Камтарин, саховатпеша, диёнатли, сабр-қаноатли, олийҳиммат, заҳматкаш навоийшунос олимни бутун умри фаолиятида тўғри ва ҳалол меҳнат қилган азиз инсон сифатида хотирлаймиз. Устознинг юксак ахлоқий фазилатлари бизга намуна, ўрнак бўлиши керак, албатта. Адабиётнинг вазифаси ҳам ана шунда. Инсон руҳиятини тарбиялашдек мураккаб вазифани ўз олдига қўйган адабиёт замирида, аслида, кечинмалар яшайди.

УСТОЗНИ ХОТИРЛАБ
Пошшожон Кенжаева

Хотира… Олис-олисларга чорлайди ногоҳ… Яхши одамларни эсга солар у. Хаёлимда чарх уриб, таниш чеҳралар, соғинчдан ўкинар армонли кўнгил…

Умрини, қалб-қўрини, борини адабиётшуносликка, хусусан, Навоий ижодига бахшида қилган меҳрибон устозимиз Ботирхон Акрамов хотираси мангу.

Навоийшунос олим 1932 йилда Ўш шаҳрида дунёга келади. 1951 йилда Низомий номидаги Тошкент Давлат педагогика институти (ҳозирда университет)га ўқишга киради. Олийгоҳни тугатиб, ЎзРФА Тил ва адабиёт институтида аспирантурада ўқишини давом эттиради, 1967 йилда филология фанлари доктори, профессор Ҳамид Сулаймон раҳбарлигида “Навоий ижодида лирик қаҳрамон муаммоси” мавзуида номзодлик диссертациясини ҳимоя қилади. 1990 йилда “Замонавий ўзбек шеъриятида поетик образ муаммоси” (1960-1980 йиллар) мавзуида докторликни ёқлайди. Олимнинг шеърият, хусусан, Навоий ижоди ҳақида бир қатор илмий мақолалари, монография ва рисолалари чоп этилган. “Шеърият гавҳари”, “Оламнинг бутунлиги”, “Фасоҳат мулкининг соҳибқирони” (Навоийнинг 550 йиллик юбилейига бағишлаб ёзилган), “Навоий шоҳбайтлари”, “Навоий тожбайтлари” (нашр этилиш арафасида) цингари рисолалари шулар жумласидандир.

Адабиёт инсонни покликка, комилликка, эзгуликка, олижанобликка, руҳан тозаришга етакловчи восита ҳисобланади. Ботирхон Акрамов шундай даражага эриша олган устозлардан бири эдилар… Камтарин, саховатпеша, диёнатли, сабр-қаноатли, олийҳиммат, заҳматкаш навоийшунос олимни бутун умри фаолиятида тўғри ва ҳалол меҳнат қилган азиз инсон сифатида хотирлаймиз. Устознинг юксак ахлоқий фазилатлари бизга намуна, ўрнак бўлиши керак, албатта. Адабиётнинг вазифаси ҳам ана шунда. Инсон руҳиятини тарбиялашдек мураккаб вазифани ўз олдига қўйган адабиёт замирида, аслида, кечинмалар яшайди. Устоз назарларидаги самимийлик, адабиётга бўлган муҳаббат, шижоат нималарнидир таъкидламоқчидек туюлади. Туюлади-ю, бирдан улар сабоғи, фасоҳат мулкининг соҳибқирони Навоийнинг шоҳбайтлари хаёлдан кечади:

Ёрур холинг хаёлидин оқарғон кўзларим, гўё:
Қўюбтур килки Сунъ ул нуқтани кўзлар қаросидин.

Сўзимиз якунида, ушбу мақолани тайёрлашда яқиндан ёрдам берган олимнинг кенжа қизи – Сурайё Акрамовага ўз миннатдорчилигимизни билдирамиз. Шогирдларини ҳам ўз фарзандларидек ардоқлаган самимий инсон, пок виждонли олим, навоийшунос устозимиз Ботирхон Акрамовнинг руҳлари доимо шод бўлсин!

Ботирхон Акрамов.
«СЎЗ ЛАВҲИ»ГА БИТИЛГАН МЎЖИЗА

Туркий тилдаги биринчи рубобий-лирик куллиёт “Хазойин ул-маоний”нинг иккинчи девони “Наводир уш-шабоб” таркибидаги 457 рақамли, анъанавий унвон-сарлавҳа остида: “Нун” ҳарфининг нозанинларининг нози- “Наводир”дин…” мухтасар таърифи берилган “ҳазажи мусаммани мақсур” (“мафоилўн мафоилўн мафоилўн мафоил”) баҳрида яратилган шоҳбайт шарҳи-талқини:

Ёрур холинг хаёлидин оқарғон кўзларим, гўё:
Қўюбтур килки Сунъ ул нуқтани кўзлар қаросидин…

1. Мумтоз адабиётшунослик фани намояндаларидан бири, профессор Ҳамид Сулаймоннинг давомли илмий изланишлари самари сифатида бунёд этилган – илмий-танқидий матн асосида нашрга тайёрланган, тўрт жилдлик жуда салмоқдор шеърий мажмуа – “Хазойин ул-маоний” таркибидаги 2600 дан зиёд ғазаллардан баъзилари турли сабаблар билан бир девондан бошқасига ўтиб қолган.

Қуйида биз шарҳи-талқинини бермоқчи бўлган шоҳбайт олинган ғазал ҳам, айни шу қисматни кечирган: “Фавойид ул-кибар”дан “Наводир уш-шабоб”га “кўчиб” ўтган (бу – ғазалиётнинг хронологик-даврий таснифига дохил битта мисол, холос). Ҳазратнинг ўзлари “Дебоча”да ёзади: “Тўртинчи девониким, умрнинг охирларида юзланган ишқ дарду ранжи фойдалариким, жонсўз оҳ урмоқ ва жон топширмоқдурким, кишининг адам (фано) йўлига кириб, замон аҳли била хайрбод қилишидур, анинг дуосида “Фавойид ул-кибар” била ниҳоятқа етказдум…”

“Назири йўқ” (Бобур) улуғ бобомизнинг бундай дилхоҳу узрхоҳ сўзлари боис, заҳматкаш ва жафокаш устозимизни ёдга олиб, кичик бир чекиниш қилиш жоиз деб ўйлайман (фақат ўқувчилар маъзур тутсалар, бас). Эҳ, ноҳақдан ноҳақ жабр тортган – ваҳшатангез бадарға балосидан аллоҳ ўз паноҳида асраб, эсон-омон она юрти Ўзбекистонга, Тошкентга қайтгач, аввал, яхшироқ даволаниш лозимлигини ҳам ўйламасдан, жуда катта, бағоят савобли ишга бутун вужуди билан киришиб, гўё ўлжага қолган “умри азиз” йиллари, ойлари ва кунларини ғанимат билиб, тортган дарду аламлари жароҳатига фақат бетиним илмий тадқиқотлар, фақат шу соҳа заҳматкашлари ўзи биладиган меҳнатдан дармон ва малҳам излаб, улкан ташкилий тадбирлар устига, яқину олис демай, том маънода, миллатпарвар, ватанпарварлик сафарлари – илмий экспедицияларга маҳкам бел боғлаб (азиз устозимиз, соҳибқирон Амир Темур ардоқлаган ҳадисмонанд даъват: “Сано базабон, камар дар миён” калимаси – ҳақ йўлида камарбаста инсонлар шиорини бизга ҳам тез-тез эслатиб ўтарди), ҳар бир сафардан қайтгач, яна бардавом изланишлару янги кузатишлар, талқинлар: саҳифама-саҳифа, сўзма-сўз, ҳатто ҳарфма-ҳарф қиёсий таҳлил жараёнлари натижаси – кутилгандан ортиқ самаралар ўлароқ, жамики қўлёзма, тошбосма манбалар, бошқа тансиқдан-тансиқ – нодир топилмалар… Биргина мисолнинг ўзи кифоя қилади: нашр этилажак танқидий матнлар учун энг мўътабар ва мусаллам (ортиқ эътирозга ўрин қолдирмайдиган) беш редакция: (1) Илк девонлар; (2) “Бадоеъ ул-бидоя”; (3) “Наводир ун-ниҳоя”; (4) тўрт катта жилдли “Хазойин ул-маоний”; (5) Навоий вафотидан сўнг турли тоифа-табақотга мансуб ихлосманд-муҳиблар тузган терма девонлар…

Бас, азиз номи сўнмас улуғ жафокаш ва чин маънода жаҳонгашта инсон, “назири йўқ” (Бобур) фидойи олим, “меҳри-ю қаҳри” вобаста, суврати сийратига ярашган устозимиз Ҳамид Сулаймон… Амир Низомиддин Алишер Навоийнинг, эҳтимол, жаҳонда тенги топилмас куллиётининг лирик девонларида қалам ва барча қалам аҳлининг маъбуди аторуд назари тушган устоз хаттот-котиблар, монийсифат наққошлар – ҳуснихат ва китобат санъатининг баркамол, зариф намояндалари тартиб берган аксарият шеърларидан то турли сабаблар билан (эҳтимол, кўчирилган айрим нусхаларда) бошқа жилдга “кўчиб” ўтган ё тушиб қолган, қисқаси, турли даражада шикастланган сатрлар устоз ўзлари бош бўлган, сабр-бардошу синчковлик бобида “тенги кам” (Миртемир), зукко боболаримизнинг ифодали тили билан айтганда, “темир тирноқ” таҳририят жамоаси назаридан ўтганлиги, шак-шубҳасиз, албатта.

2. Юқорида келтирилган шоҳбайт чиндан-да, сирли-сеҳрлидир: ўзингиз тасаввур этиб кўринг-а: бир умр ечилмас, иложсиз туюладиган муаммо (“оқарғон кўзлар”) – ожизликдан аччиқ қисматга аллақачон кўниккан бечора ошиқ учун кутилмаган тарзда, ғайришуурий бир ҳол содир бўлади, масъуд кайфиятни кечиради – бирданига кўз олдида дунё қоронғулиги тарқалиб, борлиқ яна ёришиб кетади… Хўш, бу илоҳий мўъжиза қандай юз берди экан? Биринчи мисрада ўз ифодасини топган хайрли мужда (“Ёрур холинг хаёлидин…”), бунинг сабаби иккинчи мисрада аста аён бўлади; фалсафа тили билан айтганда, зоҳиран мушкулдан – мушкул кўринган сабабият илоҳий мўъжиза қудрати-ла бахайр, айни дилхоҳ оқибатга айланади… Воажаб! Бу – “Навоийвор” (ҳазратнинг ўз ташбеҳи) сўз даҳосининг ноёб кашфиёти (“холинг хаёлидин”) бор-йўғи икки калима –шеърий нисбатнинг мантиқий-бадиий тафаккур тақозоси-ла ўзаро вобасталиги боис, мазкур шоҳбайт силсиласининг шу қадар нуктадону бетакрор ҳалқасига айланади…

Ана энди баҳоли имкон ожизона шарҳ-таҳлилимиздан кузатилган асл “муддао” – “Алишерий” “хоса маъни”нинг нозик нуқтаси: тимсоли мужассами – ажабдан булъажаб “сўз гуҳари” бирикмаси: “Қўюбтур килки Сунъ ул нуқтани кўзлар қаросидин”, шоҳмисрадан англашилган ғаройиб ҳол-илоҳий “вазъ”ият замиридаги ҳақиқат… асли, бу “мутаффакирлар мутафаккири, шоирлар шоири, валилар валиси” идрок этган боқий муҳаббатнинг фақат аллоҳга ва ҳазратнинг ўзига аён сирру синоати эмасмикин?!. “Қўюбтур килки Сунъ”… бу – илоҳий қаламнинг мўъжизакор кашфи, ўша сирли ҳақиқат таҳқиқи эканини росмона мақомда фақат Мустақиллик йиллари илмий мушоҳада-мубоҳаса жараёнларида билиб олдик (аввалроқ, “илиқ насим”, сўнгра, “қайта қуриш” тамойиллари боис, бу анчайин умумий-нотамом тарзда кўрина бошлаган эди). Хусусан, “ул нуқта”ни “кўзлар қаросидин” каби ажиб сирли-жозиб калималарни қандай тушунмоқ керак? “Ул нуқта”ку шоҳбайт тагматнидан маҳбуба холига нисбат сифатида олинганини билса бўлади. “Кўзлар қароси”чи? Бу икки ташбеҳдан яратилган, аввал бошда анчайин пинҳоний-сирли кўринган умумлашма-мужассам мақом олган бадиий тимсол нафақат ўзининг кейинги, ортиқ ачинарли ҳолати (“оқарғон кўзлар”) билан мазмунан ва шаклан қарама-қарши қутблар ифодасига айланиши (яъни, кўз қорачиғи-гавҳари ўрнида оқ парда пайдо бўлгани), балки ҳар қандай қийноқлар, азобли маҳрумликларга (кўзлар нури-ёруғлик зиёси ўрнига нурафшону гўзал назаргоҳ томошасидин бебаҳра зулмат даҳшатига) мардона дош берган муҳаббат дарди, шавқ-рағбати ўша жафокаш ва балокаш ошиқ қалбига кутилмаганда умид, нажот, руҳиятига қуввату мадад, хаёлига қанот бахш этмаса, ўзининг нолавор-ҳазин аҳволи зиддига, “икки жаҳон”га бергувсиз – “жону жаҳони” бўлмиш маҳбубининг холини хаёл қилармиди?!

Ана, том маънода, “мажозий” (зоҳиран дунёвий, ҳаётий) ишқнинг “илоҳий ишқ” мартабасига кўтарилиши! Зотан, бу – Навоий орзу қилган, шахсий-оилавий саодат чироғини ҳам “тахайюл мулки султони”нинг боқий нашида-сурурлар масканига садқа этган фидойи ошиқнинг афсонавий Ҳотам Той ҳимматидан зиёд жасорати! Улуғ мутафаккир шоиримиз бир шоҳбайтида бор фалсафий теранлиги, рамзий-истиоравий умумлашма фасоҳати-ла талқин этганидай, эътиқод мақомидаги комил муҳаббатнинг боқийлик сирру синоати шундаки: “Гар сен идрок айласанг – айни ҳақиқатдир мажоз”. Айни шу боисдан бўлса ажаб эмишки: улуғ Навоий хаёлидаги ошиқ йигит кўнгли “истаса-да топилмас” ўша парируҳ маҳбуба “холи… хаёлидин…” унинг кўзлари шунчалар ёришиб кетадики, тортган ҳамма ранжу аламлари эвази – бадалига “тенгри эҳсони” – инояти сифатида ўша “хол” нисбати: “ул нуқта” яна ошиқ “кўзлари қароси” гавҳарига айланади! Алқисса: мазкур шоҳбайт мўъжизу нуктадон ҳикмати ва бутун фасоҳати-ла алал-оқибат ажаб умидбахш ва “навобахш” (муродбахш) руҳда интиҳо топади…

Энди, шоҳбайт сайқали – бадиий зийнати учун хизмат қилган усул-воситалар шарҳига ўтамиз. Байтда маъни (мазмун) ва ифода (шакл) таносиби ва бутунлигини таъмин этган дастлабки асос: махсус бадиий унсурларни, ўқувчи яхшироқ англасин учун, шартли равишда маълум гуруҳларга бўлиб таҳлил қилсак, шундай манзара пайдо бўлади: (1) “оқарғон кўзлар” – “кўзлар қароси”. Бу шеърий нисбатларнинг ўрин алмашуви тарзида юз берган “тарди акс” санъати; бунда зоҳиран тазод усули мавжуд бўлса, моҳиятда гўёки ошиқнинг анчайин мушкул-бахтсиз қисмати: кўзига оқ парда тушиб, дунё қоронғу зимистонга айлангани-ю, ғойибдан, лаҳзалик мўъжиза боис, кутилмаган бахт – сафобахш кайфият банд этади… (2) “хол” ва “ул нуқта” (кўзлар қорачиғи), бу – ташбеҳ санъатининг, зоҳиран анъанавийдек туюлса-да, руҳан чин маънода мўъжиз, умумбахш вазиятнинг илк хайрли муждаси… (3) “Ёрур холинг хаёлидин…” … Бу ажабдан булъажаб сирли-жозиб лавҳа байтга ўзгача умидбахш руҳ олиб келади. Эҳтимол, бундан ав
валги соғинчми, илинжми, ўкинчми, балким, навмид алам-изтироб, чорасиз-пинҳоний исён сўнггида уйғонган, ғойибона-нажоткор тахайюл хабарчиси олиб келган мужда (“хол хаёли”) боис, насиб этмиш масъуд лаҳзалар шукуҳи, шукронаси…

Ва, ниҳоят, (4) шоҳбайт руҳига сингдирилган “ишқ сирри” нима эканини бир қадар англаб олиш учун иккинчи мисрани қайта кўчириш тақозо этилади: “Қўюбтур килки Сунъ ул нуқтани кўзлар қаросидин…”. Зотан, ҳазрат Навоий англаган ва шавқу рағбат, ҳасрату ифтихор ила талқин этган муҳаббат қисматининг фақат бизлар учун анчайин мураккаблиги, ҳатто зиддиятли ҳақиқат сир-синоатини тадқиқ этиш имкон қадар чуқурроқ талқин қилиш учун айрим байт ё бутун бир ғазал шарҳи кифоя қилмаса керак. Негаки, Навоий сўз даҳоси ҳақида, унинг улуғ ижодхонаси унсурлари, чексиз манбалари, руҳий-илоҳий илдизлари, хосу ўзгача жараёнлари, кенг маънода, қомусий маърифат мутафаккири, устоз мураббий, тенгсиз саховатпеша, тахайюл мулки…

Ўз тасарруфоти-ла не чоғлиқ мавжвар, қатламба-қатлам, силсилама-силсила “сўз гуҳари” тимсоллари самовий буржлари, заминий иқлимлари-ла, “икки жаҳон”га сиғмас, “олти жиҳат”га баробар меъёрлари, “ҳавоси ҳамиса” (беш ботиний сезги) мезонлари андозаси-ла ёндашганда: (а) хоҳ: “Қўюбтур килки Сунъ” қудрати ва имкониятлари, (б) хоҳ: “ул нуқтани кўзлар қаросидин…” сирли-жозиб нисбатлари замиридаги маънолар, нуктадонликлар моҳияти ва сабабиятини, лоақал, бир қадар англай олгандай бўламиз ва ҳайратдан, яна-да, чуқурроқ тааммул қилишга интиламиз, чоғланамиз… Бас, ҳамоно, шу мушкул ишга журъат этган эканмиз, келинг, азиз китобхон, ушбу шоҳбайтнинг “жон риштаси”, “дил (кўнгил) банди”, “баҳр (жигар) пораси-ю” томир-томири-ла вобаста ўша иккинчи мисра зимнидаги “маъни” жавҳарини биргалашиб, баҳамжиҳат талқину иложи бўлса, чуқурроқ таҳлил қилишга уриниб кўрайлик.

Не ажабки, шунчалар ўзига жазб этувчи ушбу шоҳмисра руҳига сингдирилган, аҳли шуаро орасида фақат ва фақат Низомиддин Алишер Навоийга мушарраф бўлиши мумкин бир ҳол, бу – қисмат амридирки (уни, балким, улуғ зоти киромнинг ўзлиги – шахсияти, покзоду покдоман хилқати, “жибилли” (Бобур) тийнати, тажарруд (ёлғизлик) табъи мижози билан изоҳласа тўғри бўлар), “васли мумкуни йўқ” муҳаббат қисмати… Айниқса, бугун, ҳар қалай, мушкул муаммо, тўғрироғи, фақат, сирли-пинҳоний ришталар орқали, шартли равишда талқин этиш йўли билан шоҳбайтнинг шарҳимиз аввалида қайд этилган, “садр” деб юритиладиган: “Ёрур…” ташбеҳи (“…холинг хаёлидин”) – сўз бирикмасини такроран келтириш зарурати борки, шоирнинг лирик қаҳрамони – ошиқ Навоий мантиқан имконсиздай туюладиган вазият зиддига, гўё илоҳий мўъжиза боис, ғойибдан имкон яратишга мушарраф бўлади, бу, шубҳасиз, тансиқ маънавий санъатлардан “хоса маъни”нинг камёб намунасидир.

«Шарқ юлдузи» журналининг 2012 йил 2-сонидан олинди.

USTOZNI XOTIRLAB
Poshshojon Kenjaeva

Xotira… Olis-olislarga chorlaydi nogoh… Yaxshi odamlarni esga solar u. Xayolimda charx urib, tanish chehralar, sog‘inchdan o‘kinar armonli ko‘ngil…
Umrini, qalb-qo‘rini, borini adabiyotshunoslikka, xususan, Navoiy ijodiga baxshida qilgan mehribon ustozimiz Botirxon Akramov xotirasi mangu.

Navoiyshunos olim 1932 yilda O‘sh shahrida dunyoga keladi. 1951 yilda Nizomiy nomidagi Toshkent Davlat pedagogika instituti (hozirda universitet)ga o‘qishga kiradi. Oliygohni tugatib, O‘zRFA Til va adabiyot institutida aspiranturada o‘qishini davom ettiradi, 1967 yilda filologiya fanlari doktori, professor Hamid Sulaymon rahbarligida “Navoiy ijodida lirik qahramon muammosi” mavzuida nomzodlik dissertatsiyasini himoya qiladi. 1990 yilda “Zamonaviy o‘zbek she’riyatida poetik obraz muammosi” (1960-1980 yillar) mavzuida doktorlikni yoqlaydi. Olimning she’riyat, xususan, Navoiy ijodi haqida bir qator ilmiy maqolalari, monografiya va risolalari chop etilgan. “She’riyat gavhari”, “Olamning butunligi”, “Fasohat mulkining sohibqironi” (Navoiyning 550 yillik yubileyiga bag‘ishlab yozilgan), “Navoiy shohbaytlari”, “Navoiy tojbaytlari” (nashr etilish arafasida) singari risolalari shular jumlasidandir.

Adabiyot insonni poklikka, komillikka, ezgulikka, olijanoblikka, ruhan tozarishga yetaklovchi vosita hisoblanadi. Botirxon Akramov shunday darajaga erisha olgan ustozlardan biri edilar… Kamtarin, saxovatpesha, diyonatli, sabr-qanoatli, oliyhimmat, zahmatkash navoiyshunos olimni butun umri faoliyatida to‘g‘ri va halol mehnat qilgan aziz inson sifatida xotirlaymiz. Ustozning yuksak axloqiy fazilatlari bizga namuna, o‘rnak bo‘lishi kerak, albatta. Adabiyotning vazifasi ham ana shunda. Inson ruhiyatini tarbiyalashdek murakkab vazifani o‘z oldiga qo‘ygan adabiyot zamirida, aslida, kechinmalar yashaydi. Ustoz nazarlaridagi samimiylik, adabiyotga bo‘lgan muhabbat, shijoat nimalarnidir ta’kidlamoqchidek tuyuladi. Tuyuladi-yu, birdan ular sabog‘i, fasohat mulkining sohibqironi Navoiyning shohbaytlari xayoldan kechadi:

Yorur xoling xayolidin oqarg‘on ko‘zlarim, go‘yo:
Qo‘yubtur kilki Sun’ ul nuqtani ko‘zlar qarosidin.

So‘zimiz yakunida, ushbu maqolani tayyorlashda yaqindan yordam bergan olimning kenja qizi – Surayyo Akramovaga o‘z minnatdorchiligimizni bildiramiz. Shogirdlarini ham o‘z farzandlaridek ardoqlagan samimiy inson, pok vijdonli olim, navoiyshunos ustozimiz Botirxon Akramovning ruhlari doimo shod bo‘lsin!

Botirxon Akramov
«SO’Z LAVHI»GA BITILGAN MO’JIZA

Turkiy tildagi birinchi rubobiy-lirik kulliyot “Xazoyin ul-maoniy”ning ikkinchi devoni “Navodir ush-shabob” tarkibidagi 457 raqamli, an’anaviy unvon-sarlavha ostida: “Nun” harfining nozaninlarining nozi- “Navodir”din…” muxtasar ta’rifi berilgan “hazaji musammani maqsur” (“mafoilo‘n mafoilo‘n mafoilo‘n mafoil”) bahrida yaratilgan shohbayt sharhi-talqini:

Yorur xoling xayolidin oqarg‘on ko‘zlarim, go‘yo:
Qo‘yubtur kilki Sun’ ul nuqtani ko‘zlar qarosidin…

1. Mumtoz adabiyotshunoslik fani namoyandalaridan biri, professor Hamid Sulaymonning davomli ilmiy izlanishlari samari sifatida bunyod etilgan – ilmiy-tanqidiy matn asosida nashrga tayyorlangan, to‘rt jildlik juda salmoqdor she’riy majmua – “Xazoyin ul-maoniy” tarkibidagi 2600dan ziyod g‘azallardan ba’zilari turli sabablar bilan bir devondan boshqasiga o‘tib qolgan.

Quyida biz sharhi-talqinini bermoqchi bo‘lgan shohbayt olingan g‘azal ham, ayni shu qismatni kechirgan: “Favoyid ul-kibar”dan “Navodir ush-shabob”ga “ko‘chib” o‘tgan (bu – g‘azaliyotning xronologik-davriy tasnifiga doxil bitta misol, xolos). Hazratning o‘zlari “Debocha”da yozadi: “To‘rtinchi devonikim, umrning oxirlarida yuzlangan ishq dardu ranji foydalarikim, jonso‘z oh urmoq va jon topshirmoqdurkim, kishining adam (fano) yo‘liga kirib, zamon ahli bila xayrbod qilishidur, aning duosida “Favoyid ul-kibar” bila nihoyatqa yetkazdum…”

“Naziri yo‘q” (Bobur) ulug‘ bobomizning bunday dilxohu uzrxoh so‘zlari bois, zahmatkash va jafokash ustozimizni yodga olib, kichik bir chekinish qilish joiz deb o‘ylayman (faqat o‘quvchilar ma’zur tutsalar, bas). Eh, nohaqdan nohaq jabr tortgan – vahshatangez badarg‘a balosidan alloh o‘z panohida asrab, eson-omon ona yurti O‘zbekistonga, Toshkentga qaytgach, avval, yaxshiroq davolanish lozimligini ham o‘ylamasdan, juda katta, bag‘oyat savobli ishga butun vujudi bilan kirishib, go‘yo o‘ljaga qolgan “umri aziz” yillari, oylari va kunlarini g‘animat bilib, tortgan dardu alamlari jarohatiga faqat betinim ilmiy tadqiqotlar, faqat shu soha zahmatkashlari o‘zi biladigan mehnatdan darmon va malham izlab, ulkan tashkiliy tadbirlar ustiga, yaqinu olis demay, tom ma’noda, millatparvar, vatanparvarlik safarlari – ilmiy ekspeditsiyalarga mahkam bel bog‘lab (aziz ustozimiz, sohibqiron Amir Temur ardoqlagan hadismonand da’vat: “Sano bazabon, kamar dar miyon” kalimasi – haq yo‘lida kamarbasta insonlar shiorini bizga ham tez-tez eslatib o‘tardi), har bir safardan qaytgach, yana bardavom izlanishlaru yangi kuzatishlar, talqinlar: sahifama-sahifa, so‘zma-so‘z, hatto harfma-harf qiyosiy tahlil jarayonlari natijasi – kutilgandan ortiq samaralar o‘laroq, jamiki qo‘lyozma, toshbosma manbalar, boshqa tansiqdan-tansiq – nodir topilmalar… Birgina misolning o‘zi kifoya qiladi: nashr etilajak tanqidiy matnlar uchun eng mo‘‘tabar va musallam (ortiq e’tirozga o‘rin qoldirmaydigan) besh redaktsiya: (1) Ilk devonlar; (2) “Badoe’ ul-bidoya”; (3) “Navodir un-nihoya”; (4) to‘rt katta jildli “Xazoyin ul-maoniy”; (5) Navoiy vafotidan so‘ng turli toifa-tabaqotga mansub ixlosmand-muhiblar tuzgan terma devonlar…
Bas, aziz nomi so‘nmas ulug‘ jafokash va chin ma’noda jahongashta inson, “naziri yo‘q” (Bobur) fidoyi olim, “mehri-yu qahri” vobasta, suvrati siyratiga yarashgan ustozimiz Hamid Sulaymon… Amir Nizomiddin Alisher Navoiyning, ehtimol, jahonda tengi topilmas kulliyotining lirik devonlarida qalam va barcha qalam ahlining ma’budi atorud nazari tushgan ustoz xattot-kotiblar, moniysifat naqqoshlar – husnixat va kitobat san’atining barkamol, zarif namoyandalari tartib bergan aksariyat she’rlaridan to turli sabablar bilan (ehtimol, ko‘chirilgan ayrim nusxalarda) boshqa jildga “ko‘chib” o‘tgan yo tushib qolgan, qisqasi, turli darajada shikastlangan satrlar ustoz o‘zlari bosh bo‘lgan, sabr-bardoshu sinchkovlik bobida “tengi kam” (Mirtemir), zukko bobolarimizning ifodali tili bilan aytganda, “temir tirnoq” tahririyat jamoasi nazaridan o‘tganligi, shak-shubhasiz, albatta.

2. Yuqorida keltirilgan shohbayt chindan-da, sirli-sehrlidir: o‘zingiz tasavvur etib ko‘ring-a: bir umr yechilmas, ilojsiz tuyuladigan muammo (“oqarg‘on ko‘zlar”) – ojizlikdan achchiq qismatga allaqachon ko‘nikkan bechora oshiq uchun kutilmagan tarzda, g‘ayrishuuriy bir hol sodir bo‘ladi, mas’ud kayfiyatni kechiradi – birdaniga ko‘z oldida dunyo qorong‘uligi tarqalib, borliq yana yorishib ketadi… Xo‘sh, bu ilohiy mo‘‘jiza qanday yuz berdi ekan? Birinchi misrada o‘z ifodasini topgan xayrli mujda (“Yorur xoling xayolidin…”), buning sababi ikkinchi misrada asta ayon bo‘ladi; falsafa tili bilan aytganda, zohiran mushkuldan – mushkul ko‘ringan sababiyat ilohiy mo‘‘jiza qudrati-la baxayr, ayni dilxoh oqibatga aylanadi… Voajab! Bu – “Navoiyvor” (hazratning o‘z tashbehi) so‘z dahosining noyob kashfiyoti (“xoling xayolidin”) bor-yo‘g‘i ikki kalima –she’riy nisbatning mantiqiy-badiiy tafakkur taqozosi-la o‘zaro vobastaligi bois, mazkur shohbayt silsilasining shu qadar nuktadonu betakror halqasiga aylanadi… Ana endi baholi imkon ojizona sharh-tahlilimizdan kuzatilgan asl “muddao” – “Alisheriy” “xosa ma’ni”ning nozik nuqtasi: timsoli mujassami – ajabdan bul’ajab “so‘z guhari” birikmasi: “Qo‘yubtur kilki Sun’ ul nuqtani ko‘zlar qarosidin”, shohmisradan anglashilgan g‘aroyib hol-ilohiy “vaz’”iyat zamiridagi haqiqat… asli, bu “mutaffakirlar mutafakkiri, shoirlar shoiri, valilar valisi” idrok etgan boqiy muhabbatning faqat allohga va hazratning o‘ziga ayon sirru sinoati emasmikin?!. “Qo‘yubtur kilki Sun’”… bu – ilohiy qalamning mo‘‘jizakor kashfi, o‘sha sirli haqiqat tahqiqi ekanini rosmona maqomda faqat Mustaqillik yillari ilmiy mushohada-mubohasa jarayonlarida bilib oldik (avvalroq, “iliq nasim”, so‘ngra, “qayta qurish” tamoyillari bois, bu anchayin umumiy-notamom tarzda ko‘rina boshlagan edi). Xususan, “ul nuqta”ni “ko‘zlar qarosidin” kabi ajib sirli-jozib kalimalarni qanday tushunmoq kerak? “Ul nuqta”ku shohbayt tagmatnidan mahbuba xoliga nisbat sifatida olinganini bilsa bo‘ladi. “Ko‘zlar qarosi”chi? Bu ikki tashbehdan yaratilgan, avval boshda anchayin pinhoniy-sirli ko‘ringan umumlashma-mujassam maqom olgan badiiy timsol nafaqat o‘zining keyingi, ortiq achinarli holati (“oqarg‘on ko‘zlar”) bilan mazmunan va shaklan qarama-qarshi qutblar ifodasiga aylanishi (ya’ni, ko‘z qorachig‘i-gavhari o‘rnida oq parda paydo bo‘lgani), balki har qanday qiynoqlar, azobli mahrumliklarga (ko‘zlar nuri-yorug‘lik ziyosi o‘rniga nurafshonu go‘zal nazargoh tomoshasidin bebahra zulmat dahshatiga) mardona dosh bergan muhabbat dardi, shavq-rag‘bati o‘sha jafokash va balokash oshiq qalbiga kutilmaganda umid, najot, ruhiyatiga quvvatu madad, xayoliga qanot baxsh etmasa, o‘zining nolavor-hazin ahvoli ziddiga, “ikki jahon”ga berguvsiz – “jonu jahoni” bo‘lmish mahbubining xolini xayol qilarmidi?! Ana, tom ma’noda, “majoziy” (zohiran dunyoviy, hayotiy) ishqning “ilohiy ishq” martabasiga ko‘tarilishi! Zotan, bu – Navoiy orzu qilgan, shaxsiy-oilaviy saodat chirog‘ini ham “taxayyul mulki sultoni”ning boqiy nashida-sururlar maskaniga sadqa etgan fidoyi oshiqning afsonaviy Hotam Toy himmatidan ziyod jasorati! Ulug‘ mutafakkir shoirimiz bir shohbaytida bor falsafiy teranligi, ramziy-istioraviy umumlashma fasohati-la talqin etganiday, e’tiqod maqomidagi komil muhabbatning boqiylik sirru sinoati shundaki: “Gar sen idrok aylasang – ayni haqiqatdir majoz”. Ayni shu boisdan bo‘lsa ajab emishki: ulug‘ Navoiy xayolidagi oshiq yigit ko‘ngli “istasa-da topilmas” o‘sha pariruh mahbuba “xoli… xayolidin…” uning ko‘zlari shunchalar yorishib ketadiki, tortgan hamma ranju alamlari evazi – badaliga “tengri ehsoni” – inoyati sifatida o‘sha “xol” nisbati: “ul nuqta” yana oshiq “ko‘zlari qarosi” gavhariga aylanadi! Alqissa: mazkur shohbayt mo‘‘jizu nuktadon hikmati va butun fasohati-la alal-oqibat ajab umidbaxsh va “navobaxsh” (murodbaxsh) ruhda intiho topadi…

Endi, shohbayt sayqali – badiiy ziynati uchun xizmat qilgan usul-vositalar sharhiga o‘tamiz. Baytda ma’ni (mazmun) va ifoda (shakl) tanosibi va butunligini ta’min etgan dastlabki asos: maxsus badiiy unsurlarni, o‘quvchi yaxshiroq anglasin uchun, shartli ravishda ma’lum guruhlarga bo‘lib tahlil qilsak, shunday manzara paydo bo‘ladi: (1) “oqarg‘on ko‘zlar” – “ko‘zlar qarosi”. Bu she’riy nisbatlarning o‘rin almashuvi tarzida yuz bergan “tardi aks” san’ati; bunda zohiran tazod usuli mavjud bo‘lsa, mohiyatda go‘yoki oshiqning anchayin mushkul-baxtsiz qismati: ko‘ziga oq parda tushib, dunyo qorong‘u zimistonga aylangani-yu, g‘oyibdan, lahzalik mo‘‘jiza bois, kutilmagan baxt – safobaxsh kayfiyat band etadi… (2) “xol” va “ul nuqta” (ko‘zlar qorachig‘i), bu – tashbeh san’atining, zohiran an’anaviydek tuyulsa-da, ruhan chin ma’noda mo‘‘jiz, umumbaxsh vaziyatning ilk xayrli mujdasi… (3) “Yorur xoling xayolidin…” … Bu ajabdan bul’ajab sirli-jozib lavha baytga o‘zgacha umidbaxsh ruh olib keladi. Ehtimol, bundan avvalgi sog‘inchmi, ilinjmi, o‘kinchmi, balkim, navmid alam-iztirob, chorasiz-pinhoniy isyon so‘nggida uyg‘ongan, g‘oyibona-najotkor taxayyul xabarchisi olib kelgan mujda (“xol xayoli”) bois, nasib etmish mas’ud lahzalar shukuhi, shukronasi… Va, nihoyat, (4) shohbayt ruhiga singdirilgan “ishq sirri” nima ekanini bir qadar anglab olish uchun ikkinchi misrani qayta ko‘chirish taqozo etiladi: “Qo‘yubtur kilki Sun’ ul nuqtani ko‘zlar qarosidin…”. Zotan, hazrat Navoiy anglagan va shavqu rag‘bat, hasratu iftixor ila talqin etgan muhabbat qismatining faqat bizlar uchun anchayin murakkabligi, hatto ziddiyatli haqiqat sir-sinoatini tadqiq etish imkon qadar chuqurroq talqin qilish uchun ayrim bayt yo butun bir g‘azal sharhi kifoya qilmasa kerak. Negaki, Navoiy so‘z dahosi haqida, uning ulug‘ ijodxonasi unsurlari, cheksiz manbalari, ruhiy-ilohiy ildizlari, xosu o‘zgacha jarayonlari, keng ma’noda, qomusiy ma’rifat mutafakkiri, ustoz murabbiy, tengsiz saxovatpesha, taxayyul mulki… O‘z tasarrufoti-la ne chog‘liq mavjvar, qatlamba-qatlam, silsilama-silsila “so‘z guhari” timsollari samoviy burjlari, zaminiy iqlimlari-la, “ikki jahon”ga sig‘mas, “olti jihat”ga barobar me’yorlari, “havosi hamisa” (besh botiniy sezgi) mezonlari andozasi-la yondashganda: (a) xoh: “Qo‘yubtur kilki Sun’” qudrati va imkoniyatlari, (b) xoh: “ul nuqtani ko‘zlar qarosidin…” sirli-jozib nisbatlari zamiridagi ma’nolar, nuktadonliklar mohiyati va sababiyatini, loaqal, bir qadar anglay olganday bo‘lamiz va hayratdan, yana-da, chuqurroq taammul qilishga intilamiz, chog‘lanamiz… Bas, hamono, shu mushkul ishga jur’at etgan ekanmiz, keling, aziz kitobxon, ushbu shohbaytning “jon rishtasi”, “dil (ko‘ngil) bandi”, “bahr (jigar) porasi-yu” tomir-tomiri-la vobasta o‘sha ikkinchi misra zimnidagi “ma’ni” javharini birgalashib, bahamjihat talqinu iloji bo‘lsa, chuqurroq tahlil qilishga urinib ko‘raylik.

Ne ajabki, shunchalar o‘ziga jazb etuvchi ushbu shohmisra ruhiga singdirilgan, ahli shuaro orasida faqat va faqat Nizomiddin Alisher Navoiyga musharraf bo‘lishi mumkin bir hol, bu – qismat amridirki (uni, balkim, ulug‘ zoti kiromning o‘zligi – shaxsiyati, pokzodu pokdoman xilqati, “jibilli” (Bobur) tiynati, tajarrud (yolg‘izlik) tab’i mijozi bilan izohlasa to‘g‘ri bo‘lar), “vasli mumkuni yo‘q” muhabbat qismati… Ayniqsa, bugun, har qalay, mushkul muammo, to‘g‘rirog‘i, faqat, sirli-pinhoniy rishtalar orqali, shartli ravishda talqin etish yo‘li bilan shohbaytning sharhimiz avvalida qayd etilgan, “sadr” deb yuritiladigan: “Yorur…” tashbehi (“…xoling xayolidin”) – so‘z birikmasini takroran keltirish zarurati borki, shoirning lirik qahramoni – oshiq Navoiy mantiqan imkonsizday tuyuladigan vaziyat ziddiga, go‘yo ilohiy mo‘‘jiza bois, g‘oyibdan imkon yaratishga musharraf bo‘ladi, bu, shubhasiz, tansiq ma’naviy san’atlardan “xosa ma’ni”ning kamyob namunasidir.

«Sharq yulduzi» jurnalining 2012 yil 2-sonidan olindi.