiyasining oqsayotgani haqida ko’p gapirilayapti. Chunki kuchli xarakterlarni ko’rsatuvchi spektakllar yo’q. Ekranlashtirilayotgan p`esalarimiz hayotdan to’g’ridan-to’g’ri ko’chirilgan voqealarga asoslangan bo’lib qolayapti. Axir, badiiy asar adabiyotning barcha talablariga javob berishi kerak. Hamma narsani jo’n tarzda hayotiy qabul qilaversak, unda kino, teatrning nima keragi bor. Dunyoni deraza ortidan ham ko’rib, tomosha qilish mumkin-ku. Ammo haqiqiy ijod, chinakam adabiyot va demakki, haqiqiy kino va teatr degani ham dunyoni shunchaki derazadan qarab tomosha qilish degani emasdir. Ha, to’g’ri ijod jarayonida yosh Yozuvchi, yosh shoirlar bo’lishi mumkin. Lekin dramaturgiyada yosh dramaturg bo’lmaydi. Ijodkor p`esa yozish uchun adabiyotning ma’lum turlarida tajriba orttirgandan keyin dramaturgiyaga qo’l urishi lozim, deb o’ylayman. O’zim ham birinchi p`esamni 30 yoshimda yozganman. Shuning uchun asarlarini teatrga taqdim etishga jur’at topgan ijodkorlarga yosh deb baho bermasliklarini xohlardim. Ulardan ayni paytda insonni kamolotga yetkazadigan puxta asarlarni kutish kerak. Chunki har qanday Yozuvchining yozganlari kelajakka yo’llagan maktubi bo’ladi. Unda orzu-umidlari mujassam.

Demoqchimanki, quruq gapdan ko’ra, masalani amaliy hal qilishga o’tilsa yaxshi bo’lardi. Masalan, Yozuvchilar uyushmasida yosh dramaturglarni tayyorlash masalasiga har doim alohida e’tibor berib kelingan. Uyushma atrofida har doim p`esa yoza oluvchi mohir nosir va shoirlarning yig’ilishi o’tkaziladi. Endi bunday adabiy muloqotlar teatrlarda ham o’tkazilsa, rejissyorlarimizning drama­turglar bilan jiddiy va uzluksiz ishlashiga imkon tug’ilardi. Axir, yaxshi p`esalar ko’pincha teatrning o’zida dramaturg, rejissyor, adabiy emakdosh, aktyor­lar hamkorligida yaratiladi. Ochig’i, hozir bizni rejissura muammosi tashvishga solayapti. Respublikamiz teatrlarida rejissuraning umumiy saviyasi pasayib bormoqda.

– Ko’pincha rejissyorlar bilan suhbatlashganimizda teatrlar munosib p`esalar olmayotganidan tashvishlanishadi. Ammo ko’plab Yozuvchi, jurnalistlar, hatto ijodga daxl­siz kishilarning ham ssenariy yozib, «asar»ini sahnalashtirishga harakat qilayotganiga guvoh bo’layapmiz…

– Eng avvalo, sahna asarlarining badiiy saviyasi yuksak bo’lishi kerak. Ammo to’g’ri aytdingiz, keyingi paytda, «tishsiz», «tirnoqsiz» p`esalar ko’payib ketayotgani sir bo’lmay qoldi. Ba’zi hollarda esa sof dramaga to’g’ri kelgan qo’shiqlarni tiqib, muzikali dramaga aylantirishga urinish hollari ko’p bo’layapti. Shu bois teatrda sahnalashtirilayotgan ayrim asarlar janr talabiga javob bermaydi. Masalan, kino san’atida avvallari tragediya, komediya, siyosiy satira degan turlar bo’lardi. Hozir ekranlashtirilayotgan fil`mlarning ko’pchiligida ana shu rang-barang­lik yetishmayapti. Bir necha didi past, saviyasiz rejissyorlar ssenariydan yoki o’arb kinosi yo’lidan borib, boshqacha usul bilan fil`m ishlab, tomoshabinlarning e’tiborini qozonmoqchi bo’layapti. Shuning uchun taqdim etilayotgan “san’at asarlari”ning mavzusi bir xil bo’lib qolmoqda.

Menimcha, har bir Yozuvchining o’z dunyosi, ruhiyati bo’lishi kerak. Shunda yozganlarini kitobxon o’z nuqtai nazari bilan tahlil qiladi. Ke­yin dramaturglar dramaturgiyani, tanqidchilar esa adabiyotni ham, spektaklni ham tahlil qilishsa, sahnadagi har bir ijodiy ish o’z bahosini topardi.

Meni yana sahnadagi adabiy til muammosi juda tashvishga soladi. Aktyorlar o’ynagan rollarida xohlagan shevada gapirishadi. Axir Toshkentda tug’ilgan o’afur o’ulomdek akademik shoir ham adabiy suhbatlarda “men”, “sen” deb gapirardi. YOki Abror Hidoyatov, Nabi Rahimov kabi ulug’ san’atkorlar ham doimo sahnada, interv`yularida adabiy tilda so’zlashgan.

Mustaqillik sharofati tufayli tilimizga alohida e’tibor berilib, davlat tili qabul qilindi. Endi lug’atimizni quruq, ma’naviy yuki yo’q, ajnabiy so’zlar bilan emas, ma’noga boy o’zbekcha so’zlar bilan boyitishni ham o’ylashimiz kerak. Lisonimizni o’zimiz mukammal bilmasak yoki hurmat qilmasak, qanday qilib boshqalardan o’zbekcha gapirishni talab qilamiz. Bu borada teatr dramaturgiyasida filolog-olimlarning ishtirok etishi foyda keltiradi, deb o’ylayman. Masalan, zahmatkash olim Ozod Sharafiddinov adabiyotshunoslikdan tashqari teatr tanqidchiligi bilan ham shug’ullangan.

– Avvallari teatr sahnalaridan jahonning klassik asarlari tushmagan bo’lsa, bugun o’zbek mualliflarining asarlarini sahnalashtirishga bo’lgan ishtiyoq ortib bormoqda. Shu ma’noda bugungi san’at, xususan, dramaturgiya asarlarida zamonamizning qaysi mavzu yoki muammolarini aks ettirish kerak, deb o’ylaysiz?

– Bir paytlar Cho’lpon zabun ko’ngliga qarata: «… ki sen ham hur tug’ulg’onsen», deb xitob etgani qalbimni o’rtagandi. Necha asrlardan beri xalqimiz boshidan qancha jaholat, zo’ravonlik va turg’unliklarni kechirdi. Mustaqillikdan oldin yaqinlarimizdan birortasi qazo qilsa, bobolarmiz yotgan joyga dafn etishga ham ruxsat berilmasdi. U davrda olti million «oq oltin» uchun kurashganlar, bo’z yerlarni o’zlashtirgan shaxslar «qahramon» deb hisoblangan.

Bugun esa kino, teatr san’atida ijod erkinligi bor. Bu jarayonga hech kim suqulib kirmaydi. Ana shunday imkoniyatdan unumli foydalanib, yaxshi asarlarni tomoshabinlarga taqdim etish mumkin. Bugun dramaturglar qatoriga Erkin A’zamov va boshqa iste’dodli insonlar kirib kelmoqda. Ularning asarlari mustaqillikning mevasi sifatida tomoshabinlar va munaqqidlar tomonidan ijobiy baholanmoqda. Lekin bugungi kun dramaturgiyasining mavzular ko’lami torayib qolgandek tuyuladi. Vaholanki, turli mavzularda yozish uchun bizda manbalar ko’p. Masalan, jadidchilik, mustaqillik davri qahramonlari hali to’laligicha ochib berilmagan. Keyin mumtoz asarlarga ham kam e’tibor berayapmiz. Xususan, hazrat Navoiyga murojaat qilmay qo’ydik. Xalqimizning yetuk Yozuvchilari Muqimiy, Oybek, o’afur o’ulom, Said Ahmad, Hamid o’ulom asarlariga ham kam e’tibor berayapmiz.

Manba: “Hurriyat” gazetasi (2009)