25 феврал — Ёзувчи Собир Ўнар таваллуд топган кун

   Ё тавба, одам одамни шунчалик ҳам қўмсайдими? Шунчалик ҳам зориқадими, ахир, икки йил, ҳа, икки йилдан ошиб кетган кўришмаганимизга. Дарвоқе, у мени ҳатто танимаслиги ҳам мумкин-ку, бироқ шунчалик ҳам тип-тиниқ хотирлайдими кишини?

Собир Ўнар
ИНТИЗОР

Собир Ўнар 1964 йил 25 февральда Самарқанд вилоятининг Қўшработ туманидаги Қувкалла қишлоғида туғилган. ТошДУнинг журналистика факультетини тамомлаган (1986). Илк ҳикояси — «Кунсулувнинг хатлари». Шундан сўнг ёзувчининг «Орзуга тўла қишлоқ» (1989), «Овлоқ адирлар бағрида» (1990), «Чашма» (1991) ҳикоялар тўпламлари нашр этилган. «Чамбилбелнинг ойдаласи» (2006) асари муаллифи. Қорақалпоқ адиби Х. Тожимуродовнинг «Ов ҳангомалари» (1990) ҳамда турк ёзувчиси Бакир Юлдузнинг «Карбало фожеаси» қиссасини ўзбек тилига таржима қилган.

  Ё тавба, одам одамни шунчалик ҳам қўмсайдими? Шунчалик ҳам зориқадими, ахир, икки йил, ҳа, икки йилдан ошиб кетган кўришмаганимизга. Дарвоқе, у мени ҳатто танимаслиги ҳам мумкин-ку, бироқ шунчалик ҳам тип-тиниқ хотирлайдими кишини? Мана, ҳозир кўриб қоламан уни: ҳам истаяпман, ҳам ишоняпман. Шу­урим тиниқлашиб, хотирим ёрқин тортиб бораётир: қизиқ, у қанақа йиғларкин-а, ахир газетадаги мақолани ўқиб кечгача йиғладим деганди-ку. Эри тутоқиб уришиб берганида ҳам у тўхтамаган-ку. Йў-ў-ўқ, эҳтимол, йиғламагандир, жуда мағрур-ку у. Мабодо йиғласа ҳам одам зотига ўхшаб йиғламаса керак дейман, биров овутиб тўхтата олмайдиган ҳолга тушиб йиғласа керак. Нечукдир шунақа тасаввур қиламан: кўпчилик қизлардай ҳўнграб йиғлашини кўз олдимга келтира олмайман: тишини тишига босиб, бирор нарсага кўзларини ўқдек қадаб, шу ҳолича ёши шўрғалаб йиғласа керак.

Аммо мен у нега йиғлайди, нима сабабдан ундай йиғлайди, деб савол беролмасдим ўзимга. Биласизми, айни маҳалда чиндан ҳам ишонардим унинг рўпарамдан дуч келиб қолишига. Ишонардим. Мен овсар, балки беҳудадир, мана шу ишончни йўқотиб қўймасликка зўр бериб тиришардим. Эътибор берганмисиз, аксар ҳолларда ўта қаттиқ интилган режангиз амалга ошмайди ёки чаппасидан келади. Шу лаҳзада, ишонасизми, шу нарсаларни ҳам ўйладим; бироқ барибир уни аланг-жаланг излардим. Мовий кўйлак кийган бир жувон ёнгинамдан ўтиб кетди. У кўппак етаклаб олган бўлса-да, шошиб қолиб ўша деб ўйлаб метрогача эргашиб бордим. Сўнг у итининг бўйнидан ушлаганча метрога кириб кетди. Йўқ, дейман ўзимга, мен бунчалик ҳовлиқмаслигим керак, ўзи шундоқ табиий вазиятда учраб қолади. Ҳозир аллақаерлардан лоп этиб пайдо бўлади (ортимдан келиб кўзимни беркитса-я, йўқ, бу мумкин эмас – унинг феълига тўғри келмайдиган қилиқ), мен эса уни қучиб ўпиб оламан. Уради. Лекин, ахир, нега уради, масалан, сиз агар орзуингиз ушлаб кўриш мумкин бўлган моддий нарсадан иборат бўлганда эди, имоним комил: кечгача ўпган бўлардингиз у аёлни. Аёлни метрода кўришим мумкин, мен ҳозир биринчи марта шундай ҳолатга тушиб қолдим: йўлим кенг ялангдай, ҳеч ким менга халал бермайдигандай, хоҳласам, шу яланг узра учадигандек. Сизда ҳам бўлса керак шундай туйғулар, менга ҳозир, ҳамма ишдан қайтаётиб метро бекатида одамлар қумурсқадек уймалашиб кетса-да, тўсқинлик қилишмас эди. Барча менга хайрихоҳдек эди, шундай лаҳзалардагина ҳамма нарсани, ҳатто душманингни ҳам бирданига сева оласан киши. Бояги аёл бегона бўлиб чиққанидан ҳафсалам пир бўлди. Ва шу заҳоти икки йил бурунги…

Ҳафталик газетанинг, гарчи бошқалар ҳавас қиладиган адабиёт бўлимида ишлаш-да жонимга теккан, эшик тақиллатиб кирган ҳар қандай киши ҳам кўзимга балодай кўринарди. Жума куни бўлгани учун иш вақти тугамасдан бурун жуфтакни ростлаб қолишга шайланиб тургандим. Эшикни қия очиб қўйдим: бош муҳаррирнинг ўтганини кўрсам бас, мен ҳам ғойиб бўламан; шу чоғ эшикнинг ёпиқ табақасига бир қиз келиб суянди. Сочи жуда калта қилиб кесилган, қулоқлари усти оврупачасига очиб қирқилган, кўзлари кўкиш, бўйчан, русгаям, ўзбеккаям ўхшарди, дурагай экан-да деб хаёл қилдим. Ўзбекчалаб, жуда бурро тилда салом берди. Алик олганимдан сўнг:

– Тоҳир ака сизми? – деб сўради.
– Ҳа, мен.
– “Кунтуғмишнинг орзуси”ни сиз ёзгансиз-а?

Нимагадир тилим айланмай қолди. Бирор жанжалкаш муаллифдир ёки бўлмасам улардан бири жўнатган чиқар, деган хаёлга бордим, жанжалнинг қизиғини бошлаб юбормаса-ку, деб нафас ютиб туравердим.

У эса ерга қаради. Қизарди. Мен енгил тин олдим. Аммо иккимиз ҳам миқ этмадик.

– Яқинда газетангизда парча чиқди-ку? – деди у ва менга ялт этиб бир қаради-ю, сўнг деразага тикилди. Мен ҳам деразага тикилдим.

– Ҳа, ҳа, тўғри.
– Демак, сизники?

– Ҳа, дарвоқе, мен ёзганман ўша қиссани. Кечирасиз, саволингиз эсимдан чиқибди. Э, кирмайсизми ичкарига, остонада турманг, ёмон бўлади.

– Динга ишонасизми? – деб сўради у, секин ичкарига кираркан.

– Бунинг динга алоқаси йўқ, момомнинг остонада турманглар, деган танбеҳи эсимда бор, нимаси ёмонлигини ўзим ҳам билмайман рости.

– Мен ҳам ишонмайман. Лекин… ўша қиссангиз зўр экан.

Бу муомала менга ёқмади. Хушомадгўйга ўхшаб кетдими-ей. Кутганимдай у менга бир ҳикоя берди. Қирқ саккиз саҳифали дафтарга яшил сиёҳли ручкада ёзилган, деярли тўла эди. Ҳикояда севгисига етишолмаган қизнинг ҳижронлари баён этилган, йигит айбдор қилиб кўрсатилган, қораланган эди. Ростини айтсам, худди шунақа асарларни ўқисам тепа сочим тикка бўлиб кетарди. Тавба, келишиб олишгандай қизларнинг ҳаммаси шу мавзуда ёзишади-я. Бироқ асарнинг ҳуснихати шу қадар бежирим ва чиройли эдики, кўрган кўз қамашар эди. Боз устига менга ўхшаган “ҳарфхўр” ҳам бирорта имловий хато тополмайди. Афтимнинг бужмайганини кўриб қиз сесканди.

– Ахир ҳаммаси бўлган воқеалар, мен исмларни ўзгартирдим, холос, – дерди у.

– Тушунмаяпман, – дейман мен ҳам. – Эътироз билдираётганим йўқ-ку.

Ўқиб чиққач, хўрсиндим.

– Наҳотки қизларнинг ҳаммасини фақат шу нарса ўртаса?!
– Қандай экан? – деди қиз хотиржам оҳангда.

– Баёнчилик экан, фикрлашингиз жўнроқ.
– Ўнинчи синфни битирганман, холос.

– Ўқишга кирмаганмисиз?
– Энди кирмоқчиман.

– Журналистикагами?
– Ҳа, жуда қизиқаман.

Мен уни кўпроқ гапга тутгим келаверди, қиёфасида соддалик аралаш жозиба бор эди. Бирдан у:

– Сиз менга қандай ёзиш кераклигини ўргатинг, – деб қолди.

– Майли, – дедим мен, гарчи бу ваъдам бемаъни бўлса-да. У менга анча жиддий тикилди. Чамаси, ишонди.

– Жуда яхши бўлар эди, шу кунларда ҳар куни келиб турсам майлими?

– Бемалол, бу ерга эмас фақат, бизникига борсангиз биргалашиб ёзишимиз ҳам мумкин.

– Йўғ-э, вақтим бўлмайди менинг. Ҳозир ҳам жуда шошиб турибман.

– Ие, шошган қизни ўзингиз биласиз-ку.

У дув қизариб кетди.

– Менинг эрим бор, – деди у ниҳоят. – Сиз бошқа нарсани хаёлингизга келтирмаслигингизни илтимос қиламан.

– Ростданми? – мен чиндан ҳам таажжубда эдим. – Худди қизчага ўхшайсиз-а.

– Раҳмат эркалатганингиз учун. Бунақа гапларни эшитиш қандоқ приятний. Уф-ф, лекин ўн бир йил бўлган эрга чиққанимга.

Ёпирай, ё қудратингдан! Бундай мўъжизаларинг ҳам бормиди! Ахир мен унинг мактабни тугатганига шубҳа қилиб ўтирсам-а. Наҳотки! У энди нечундир менга эмас, деворда осиғлиқ турган Хемингуэйнинг сервиқор суратига тикилиб ўтирарди. Менинг ҳаяжонимга у деярли парво қилмади. Ёки сездирмади. Тўғриси, унинг эрга текканига ўн бир йил бўлганига шубҳам бор эди.

– Ҳа, ишонгим келмаяпти, – дедим.

– Уйдагилар эрта берворишган, мактабни тугатар-тугатмасимдан эрга чиққанман.
– Хоҳишингиз биланми?

У ўнғайсизланди.

– Поччамиз яхши одамми ишқилиб? – дедим яна.

– Ундан бошқасини тасаввур қилолмайман, – деди у жиддий. – Ўзиям ўлгудай рашкчи. Мени бу ерга келганимни билсалар, билмадим, нима бўлади? Нон дўконга ҳам бир ўзимни чиқармайдилар. Мен ҳам шунга яраша рашкчиман-де, бир-биримизни жа-а яхши тушунамиз. Газета-журналларни бирга ўқиймиз. Бир гал “Оқшом”да жудаям таъсирли бир мақолани ўқиб қолдим-да, уларнинг олдиларида ҳўнг-ҳўнг йиғлайверганман, овқатам емаганман, то эрталабгача йиғлаганман. Кейин битта дафтарни тўлдириб “Оқшом”га ёзиб юбордим. Негадир жавоб келмади. Биласизми, мен ҳар қандай ишни эплайман, фақат ўқишга киришим керак, журналистикага. Газетада мақолалар чиқарса имтиёз беради дейишади, тўғрими?

– Имтиёз эмас, бу мажбурий – мақолангиз чиқмаган бўлса ҳужжатингизни олишмайди. Кечкига кирмоқчимсиз, ё сиртқигами?

– Икковининг биттасига-де. Ёмон экан мунақа шарти бўлса.

– Қоида шунақа-да.
– Демак, мен умуман киролмас эканман-де, а?

Бирам илтижоли тикилдики, ихтиёримда бўлса, уни ўқишга киритиб қўйиш истаги туғилди беихтиёр. Шу баробар унинг мендан нажот истаётгани боисми, ихтиёрсиз бир ғурур ҳам пайдо бўлди.

– Унақа умидсизликка тушманг, мақолалар чиқарсангиз бўлади, масалан “Оқшом”га ёзсангиз тезроқ чиқаришади. Ростини айтсам, сиз мана бу ҳикоядан воз кечинг, эълон қилишга арзимайди-да.

– Нима учун? – деб сўради у тағин таажжубланиб.
– Қандай тушунтирсам, примитивроқ-да.

– Нима дегани у?
– Жўнроқ демоқчиман.

– Ахир мен бўлган нарсани ёзганман, ишонмасангиз ўша одамларнинг уйи­ниям кўрсатиб қўйишим мумкин.

– Сиз тушунмаяпсиз. Мен бадиийлигини назарда тутяпман. Шу томондан талабга жавоб бермайди.

– Бошлиғингиз борми? – деб қолди у бирдан.

– Муҳаррирми?
– Ҳа, муҳаррир.

– Шу ерда бўлиши керак, фақат у кишининг бунақа қўлёзмаларни ўқишга вақти йўқ.

– Мен жуда шошиб турибман, – деди яна у. – Қайнонам хавотир олаётгандирлар. Кичкинам касал эди.

– Болаларингизам борми?

У кулимсиради. Мен ўнғайсизландим. Суҳбат давомида унинг жувон эканлигини дам-бадам унутиб қўярдим. Ёки… Йўқ, у эҳтиросга берилмасди, пича совуққонроқ, ҳаётни мендан кўра яхшироқ биладиган кўринарди. Мен, боягина унинг бошини айлантиргим келган одам эса бир кичик гўдакка ёрдам бераётгандай ғамхўрлик қилгим келарди.

– Саволим ноўрин бўлса кечирасиз, мен сизни ҳамон ўсмир деб тасаввур қиляпман.

– Ёқимли гап, – шундай деганида унинг чўзиқроқ юзи янада ёришиб, лаблари қимтилиб, шундай ҳолатга тушдики, худди намойишга қўйилган маликадай бўлди-қолди. – Каттам иккинчи синфга борвотти.

У шундай деб яна деворга, Ҳемингуэйнинг суратига тикилди. Худди шу лаҳзада “Сиз жудаям гўзал экансиз” деб юборгим келди. Ўзимни зўрға тийдим. Аслида-ку, менинг суқланиб тикилишларимдан зада бўлиб ҳам кетди – яна “кетаман”га тушди.

– Менинг сизга маслаҳатим: “Оқшом”га ёзиб туринг. Тез-тез мақола чиқариб туринг, – дедим яна.

– Қизиқ, нимани ёзсам экан? – деб менга термилди. Чамаси у умрида биринчи марта нажот сўраётгандай туюлди.

Азбаройи ёрдам бергим келаётган бўлсаям:

– Маҳаллангиздаги яхши одамлар ҳақида, – дедим беихтиёр. – Борми ўзи шундайлар?

– Ҳа-а, бор-бор, – деди у. – Юсуф бува деган борлар, урушда қатнашганлар, ўшаларни ёзсам-а, чиқазишармикин?

– Албатта.

У шошма-шошар эмас, аксинча, оҳиста гапирар, бироқ одамлар билан кам мулоқотда бўлгани боисми, содда фикрларди.

– Кечирасиз, сиз қаттансиз ўзи?
– Сурхондарёлик. Ўхшаяпманми?

– Билмадим. Очиғи, мен ҳеч жойни кўрмаганман, ҳатто ўзим туғилиб ўсган Тошкентни ҳам дуруст билмайман. Ишонмаяпсиз? Йў-ў, серёзний, мен алдамаяпман.

Дунёда бировни алдаш қўлидан келмайдиган инсонлар бўлади. Улар билан бир зум суҳбатлашсангиз бўлди, кўнгли очилдастурхондай билиниб туради. Баъзан одамёввойи, қишлоқи қизлар, айниқса, тоғликлар ҳақида бировга сўзлаб берсангиз, суҳбатдошингиз, албатта, ўша қизнинг қолоқлигига, бироқ барибир ўта иффатлилигига қойил қолиб ўтиради. Қаршимда ўтирган жувоннинг эса улардан фарқи – шаҳарда яшаганлиги эди, холос. У ҳамма нарсага боланинг кўзи билан қарар, боланинг дили билан ҳайратланиб қоларди. Аммо у ўзини атайдан мағрур ва катта олар, эҳтимол, атрофидагилар кулмасликлари учун шундай қиларди. Унга тегишиш учун:

– Сизни Сурхондарёга олиб кетаман, – дедим.

Жувон эса бу гапни жуда жиддий қабул қилди.
– Қизиқ гапирасиз-а, қандай қилиб бораман? – деди.

Дарҳол гапни бурдим:
– Бу қадар содда бўлманг. Ўзингизга қийин бўлади.

Менга шундай туюлдики, гарчи у сочини қирқтириб, ўзича модага мослаб кийинган бўлса-да, зоҳиран мағрур кўринса-да, анчайин одамови жувон. Унинг биринчи марта уйидан сўрамай чиққанига ҳам имоним комил эди. Жувоннинг – уни ҳеч шундай атагим келмайди, кўнгил изҳори ва менга ёзиб келган бояги ҳикоясининг соддалиги шундан далолат берар эди. Мен энди фақат тоғ-даштлардагина эмас, орамизда юрган, биз кўриб-кўрмай, кўрсак-да, кўпинча эъти­бор қилмайдиганимиз – сулув ва гўзал қалбли қизлар ҳақида биринчи марта ўйладим. Нақадар гўлмиз, дедим ўзимча, кўнгил жозибаси ҳақида суҳбатлашсак ёки ўйласак, фақат ўзимизча тасаввур қилган қишлоқ қизлари тўғрисида гапирамиз ёки ёзамиз. Жувонга нисбатан алланечук ҳавасми, рашкми, ишқилиб бир туйғу билан дил изҳор қилиб қўйгим келди. Дарвоқе, шунда у мендан ёшимни сўради. Айтдим. Тўрт ёш кичик экансиз деб кулди. Ёшим ундан катта кўрингани учун хижолат чекдим.

Аёл кетмоқчи бўлиб ўрнидан тураётганида бир гап бехосдан оғзимдан чиқиб кетди:

– Ўзи мен доим шунақа: жувонларни яхши кўриб юраман.
– Ие, уйланмаганмисиз? – дея ажабланиб қолди у.

– Ҳа, уйланмаганман, идеал қиз йўқ. Борлари насиб қилмайдиганлар – сизга ўхшаган.

Унинг энди бироз жаҳли чиқди.
– Кечирасиз, – дедим. – “Оқшом”га ёзиб туринг.

– Кечирасиз, – деди у ҳам шошиб. – Энди барибир бу йил киролмасам керак. Вақт жуда оз қолди-ку.

– Кўнглингизни туширманг-да лекин.
– Раҳмат.

Ҳис-ҳаяжонсиз, босиқ, жуда табиий чиқди бу сўзлар унинг оғзидан.

Кетди. Шундан сўнг бирон марта қорасини кўрсатмади.

Мана, ниҳоят икки йилдан сўнг мен – энди уйланиб, бир боланинг отаси бўлсам-да, ҳамон ўзимни ёлғиздек ҳис қиладиган бир ҳаваскор банда бутун борлиғим билан ўша жувонни учратишга жон-дилдан ишониб турибман. Учратаман, бу – аниқ. Бу ерда бўлмаса, сал нарида ёхуд ундан ҳам нарироқда, албатта, учрайди. Савқи табиий бир туйғу бутун шууримни қоплаб олиб, ўзимни тушда кечган ҳодисалар ҳозирнинг ўзидаёқ кўз ўнгимда рўй беришига ишонтириб турибди. Ҳа, у ўша ҳаворанг кўйлагида товланиб, эҳтимол, анҳор бўйида кутиб турган бўлади. У пешвоз чиқади, лабларини бироз қимтиб, кўкимтир кўзларини хиёл сузиб, жилмайиб, бўйчан қомати ярашгандан-ярашиб, оҳиста қадамлар билан, жиндек гуноҳкордек… уялиб…

Каминани ёлғончига чиқармаслигингиз учун пайти келганда айтиб ҳам қўяй: орадан анча-мунча вақт ўтиб у менга телефон қилганди; овозидан танигандим, адашмасам, ўша эди – қизларни дини исломга даъват этувчи мақола ёзгани, шу мавзуда ёзилган нарсани чиқариб бўладими ё йўқлигини сўраб; мендан ҳадеб ўша жувонмисиз деган мазмундаги терговнамо саволлар олавергач, жимгина гўшакни босиб қўйганди, ўшандан бери бир улуғ жимлик ҳукм сураётгандек. Қолаверса, мендай гуноҳларга ботиб, ҳаётнинг турли сўқмоқларига бошини суқиб чиққан эса-да, излаган хазинаи давлатини тополмаган кимса. Юрак уриб, бировга – тушунгувчи, жиллақурса, бош эгиб эшитгувчи, фариштамисол ожиза қошида эмраниб би-ир ёрилсам ҳам дейман.

…Оҳиста қадамлар билан кела бошлади – худди ҳинд фильмларидаги нозанин каби – бу эртакка ишонмайин дедим, лекин бўшашиб, ҳарсиллаб, ўзимни йўқотар алфозга тушдим. Тушга ўхшаш муҳмал бир ҳолат. Туйқус қўлим қўлига тегди – азбаройи ҳаприққанимдан, худди уйқуда тошнинг устидан тушиб кетдим. Юрагим орқага ёпишиб урмай қолди гўё. Бироқ томдан ағанаган киши ерга тушади-ку. Мен ўзимга келиб нашъа қила бошладим, шу ҳақда унгаям сўзладим, лекин ўзим сезмадим, тавба, нималарни сўзладим, сўзларимга қулоқ тутгим келди, учиб бораётган сўзларни тутиб олиб эшитдим бир-иккитасини: “Лайли эмасмисиз, Лайли эмасмисиз, сиз, мен…” Менинг сўзларим унинг юзига урилди, қизил лаблари тағинда қизарди, юзи ҳам қон тусини ола жўнади. Ўша лабларнинг орасидан эгиз чақалоқлардек бир-икки жондор сўз чиқа келди. Уларни олиб кўксимга қўйдим. Сўнг ўша таниш лаблар қоя атрофида қайга қўнишини билмай юрган мусича каби қайноқ нафас уриб талвасаландилар. Вужудимнинг титроқ буйруғи ила мен мусичаю жондор сўзларнинг эгасини бирдан қўлларим ила қучдим. Энгашдим. Хира туман каби парда тортилди-ю, шу парда ортидаги эга тўлқинли сувдаги акс мисол чайқалди. Белдаги қўлларим иссиқ сувни қучгандай бўлдилар. Йўқ, ахийри билсам, у сув ҳам эмас, нимадир хиёнат юз берди шу ерда. Ҳаво – оддий бўшлиқ қолди, холос. Қизнинг ёрқин чеҳраси балқиб турган бир сурат ҳавода чайқалди. Суратга қўл чўзсам, у ҳам йўқолди-да, ҳангу манг бўлиб қотиб қолдим. Ёнимда солланиб оқаётган анҳорнинг юзини-да ҳижоб янглиғ бир парда қоплаб ётарди. Уятдан юзим чўғдай қизиб кетди…

“Шарқ юлдузи” журнали, 2016 йил, 5-сон

  Yo tavba, odam odamni shunchalik ham qo‘msaydimi? Shunchalik ham zoriqadimi, axir, ikki yil, ha, ikki yildan oshib ketgan ko‘rishmaganimizga. Darvoqe, u meni hatto tanimasligi ham mumkin-ku, biroq shunchalik ham tip-tiniq xotirlaydimi kishini?

Sobir O‘nar
INTIZOR

Sobir O‘nar 1964 yil 25 fevralda Samarqand viloyatining Qo‘shrabot tumanidagi Quvkalla qishlog‘ida tug‘ilgan. ToshDUning jurnalistika fakultetini tamomlagan (1986). Ilk hikoyasi — «Kunsuluvning xatlari». Shundan so‘ng yozuvchining «Orzuga to‘la qishloq» (1989), «Ovloq adirlar bag‘rida» (1990), «Chashma» (1991) hikoyalar to‘plamlari nashr etilgan. «Chambilbelning oydalasi» (2006) asari muallifi. Qoraqalpoq adibi X. Tojimurodovning «Ov hangomalari» (1990) hamda turk yozuvchisi Bakir Yulduzning «Karbalo fojeasi» qissasini o‘zbek tiliga tarjima qilgan.

Yo tavba, odam odamni shunchalik ham qo‘msaydimi? Shunchalik ham zoriqadimi, axir, ikki yil, ha, ikki yildan oshib ketgan ko‘rishmaganimizga. Darvoqe, u meni hatto tanimasligi ham mumkin-ku, biroq shunchalik ham tip-tiniq xotirlaydimi kishini? Mana, hozir ko‘rib qolaman uni: ham istayapman, ham ishonyapman. Shu­urim tiniqlashib, xotirim yorqin tortib borayotir: qiziq, u qanaqa yig‘larkin-a, axir gazetadagi maqolani o‘qib kechgacha yig‘ladim degandi-ku. Eri tutoqib urishib berganida ham u to‘xtamagan-ku. Yo‘-o‘-o‘q, ehtimol, yig‘lamagandir, juda mag‘rur-ku u. Mabodo yig‘lasa ham odam zotiga o‘xshab yig‘lamasa kerak deyman, birov ovutib to‘xtata olmaydigan holga tushib yig‘lasa kerak. Nechukdir shunaqa tasavvur qilaman: ko‘pchilik qizlarday ho‘ngrab yig‘lashini ko‘z oldimga keltira olmayman: tishini tishiga bosib, biror narsaga ko‘zlarini o‘qdek qadab, shu holicha yoshi sho‘rg‘alab yig‘lasa kerak.

Ammo men u nega yig‘laydi, nima sababdan unday yig‘laydi, deb savol berolmasdim o‘zimga. Bilasizmi, ayni mahalda chindan ham ishonardim uning ro‘paramdan duch kelib qolishiga. Ishonardim. Men ovsar, balki behudadir, mana shu ishonchni yo‘qotib qo‘ymaslikka zo‘r berib tirishardim. E’tibor berganmisiz, aksar hollarda o‘ta qattiq intilgan rejangiz amalga oshmaydi yoki chappasidan keladi. Shu lahzada, ishonasizmi, shu narsalarni ham o‘yladim; biroq baribir uni alang-jalang izlardim. Moviy ko‘ylak kiygan bir juvon yonginamdan o‘tib ketdi. U ko‘ppak yetaklab olgan bo‘lsa-da, shoshib qolib o‘sha deb o‘ylab metrogacha ergashib bordim. So‘ng u itining bo‘ynidan ushlagancha metroga kirib ketdi. Yo‘q, deyman o‘zimga, men bunchalik hovliqmasligim kerak, o‘zi shundoq tabiiy vaziyatda uchrab qoladi. Hozir allaqayerlardan lop etib paydo bo‘ladi (ortimdan kelib ko‘zimni berkitsa-ya, yo‘q, bu mumkin emas – uning fe’liga to‘g‘ri kelmaydigan qiliq), men esa uni quchib o‘pib olaman. Uradi. Lekin, axir, nega uradi, masalan, siz agar orzuingiz ushlab ko‘rish mumkin bo‘lgan moddiy narsadan iborat bo‘lganda edi, imonim komil: kechgacha o‘pgan bo‘lardingiz u ayolni. Ayolni metroda ko‘rishim mumkin, men hozir birinchi marta shunday holatga tushib qoldim: yo‘lim keng yalangday, hech kim menga xalal bermaydiganday, xohlasam, shu yalang uzra uchadigandek. Sizda ham bo‘lsa kerak shunday tuyg‘ular, menga hozir, hamma ishdan qaytayotib metro bekatida odamlar qumursqadek uymalashib ketsa-da, to‘sqinlik qilishmas edi. Barcha menga xayrixohdek edi, shunday lahzalardagina hamma narsani, hatto dushmaningni ham birdaniga seva olasan kishi. Boyagi ayol begona bo‘lib chiqqanidan hafsalam pir bo‘ldi. Va shu zahoti ikki yil burungi…

Haftalik gazetaning, garchi boshqalar havas qiladigan adabiyot bo‘limida ishlash-da jonimga tekkan, eshik taqillatib kirgan har qanday kishi ham ko‘zimga baloday ko‘rinardi. Juma kuni bo‘lgani uchun ish vaqti tugamasdan burun juftakni rostlab qolishga shaylanib turgandim. Eshikni qiya ochib qo‘ydim: bosh muharrirning o‘tganini ko‘rsam bas, men ham g‘oyib bo‘laman; shu chog‘ eshikning yopiq tabaqasiga bir qiz kelib suyandi. Sochi juda kalta qilib kesilgan, quloqlari usti ovrupachasiga ochib qirqilgan, ko‘zlari ko‘kish, bo‘ychan, rusgayam, o‘zbekkayam o‘xshardi, duragay ekan-da deb xayol qildim. O‘zbekchalab, juda burro tilda salom berdi. Alik olganimdan so‘ng:

– Tohir aka sizmi? – deb so‘radi.
– Ha, men.
– “Kuntug‘mishning orzusi”ni siz yozgansiz-a?

Nimagadir tilim aylanmay qoldi. Biror janjalkash muallifdir yoki bo‘lmasam ulardan biri jo‘natgan chiqar, degan xayolga bordim, janjalning qizig‘ini boshlab yubormasa-ku, deb nafas yutib turaverdim.

U esa yerga qaradi. Qizardi. Men yengil tin oldim. Ammo ikkimiz ham miq etmadik.

– Yaqinda gazetangizda parcha chiqdi-ku? – dedi u va menga yalt etib bir qaradi-yu, so‘ng derazaga tikildi. Men ham derazaga tikildim.

– Ha, ha, to‘g‘ri.
– Demak, sizniki?

– Ha, darvoqe, men yozganman o‘sha qissani. Kechirasiz, savolingiz esimdan chiqibdi. E, kirmaysizmi ichkariga, ostonada turmang, yomon bo‘ladi.

– Dinga ishonasizmi? – deb so‘radi u, sekin ichkariga kirarkan.

– Buning dinga aloqasi yo‘q, momomning ostonada turmanglar, degan tanbehi esimda bor, nimasi yomonligini o‘zim ham bilmayman rosti.

– Men ham ishonmayman. Lekin… o‘sha qissangiz zo‘r ekan.

Bu muomala menga yoqmadi. Xushomadgo‘yga o‘xshab ketdimi-yey. Kutganimday u menga bir hikoya berdi. Qirq sakkiz sahifali daftarga yashil siyohli ruchkada yozilgan, deyarli to‘la edi. Hikoyada sevgisiga yetisholmagan qizning hijronlari bayon etilgan, yigit aybdor qilib ko‘rsatilgan, qoralangan edi. Rostini aytsam, xuddi shunaqa asarlarni o‘qisam tepa sochim tikka bo‘lib ketardi. Tavba, kelishib olishganday qizlarning hammasi shu mavzuda yozishadi-ya. Biroq asarning husnixati shu qadar bejirim va chiroyli ediki, ko‘rgan ko‘z qamashar edi. Boz ustiga menga o‘xshagan “harfxo‘r” ham birorta imloviy xato topolmaydi. Aftimning bujmayganini ko‘rib qiz seskandi.

– Axir hammasi bo‘lgan voqealar, men ismlarni o‘zgartirdim, xolos, – derdi u.

– Tushunmayapman, – deyman men ham. – E’tiroz bildirayotganim yo‘q-ku.

O‘qib chiqqach, xo‘rsindim.

– Nahotki qizlarning hammasini faqat shu narsa o‘rtasa?!
– Qanday ekan? – dedi qiz xotirjam ohangda.

– Bayonchilik ekan, fikrlashingiz jo‘nroq.
– O‘ninchi sinfni bitirganman, xolos.

– O‘qishga kirmaganmisiz?
– Endi kirmoqchiman.

– Jurnalistikagami?
– Ha, juda qiziqaman.

Men uni ko‘proq gapga tutgim kelaverdi, qiyofasida soddalik aralash joziba bor edi. Birdan u:

– Siz menga qanday yozish kerakligini o‘rgating, – deb qoldi.

– Mayli, – dedim men, garchi bu va’dam bema’ni bo‘lsa-da. U menga ancha jiddiy tikildi. Chamasi, ishondi.

– Juda yaxshi bo‘lar edi, shu kunlarda har kuni kelib tursam maylimi?

– Bemalol, bu yerga emas faqat, biznikiga borsangiz birgalashib yozishimiz ham mumkin.

– Yo‘g‘-e, vaqtim bo‘lmaydi mening. Hozir ham juda shoshib turibman.

– Ie, shoshgan qizni o‘zingiz bilasiz-ku.

U duv qizarib ketdi.

– Mening erim bor, – dedi u nihoyat. – Siz boshqa narsani xayolingizga keltirmasligingizni iltimos qilaman.

– Rostdanmi? – men chindan ham taajjubda edim. – Xuddi qizchaga o‘xshaysiz-a.

– Rahmat erkalatganingiz uchun. Bunaqa gaplarni eshitish qandoq priyatniy. Uf-f, lekin o‘n bir yil bo‘lgan erga chiqqanimga.

Yopiray, yo qudratingdan! Bunday mo‘jizalaring ham bormidi! Axir men uning maktabni tugatganiga shubha qilib o‘tirsam-a. Nahotki! U endi nechundir menga emas, devorda osig‘liq turgan Xemingueyning serviqor suratiga tikilib o‘tirardi. Mening hayajonimga u deyarli parvo qilmadi. Yoki sezdirmadi. To‘g‘risi, uning erga tekkaniga o‘n bir yil bo‘lganiga shubham bor edi.

– Ha, ishongim kelmayapti, – dedim.

– Uydagilar erta bervorishgan, maktabni tugatar-tugatmasimdan erga chiqqanman.
– Xohishingiz bilanmi?

U o‘ng‘aysizlandi.

– Pochchamiz yaxshi odammi ishqilib? – dedim yana.

– Undan boshqasini tasavvur qilolmayman, – dedi u jiddiy. – O‘ziyam o‘lguday rashkchi. Meni bu yerga kelganimni bilsalar, bilmadim, nima bo‘ladi? Non do‘konga ham bir o‘zimni chiqarmaydilar. Men ham shunga yarasha rashkchiman-de, bir-birimizni ja-a yaxshi tushunamiz. Gazeta-jurnallarni birga o‘qiymiz. Bir gal “Oqshom”da judayam ta’sirli bir maqolani o‘qib qoldim-da, ularning oldilarida ho‘ng-ho‘ng yig‘layverganman, ovqatam yemaganman, to ertalabgacha yig‘laganman. Keyin bitta daftarni to‘ldirib “Oqshom”ga yozib yubordim. Negadir javob kelmadi. Bilasizmi, men har qanday ishni eplayman, faqat o‘qishga kirishim kerak, jurnalistikaga. Gazetada maqolalar chiqarsa imtiyoz beradi deyishadi, to‘g‘rimi?

– Imtiyoz emas, bu majburiy – maqolangiz chiqmagan bo‘lsa hujjatingizni olishmaydi. Kechkiga kirmoqchimsiz, yo sirtqigami?

– Ikkovining bittasiga-de. Yomon ekan munaqa sharti bo‘lsa.

– Qoida shunaqa-da.
– Demak, men umuman kirolmas ekanman-de, a?

Biram iltijoli tikildiki, ixtiyorimda bo‘lsa, uni o‘qishga kiritib qo‘yish istagi tug‘ildi beixtiyor. Shu barobar uning mendan najot istayotgani boismi, ixtiyorsiz bir g‘urur ham paydo bo‘ldi.

– Unaqa umidsizlikka tushmang, maqolalar chiqarsangiz bo‘ladi, masalan “Oqshom”ga yozsangiz tezroq chiqarishadi. Rostini aytsam, siz mana bu hikoyadan voz keching, e’lon qilishga arzimaydi-da.

– Nima uchun? – deb so‘radi u tag‘in taajjublanib.
– Qanday tushuntirsam, primitivroq-da.

– Nima degani u?
– Jo‘nroq demoqchiman.

– Axir men bo‘lgan narsani yozganman, ishonmasangiz o‘sha odamlarning uyi­niyam ko‘rsatib qo‘yishim mumkin.

– Siz tushunmayapsiz. Men badiiyligini nazarda tutyapman. Shu tomondan talabga javob bermaydi.

– Boshlig‘ingiz bormi? – deb qoldi u birdan.

– Muharrirmi?
– Ha, muharrir.

– Shu yerda bo‘lishi kerak, faqat u kishining bunaqa qo‘lyozmalarni o‘qishga vaqti yo‘q.

– Men juda shoshib turibman, – dedi yana u. – Qaynonam xavotir olayotgandirlar. Kichkinam kasal edi.

– Bolalaringizam bormi?

U kulimsiradi. Men o‘ng‘aysizlandim. Suhbat davomida uning juvon ekanligini dam-badam unutib qo‘yardim. Yoki… Yo‘q, u ehtirosga berilmasdi, picha sovuqqonroq, hayotni mendan ko‘ra yaxshiroq biladigan ko‘rinardi. Men, boyagina uning boshini aylantirgim kelgan odam esa bir kichik go‘dakka yordam berayotganday g‘amxo‘rlik qilgim kelardi.

– Savolim noo‘rin bo‘lsa kechirasiz, men sizni hamon o‘smir deb tasavvur qilyapman.

– Yoqimli gap, – shunday deganida uning cho‘ziqroq yuzi yanada yorishib, lablari qimtilib, shunday holatga tushdiki, xuddi namoyishga qo‘yilgan malikaday bo‘ldi-qoldi. – Kattam ikkinchi sinfga borvotti.

U shunday deb yana devorga, Hemingueyning suratiga tikildi. Xuddi shu lahzada “Siz judayam go‘zal ekansiz” deb yuborgim keldi. O‘zimni zo‘rg‘a tiydim. Aslida-ku, mening suqlanib tikilishlarimdan zada bo‘lib ham ketdi – yana “ketaman”ga tushdi.

– Mening sizga maslahatim: “Oqshom”ga yozib turing. Tez-tez maqola chiqarib turing, – dedim yana.

– Qiziq, nimani yozsam ekan? – deb menga termildi. Chamasi u umrida birinchi marta najot so‘rayotganday tuyuldi.

Azbaroyi yordam bergim kelayotgan bo‘lsayam:

– Mahallangizdagi yaxshi odamlar haqida, – dedim beixtiyor. – Bormi o‘zi shundaylar?

– Ha-a, bor-bor, – dedi u. – Yusuf buva degan borlar, urushda qatnashganlar, o‘shalarni yozsam-a, chiqazisharmikin?

– Albatta.

U shoshma-shoshar emas, aksincha, ohista gapirar, biroq odamlar bilan kam muloqotda bo‘lgani boismi, sodda fikrlardi.

– Kechirasiz, siz qattansiz o‘zi?
– Surxondaryolik. O‘xshayapmanmi?

– Bilmadim. Ochig‘i, men hech joyni ko‘rmaganman, hatto o‘zim tug‘ilib o‘sgan Toshkentni ham durust bilmayman. Ishonmayapsiz? Yo‘-o‘, seryozniy, men aldamayapman.

Dunyoda birovni aldash qo‘lidan kelmaydigan insonlar bo‘ladi. Ular bilan bir zum suhbatlashsangiz bo‘ldi, ko‘ngli ochildasturxonday bilinib turadi. Ba’zan odamyovvoyi, qishloqi qizlar, ayniqsa, tog‘liklar haqida birovga so‘zlab bersangiz, suhbatdoshingiz, albatta, o‘sha qizning qoloqligiga, biroq baribir o‘ta iffatliligiga qoyil qolib o‘tiradi. Qarshimda o‘tirgan juvonning esa ulardan farqi – shaharda yashaganligi edi, xolos. U hamma narsaga bolaning ko‘zi bilan qarar, bolaning dili bilan hayratlanib qolardi. Ammo u o‘zini ataydan mag‘rur va katta olar, ehtimol, atrofidagilar kulmasliklari uchun shunday qilardi. Unga tegishish uchun:

– Sizni Surxondaryoga olib ketaman, – dedim.

Juvon esa bu gapni juda jiddiy qabul qildi.
– Qiziq gapirasiz-a, qanday qilib boraman? – dedi.

Darhol gapni burdim:
– Bu qadar sodda bo‘lmang. O‘zingizga qiyin bo‘ladi.

Menga shunday tuyuldiki, garchi u sochini qirqtirib, o‘zicha modaga moslab kiyingan bo‘lsa-da, zohiran mag‘rur ko‘rinsa-da, anchayin odamovi juvon. Uning birinchi marta uyidan so‘ramay chiqqaniga ham imonim komil edi. Juvonning – uni hech shunday atagim kelmaydi, ko‘ngil izhori va menga yozib kelgan boyagi hikoyasining soddaligi shundan dalolat berar edi. Men endi faqat tog‘-dashtlardagina emas, oramizda yurgan, biz ko‘rib-ko‘rmay, ko‘rsak-da, ko‘pincha e’ti­bor qilmaydiganimiz – suluv va go‘zal qalbli qizlar haqida birinchi marta o‘yladim. Naqadar go‘lmiz, dedim o‘zimcha, ko‘ngil jozibasi haqida suhbatlashsak yoki o‘ylasak, faqat o‘zimizcha tasavvur qilgan qishloq qizlari to‘g‘risida gapiramiz yoki yozamiz. Juvonga nisbatan allanechuk havasmi, rashkmi, ishqilib bir tuyg‘u bilan dil izhor qilib qo‘ygim keldi. Darvoqe, shunda u mendan yoshimni so‘radi. Aytdim. To‘rt yosh kichik ekansiz deb kuldi. Yoshim undan katta ko‘ringani uchun xijolat chekdim.

Ayol ketmoqchi bo‘lib o‘rnidan turayotganida bir gap bexosdan og‘zimdan chiqib ketdi:

– O‘zi men doim shunaqa: juvonlarni yaxshi ko‘rib yuraman.
– Ie, uylanmaganmisiz? – deya ajablanib qoldi u.

– Ha, uylanmaganman, ideal qiz yo‘q. Borlari nasib qilmaydiganlar – sizga o‘xshagan.

Uning endi biroz jahli chiqdi.
– Kechirasiz, – dedim. – “Oqshom”ga yozib turing.

– Kechirasiz, – dedi u ham shoshib. – Endi baribir bu yil kirolmasam kerak. Vaqt juda oz qoldi-ku.

– Ko‘nglingizni tushirmang-da lekin.
– Rahmat.

His-hayajonsiz, bosiq, juda tabiiy chiqdi bu so‘zlar uning og‘zidan.

Ketdi. Shundan so‘ng biron marta qorasini ko‘rsatmadi.

Mana, nihoyat ikki yildan so‘ng men – endi uylanib, bir bolaning otasi bo‘lsam-da, hamon o‘zimni yolg‘izdek his qiladigan bir havaskor banda butun borlig‘im bilan o‘sha juvonni uchratishga jon-dildan ishonib turibman. Uchrataman, bu – aniq. Bu yerda bo‘lmasa, sal narida yoxud undan ham nariroqda, albatta, uchraydi. Savqi tabiiy bir tuyg‘u butun shuurimni qoplab olib, o‘zimni tushda kechgan hodisalar hozirning o‘zidayoq ko‘z o‘ngimda ro‘y berishiga ishontirib turibdi. Ha, u o‘sha havorang ko‘ylagida tovlanib, ehtimol, anhor bo‘yida kutib turgan bo‘ladi. U peshvoz chiqadi, lablarini biroz qimtib, ko‘kimtir ko‘zlarini xiyol suzib, jilmayib, bo‘ychan qomati yarashgandan-yarashib, ohista qadamlar bilan, jindek gunohkordek… uyalib…

Kaminani yolg‘onchiga chiqarmasligingiz uchun payti kelganda aytib ham qo‘yay: oradan ancha-muncha vaqt o‘tib u menga telefon qilgandi; ovozidan tanigandim, adashmasam, o‘sha edi – qizlarni dini islomga da’vat etuvchi maqola yozgani, shu mavzuda yozilgan narsani chiqarib bo‘ladimi yo yo‘qligini so‘rab; mendan hadeb o‘sha juvonmisiz degan mazmundagi tergovnamo savollar olavergach, jimgina go‘shakni bosib qo‘ygandi, o‘shandan beri bir ulug‘ jimlik hukm surayotgandek. Qolaversa, menday gunohlarga botib, hayotning turli so‘qmoqlariga boshini suqib chiqqan esa-da, izlagan xazinai davlatini topolmagan kimsa. Yurak urib, birovga – tushunguvchi, jillaqursa, bosh egib eshitguvchi, farishtamisol ojiza qoshida emranib bi-ir yorilsam ham deyman.

…Ohista qadamlar bilan kela boshladi – xuddi hind filmlaridagi nozanin kabi – bu ertakka ishonmayin dedim, lekin bo‘shashib, harsillab, o‘zimni yo‘qotar alfozga tushdim. Tushga o‘xshash muhmal bir holat. Tuyqus qo‘lim qo‘liga tegdi – azbaroyi hapriqqanimdan, xuddi uyquda toshning ustidan tushib ketdim. Yuragim orqaga yopishib urmay qoldi go‘yo. Biroq tomdan ag‘anagan kishi yerga tushadi-ku. Men o‘zimga kelib nash’a qila boshladim, shu haqda ungayam so‘zladim, lekin o‘zim sezmadim, tavba, nimalarni so‘zladim, so‘zlarimga quloq tutgim keldi, uchib borayotgan so‘zlarni tutib olib eshitdim bir-ikkitasini: “Layli emasmisiz, Layli emasmisiz, siz, men…” Mening so‘zlarim uning yuziga urildi, qizil lablari tag‘inda qizardi, yuzi ham qon tusini ola jo‘nadi. O‘sha lablarning orasidan egiz chaqaloqlardek bir-ikki jondor so‘z chiqa keldi. Ularni olib ko‘ksimga qo‘ydim. So‘ng o‘sha tanish lablar qoya atrofida qayga qo‘nishini bilmay yurgan musicha kabi qaynoq nafas urib talvasalandilar. Vujudimning titroq buyrug‘i ila men musichayu jondor so‘zlarning egasini birdan qo‘llarim ila quchdim. Engashdim. Xira tuman kabi parda tortildi-yu, shu parda ortidagi ega to‘lqinli suvdagi aks misol chayqaldi. Beldagi qo‘llarim issiq suvni quchganday bo‘ldilar. Yo‘q, axiyri bilsam, u suv ham emas, nimadir xiyonat yuz berdi shu yerda. Havo – oddiy bo‘shliq qoldi, xolos. Qizning yorqin chehrasi balqib turgan bir surat havoda chayqaldi. Suratga qo‘l cho‘zsam, u ham yo‘qoldi-da, hangu mang bo‘lib qotib qoldim. Yonimda sollanib oqayotgan anhorning yuzini-da hijob yanglig‘ bir parda qoplab yotardi. Uyatdan yuzim cho‘g‘day qizib ketdi…

“Sharq yulduzi” jurnali, 2016 yil, 5-son