Саҳифа Вадуд Маҳмуд таваллудининг 120 йиллигига бағишланади
Вадуд Маҳмуд шахсияти ва фаолияти ҳақида гапирганда, энг аввало, шу пайтгача унга ҳар томонлама тўғри ва одил баҳо берилмагани, унинг мероси кенг миқёсда тарғиб ва тадқиқ этилмаганини айтиш керак. Филология фанлари доктори Баҳодир Каримовнинг айни хусусдаги фиурига тўла қўшилган ҳолда, «Эзгу ишнинг кечи йўқ» деб ўйлайман.
Вадуд Маҳмуд XX аср биринчи чорагидаги Туркистон маданий ҳаётида муҳим ўрин тутган, энг муҳими, адабиётшунослик ва танқиднинг тамал тошини қўйганлардан бири деб баҳоланиши керак. Мунаққиднинг мумтоз адабиётимиз ва сиймоларига бағишланган мақолалари бугунги кун ёш адабиётшуносларига ибрат бўлиб хизмат қилиши жуда муҳимдир.
Хуршид Даврон
Ўзбекистон халқ шоири
МУНАҚҚИД ҲАҚИДА СЎЗ
Баҳодир Каримов
XX аср биринчи чорагидаги Туркистон маданий ҳаётига фидойи зиёлиларнинг улуғ хизматлари кўрк бағишлаб туради. Вадуд Маҳмуд шу авлоднинг бир вакилидир.
Вадуд Маҳмуд 1898 йилда (айрим манбаларда 1897. Чалкашлик ҳижрий йилни милодий йилга ўтказишдан пайдо бўлган. ХДК изоҳи) Самарқанд округининг Юқори Дарғам туманига қарашли Тайлоқ қишлоғида таваллуд топган. Отаси Маҳмуд Пирмуҳаммад имом бўлган (1905 йили вафот этган). Онаси Анбара (1934 йили вафот этган) эса уйда болалари тарбияси билан шуғулланган.
Вадуд Маҳмуд дастлаб Самарқандда Абдуқодир Шакурий мактабида, сўнгра Уфадаги Олия мадрасасида (1917-1918), Самарқанд педкурсида (1918), Москвадаги В. Брюсов номли Олий Адабиёт институтида (1925-1926) таҳсил олган. Тошкентдаги САГУнинг иқтисод факультетига (1923 й.) эркин тингловчи сифатида қатнаган. Айни чоғда, Вадуд Маҳмуд 1919—1925 йиллар орасида ўқитувчилик ҳам қилган, Самарқанд ва Жиззах шаҳарларида маориф бошқаруви соҳасида фаолият кўрсатган. 1926-1927 йиллари «Маориф ва ўқитғувчи» журналида муҳаррир ёрдамчиси, 1926-1929 йилларда ТажГИЗда таржимон ва дарсликлар тузувчи бўлиб ишлаган.
У 1930 йили шўро тузумига қарши тарғиботчиликда айбланиб қамоққа олинади, учлик қўмитасининг қарори билан уч йилга қамалади. Қатағон даври туҳматларига дуч келган Вадуд Маҳмуд Архангельск вилояти Каргопольлага қамоқхонасида 1937 йил 18 августидан 1954 йил 26 январигача ҳибсда сақланади. 1960 йилда тўла оқланади.
Вадуд Маҳмуд фаолиятининг маълум бир қисми Тожикистон Республикаси ФА Рудакий номидаги Тил ва адабиёт институти билан боғлиқ. Шу даргоҳда илмий ходим бўлиб ишлаган В. Маҳмуд «Фарҳанги забони тожики»ни тузишда қатнашади, мумтоз шарқ шеърияти тадқиқи билан шуғулланади, хотиралар ёзади. 1976 йилда (аслида 1975 йил апрелида. ХДК изоҳи) вафот этган.
Адабиёт майдонига Самарқанд адабий муҳити орқали 20-йиллар арафасида кириб келган Вадуд Маҳмуд бу жараёнга жуда фаол аралашади. Маҳмудхўжа Беҳбудий, Абдуқодир Шакурий, Васлий, Сиддиқий Ажзий, Садриддин Айний, Ҳожи Муин, Абдурауф Фитрат ва Тамҳид Самарқандий сингари муҳаррир, шоир ва муаллимлар муҳитида тарбия топади, таълим олади, шаклланади. Унинг адабий-танқидий, публицистик мақолалари «Камбағаллар товуши», «Зарафшон», «Туркистон», «Инқилоб», «Маориф ва ўқитғувчи», «Ер юзи» каби газета ва журналларда «Вов», «В.М.», «Вадуд Маҳмудий», «Вадуд Маҳмуд ўғли» каби имзолар билан мунтазам нашр қилиниб турган. Вадуд Маҳмуд мумтоз шарқ адабиёти намояндалари, мавжуд адабий жараён хусусида «Чўлпоннинг «Булоқлар»и» (1923), «Ҳинд ихтилолчилари» (1923),«Турк шоири Ажзий» (1924), «Адабий танқидга бир назар» (1924), «Алишер Навоий» (1925), «Фузулий Бағдодий» (1925) каби қатор қимматли мақолалар ёзган.
Вадуд Маҳмуд билимдонлиги, теран фикрлилиги учун 1917 йилги ўзгаришдан сўнг янги ҳокимият муассасаларига жалб этилади. Аниқроғи, Самарқанд вилояти маориф бўлимининг мудири вазифасида хизмат қилади. Бу даврда у «Болалар тарбияси», «Маориф ишлари», «Мактабларда аҳвол», «Маорифимиз», «Мажбурий ўқиш» сингари ўнлаб мақолалар ёзади. Айрим ҳолатларда унинг муайян эътиқод заминида шаклланган ижтимоий-сиёсий қарашлари ва адабий-эстетик тушунчалари совет ҳукумати мафкурасига тўла мос келмайди. Баъзан ён бериб, муроса қилади; баъзида олқиш эшитади ёки танқид қилинади. 1927 йил 4-5 октябрь кунлари Самарқандда бўлиб ўтган Ўзбекистон маданиятчиларининг иккинчи қурултойида мажлис залидан «тескаричи», «чўлпонлар маддоҳи» сифатида ҳайдаб чиқарилади.
Вадуд Маҳмуд хилма-хил жанр ва мавзуларда асарлар ёзган бўлса-да, 20-йиллар адабий жараёнида, асосан, мунаққид-адабиётшунос сифатида танилган.
Вадуд Маҳмуд адабий-танқидий мақолаларида асарнинг ғоя ва мазмунига эмас, аввало, унинг нафислиги ва нозик ясалишларига, яъни бадиийлиги, шакли, услуби ва тилига эътиборни қаратади. Шунга мувофиқ талаби ҳам ниҳоятда юксак бўлган. Шеърдаги мусиқий оҳанг, руҳий юксалиш, чуқур дард ва санъаткорона мукаммалликни қадрлайди.
В. Маҳмуд табиатидаги жўшқинлик, мақолаларидаги изчиллик, илмий холислик ижод аҳлининг эътиборини тортди. Замондошлари унинг бу фазилатларини ижобий баҳоладилар.
Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, ўз вактида Чўлпон, Фитрат, Абдулла Қодирийларга холис ва тўғри баҳо берган қаламкашлардан бири ҳам Вадуд Маҳмуд эди. «Ўзбек адабиётининг насри тилини эндигина янгилаб келаётган Фитрат билан ишини кўпдан бошлаб эндигина майдонга отишга муваффақ бўлган А. Қодирийдан бошқа ҳеч бир нимага молик эмасдур. Шеърда бўлса, Чўлпондан бошқа тилга оларлик ва ишини кўрсата олғон кишимиз йўқдур. Бунингда камчиликлари ҳали жуда кўпдур». Бундай кескин айтилган фикрлар кўпгина ижодкорларнинг, сўнгра тадқиқотчиларнинг безовталанишига сабаб бўлди.
Биз кузатган илмий адабиётлардан бир нарса аён бўлдики, Вадуд Маҳмуд ижодига мурожаат қилган олимлар, унинг адабиётга қарашини кузатган талқинчиларнинг деярли барчаси мазкур «Бу кунги шеърларимиз ва санъаткорларимиз» номли мақолага эътибор қаратганлар. Бунинг ажабланарлик жойи ҳам йўқ. Чунки ундан замонавий материалистик, марксча-ленинча танқидга «ёт», «илмоқли» жумлаларни, адабий талқинларни топиш осон эди. Гап бундай: Вадуд Маҳмуд мақоласида мавзуни қадимдан бошлайди, мумтоз адабиётнинг хусусиятлари устида тўхтайди. Айниқса, унинг тасаввуф фалсафаси билан узвий боғлиқлигини, ўша фалсафий фикрлар асосида санъатнинг олий намунаси даражасига етганлигини таъкидлайди. Янги адабиётнинг пайдо бўлиш жараёни, шакл ва мазмун, ижодкор ва жамият, шеър техникаси, умуман, гўзал санъат тўғрисидаги ўз қарашларини баён қилади.
Бизнингча,Вадуд Маҳмуд 20-йиллардаёқ замонавий адабиётдан юксак бадиийликни, шакл ва мазмундаги мукаммалликни талаб қилгани ҳолда кўҳна адабиётимиз таҳлилини ҳам энг тўғри илмий йўналишга бошлаган кишилардан биридир: «Бизда шеърнинг икки жабҳаси бордир. Чунки ишқимиз икки жабҳалидир: ҳақиқий, мажозий.
Ҳақиқий ишқ — руҳи умумга хулул дардидирки, энг юксак ва орифий амалдир. Мажозий ишқ эса оддий нафсоний эҳтиросдирки, умумий, табиий бир майлдир. Кўруладирки, бу икки турли ишқ ҳам мабдаи ва ҳам ғоя эътибори билан ҳаётий ва инсонийдир. Чунки инсон бир мавжуд ва ҳам шуурлик бир мавжуд бўлғони сифати билан ўзининг яратилишини ва яшашининг ғоясини тушунмак ва билмак истайдир. Табиий бир махлуқ бўлиши эътибори билан эса жисмоний эҳтирос ва ҳавасларга ҳам боғланғондир.
Бу икки майлким, натижада икки «ишқ»ни вужудга келтирди, икки «шеърий жабҳа»ни ҳам майдонга отди. Бирида «ҳақиқий ишқ» тараннум этилди, иккинчисида эса «мажозий ишқ» рақслари ўйналди»1. «Маҳбуб ул-қулуб»да ишқ учга — ҳақиқий, мажозий ва нафсонийга ажратилади. Ишқнинг адабиётдаги талқинида Алишер Навоий мулоҳазаси энг тўғри мезон сифатида олинадиган бўлса ҳам, мақола муаллифи мажозий ишққа нафсоний ишқни қўшиб изоҳлаётгани аён. Аслида «шаръий никоҳ» билан якунланадиган нафсоний ишқ билан «алоҳида фазилат эгаларига хос ишқ» орасидаги фарқ каттадир. Аммо шуниси таҳсинга сазоворки, В. Маҳмуд ўз мақоласида «ҳақиқий ишқ»ни қуйлаган шоирлар сифатида «туркда «Ҳикмат» соҳиби Яссавий, «Лисон ут-тайр» нозими Навоий, «Лайли-Мажнун» муаллифи Фузулий,«Мабдаи нур» эгаси Машраб, илоҳий шеърлар эгаси Ошиқ Пошшо, илоҳий тараннумлар соҳиби Амирийларни намуна қилиб кўрсатган эди. Номлари зикр қилинган шахслар, шубҳасиз, «юксак ғоя ва фикр эга»ларидир. Мақолада муаллиф биринчидан энг улуғ сиймолар бўлмиш «ҳақиқий ишқ» соҳиблари номлари эслатилган асарларига нисбатан тўғри ажратиб беради, иккинчидан, мумтоз адабиёт намояндалари ижодига ислом ва тасаввуф фалсафаси назари билан қарайди. Таассуфки, адабиётшуносликдаги бу йўналишни давом эттириш жуда катта сиёсий тўсиқларга дуч келди. «Вадудона», «идеалистик» талқинларга қарама-қарши ўлароқ «майдонда жавлон уришга фақат марксист танқидчи ҳақли» бўлиб, ҳар қандай бадиий асарни қўпроқ сиёсий- ғоявий тарафдангина текшириш бошлаб юборилган эди.
20-йилларда ўзбек адабиётшунослиги, адабий танқиди янгича шаклланиш жараёнини бошидан кечираётган эди. Ҳар қайси ҳавасманд адабиётшунос ёки мунаққид ўз таъбига маъқул бўлган фалсафий назарияларга, бирон олим ёки ёзувчи тажрибаларига таянар эди.
Вадуд Маҳмуд эса ижодкор дунёқарашига, ислом ва тасаввуф фалсафасига, бадиий асарлардаги тил ва услубга, шунингдек, адабиётнинг гўзаллиги ва ясалишига, нафосатни юзага келтирувчи, инсон қалбини завқлантирувчи унсурларга эътиборини қаратди. Маълум даражада жаҳон адабиётининг тажрибаларига таянди, улардаги фикрий юксакликка ҳавас қилди. Шунинг учун бўлса керак, у ўз мақолаларида Р.Тагор, М.Ганди, Э.По сингари машҳур кишиларнинг номларини кўп тилга олади. Назарий қарашларини асослашда, айниқса, америкалик машҳур адиб ва шоир Эдгар Понинг ижодий тажрибаларидан унумли фойдаланганлиги сезилиб туради. Мунаққид унинг «Тайна творчества» («Ижод сири») номли ижодий тажрибалари асосида ёзилган мақоласини муфассал таҳлил қилиб чиқади. Мақолада Э.По «Қарға» номли достонининг ёзилиш тарихи, бадиий асар яратиш учун биргина илҳомнинг ўзи кифоя қилмаслигини, мавзу танлай олган тақдирда ҳам тасвирлаш услублари устида узоқ бош қотиришга тўғри келишини ипидан игнасигача батафсил ҳикоя қилади. Қолаверса, бадиий асар ўқувчи қўнглига хуш ёқиши, руҳини юксалтириши лозим. «Шеърда таъсир асосан гўзаллик воситаси билан бериладир. Гўзаллик ва гўзал нарсаларни ҳис этганда инсон руҳи юксаладир»2.
Америкалик адибнинг бу ёрқин фикри мунаққиднинг нозик дидига мос келади.
У 20-йиллар ўзбек шеъриятидаги мавзу ва шакл мутаносиблигига, вазн ва оҳанг уйғунлигига, мисраларнинг тузилишидаги силликликка, умуман, шеър техникасига эътибор бера туриб ёзади: «Айта оламизким, шоирларимиз ва шоир бўлғувчиларимизнинг энг катта аҳамиятсиз қарағон ва диққат қилмағон нуқталари шундадир.
Уларнинг мавзулари билан олғон шакллари, қабул қилғон вазн ва оҳанглари, сўз тузишларининг алоқаси йўқ ҳукмидадир. Бу робиталарни эски шеърга уста Фитрат ва янги шеъримизнинг биринчи намояндаси Чўлпоннинг оз-моз риоя килғонини кўрамиз». Сўнгра ўзбек назмидаги янада силлиқ ва гўзалроқ нуқталарни ёш шоирларга ибрат қилиб кўрсатиш, фикрларини далиллаш ва уларни жаҳон адабиётининг номдор вакили Э. По асарига солиштириш ниятида «шарқ — турк адабиётининг иккинчи олтин даври бошлиғи бўлғон Умархон» шеърларига мурожаат этади. Амирийнинг «Етар» радифли ғазалидан парча келтириб, унинг тил ва услубда силлиқлигини, тасаввуфона юксак илоҳий руҳини уқтиради; ғазални Э. По достони мавзуси билан муқояса қилади. Э. По асари — қайғули достон, яъни мавзуси бир аёл ўлимининг тасвири билан чекланади. Амирийда эса «тасаввуфнинг энг юксак нуқтаси бўлғон руҳга фано бўлиш, қуюлиш, коинот руҳи бирлан бирлашиш мавзуидир.
Мавзу орасидаги тафовутни кўрингиз, Умархоннинг ҳам қайғуси, ҳасрати бор; лекин «бир хотуннинг ўлими учун» эмас, коинотнинг умумий руҳига қуюлиш ҳасратидир. Кўрингиз, мавзу нақадар буюк ва нақадар олийдир»3.
Сўнгра мунаққид Амирийнинг санъаткорлик маҳорати сири нимада, деган саволни қўяди. Жавоб тарзида гап тузишини, оҳангдор ва жозибали сўзларни, «ҳарфларнинг садо бературғон, титрайтурғон»ларини танлаб, юксак илоҳий туйғулар ифодаси учун хизмат қилдирганини кўрсатади. Шунингдек, Алишер Навоийнмнг санъаткорлик маҳоратига ҳам алоҳида диққатни қаратади ва уни марказий мавзуга боғлайди: «Кўрингиз Навоий нима қилғон? Мажнуннинг ғами тасвирида:
Кўнгулга ўгулди кўҳи авдуҳ,
Авдуҳи йиғилди кўҳ то кўҳ.
Шу байтда «ў» товушининг ўгултиси, «г»нинг гумбирлаши, «ҳ»нинг сочилиб кетиши ва бу товушларнинг такрори ҳақиқатан тоғнинг йиқилиб, сочилиб, майдаланиб кетишига, дараларнинг тўлиб, бақириб кетишига ўхшамайдирми?»
Ғарб адабиётшунослигида мисрадаги товушларнинг уйғунлиги «аллетерация», қадим шарқ адабиёт илмида эса «тавзиъ» термини билан юритилади. Юқоридаги мисралар ана шу бадиий санъат асосида талқин этилгандир. Улар адабиётнинг нафислигини, мисралар сеҳрини, сўз руҳияти ва қудратини ҳис қилган адабиётшунос қаламидангина тўкилиши мумкин. Бадиий асарларнинг эстетик таҳлили учун Вадуд Маҳмудда етарлича назарий билим борлигини, гўзал манзараларни, ҳақиқий санъат намуналарини вужудга келтирувчи бадиият унсурларидан хабардор эканлигини шу факт ҳам исботлаб турибди4.
Хуллас, Чўлпон ва Фитратлар қораланаётган замонларда уларнинг маслакдошларини изловчилар ҳам, мутасаввуф шоирларни улуғлаган тадқиқотчини айблашни истовчилар ҳам Вадуд Маҳмуднинг ана шу «Бу кунги шеърларимиз ва санъаткорларимиз» мақоласига мурожаат қилишди. Юқорида мақоланинг холис илмий талқинига омухта ҳолатда кўриб ўтилганидек, ҳар қайси олим ундан илмдаги ўз ўрнига мослаб кўчирмалар олди. Ўринли-ўринсиз танқид қидди. Тўғри, мақоланинг айрим жойларида баҳсли масалалар ёки мунаққиднинг илмий услуби билан боғлиқ ғализликлар бўлиши мумкин. Шунга қарамай, мақола 20-йилларда шаклланаётган ўзбек адабий танқидчилиги, изланувчан муаллиф ижодининг принципиал асослари, мунаққиднинг ўзига хос адабий қарашлари ва илмий-эстетик тафаккур тарзи юзасидан муайян хулосалар бериши мумкин.
Вадуд Маҳмуднинг жадид адабиётининг йирик намояндаларидан бири Сиддиқий Ажзий ҳақидаги «Турк шоири Ажзий» номли мақоласи 20-йиллар ўзбек адабий танқидчилигида муҳим ўрин тутади.
Мунаққид ушбу тадқиқотида шоир шеърларидаги образларга, ўхшатиш ва анъанавий рамзларга катта эътибор беради. Ажзий шеърларидагй «ҳижрон, бахт, рухсор, ишқ, ҳусн, ҳол, хатт» сингари рамзларнинг эски адабиётдаги маънолардан фарқли тарзда ижтимоий маъно касб этганини айтади. Улар илоҳ васфи учун эмас, реал заминдаги гўзал қиз латофатининг тавсифи учун ҳам эмас, балки халқ, миллат сийрат ва сувратини гавдалантириш учун қўлланганлигини кўрсатиб беради.
Шарқ классик адабиётида маҳбуба ва маъшуқаларнинг юз ва яноқлари гулга ўхшатилади.
Шоирнинг қуйидаги байтига эътибор берайлик:
Бу гулшан саҳнида гул яфроғи ранги гумон этманг,
Қизормиш хуни ноҳақ рангидин хоки ватандир — бу!
Бу байтдаги гулнинг қизил ранги боғларга файз киритиб турган гулдан фарқли, ёрнинг қизил юзи ва қизил дудоғи ўхшатмасидан ҳам анча узоқ. Шоирнинг кўзи олдида қизариб ётган «гулшан» — Ватан тупроғидир. Бир Ватан тупроғики, ноҳақлик, жабр-зулм дастидан қизарган, қизил гул рангини олган, қип-қизил қонга бўялган Ватан тупроғидир. Шоирнинг бундай тасвирига ижтимоий муҳитдаги тенгсизлик, адолатсизлик сабабчи. Кундалик ҳаётдаги бўлиб турган ноҳақликлари, жабр-зулмларининг кучайиши сабабчидир.
1922 йили «Қизил байроқ» газетасининг бир неча сонида «Озиёлиқ» деган шартли имзо остида чиққан «Оғизда эмас, амалда бўлсин» номли мақолада шундай фикрлар бор: «Эски идора ерлик халқни ёт қўриш баробарида сағир ҳисоблаб, васийлик қилишни ўз устига олган эди. Ажал сайёди у бечорага ўз жомидан ажал шарбатини ичирди.
Ўзгаришдан кейин яна бизни «тарбия» қилиш учун васий бўлгувчилар топилди. Лекин сўнгти вақтда гирифтор бўлғон васийларимиз ҳам, ўтган марҳум васийларимиз каби бизга васийи мутлоқ бўлиб, муқаддиратимизни ўз қўлларида тутиб келмоқдалар. Русия ўзгариши бўлғон 1917 йил эди, ҳозир ўзгаришнинг 1922 йилида турибмиз. Шу муддатда биз «сағир»лар ҳақига «васийларимиз» томонидан озми тааррузлар бўлди?
Сағир болаларнинг иши йиғидир; биз йиғладик. Бизни овутиш йўлини берган васийларимиз, бизни ҳақимиз бўлғон семиз сигирларнинг сутидан баҳрасиз қилди, қуруқ эмизукни оғзимизга солдилар. Илгариги васийларимиз биз сағирларни «сиз ёт, бегона болаларсиз» деб эмизук берганда, ўзгаришдан кейинги васийларимиз бизнинг пешонамизни силаб «бечора, бенаво етимларим, сиздан байналмилалчи васий отангиз айлансин» деб кўнглимизни синдирмасдан овутиб келадилар»5.
Бераҳм золимларнинг қонли панжалари остида зулм чекаётган ўлкага қарата шоир Чўлпон бир шеърида «Нега сенинг қалин товшинг «кет» демайдир уларга?», «Нега тағин танларингда қамчиларнинг кулиши?» дея сўроқли хитоблар қилади; азоб-уқубатларни кун сайин авжига миндираёттан «афандилар»га қарата «Қўзғалиш» (1922 й.) номли шеърида шундай дейди:
Эй! Сен мени ҳақир кўрган, тубан деган афанди! Эй! Устимда бир умрга хўжа бўлмоқ истаган, Эй! Бўйнимга кишан солиб, ҳалокатта судраган,
Кўзларингни заҳарлатиб ўйнатмагил, бас энди!
Чўлпоннинг бундай тиниқ сатрларидан жой олган изтиробли ҳислар оқимини «Йўл эсдаликлари», «Вайроналар орасида», «Қутурган мустамлакачилар» сингари асарларида ҳам кузатиш мумкин.
Ажзий қип-қизил қонга беланган тупроқ деб бадиий услубда ифодалаётган, «Озиёлиқ» ва Чўлпон қалбини безовта қилган бундай нохуш аҳвол билан Вадуд Маҳмуднинг ўзи ҳам тўқнаш келади. Қолаверса, Ажзий билан В. Маҳмуднинг ижтимоий дунёқараши деярли бир хилдир. Унинг «Мустамлакачилик ўз йўлида» номли мақоласи айнан шу мазмунда диққатга сазовордир. Мақолада ўша даврнинг кун тартибидаги энг долзарб муаммолар таҳлилга тортилган.
Вадуд Маҳмуд Ажзий шеърларини «Ажзийнинг ижтимоий фикри» бўлимида унинг ўзини ҳам қийнаган ана шу ижтимоий муаммоларга уйғун тарзда таҳлил қилади. Ижтимоий ҳаётдаги воқеликларнинг шоир ижодида инъикос этиши хусусида тўхталиб: «У ҳар вақт элнинг қонли панжалар остида қолишидан зорланадир, ҳар томонга қараса, шуни кўрадир, ҳар воқеадан шуни истихрож этадир», деб ёзади 6.
Ажзий ички оламидаги замонага нисбатан норозилик туйғулари, жамиятни ислоҳ этиш кайфияти анъанавий образларни янгича маънода қўллаш мажбуриятини юзага келтиради. Шунга биноан у юддузларни эл бағрига отилган тошга, булутни маърифат нурларини тўсувчи деворга, қизил лолани қип-қизил қонга менгзатади. Вадуд Маҳмуд ўз мақоласида Ажзий назарда тутган «миллат» тушунчасига ҳам алоҳида изоҳ бериб ўтишни маъқул топади. «Биз Ажзийнинг «миллат» деган тарзи талаққийсидан англаймизким, бу кундаги тарзи истеъмолидан бошқа бир маъно берадур, унингча, «ислом» бир миллатдир, ҳар бир «мусулмон» ўз миллатининг бир аъзосидир. Бу тарзи талаққий ёлғуз Ажзийда эмас, бу даврда яшаган кўб кишиларда кўриладир» 7.
«Миллат тақдири» — бу сўз бирикмаси шоирни ҳам, талқинчини ҳам бефарқ қолдирмади. Сиддиқий Ажзий миллат қисматини ўйлаб, ижодий-амалий юмушларга берилди, мактаб, маориф ишлари билан машғул бўлди, ўз замонасининг маънавий-руҳий кайфиятини ифодаловчи шеърлар битди. Ватани озод бўлишини истаган сиймоларни, миллати йўлида жон куйдирган кимсаларни Вадуд Маҳмуд қадрлай билди. Уларнинг анъаналарини давом эттирди.
20-йиллар давомида халқни оқартиш йўлида хизмат қилган инсонлар ҳақида Абдурауф Фитратнинг қатор илмий мақолалари, Л. Олимий, Ҳ. Муин, Л. Азиззода, А. Мажидий каби муаллифларнинг қатор биографик характердаги мақолалари юзага келди.
Бу ижодкорларнинг мазкур асарлари ёзилган пайтда ҳали «ватанчи», «панисломчи»,«пантуркчи», «жадид», «миллатчи» каби тушунчаларга ҳужум бошланганича йўқ эди. Бу жараён сал кейинроқ бошланди.
«Ажзий миллатнинг ишқи, дарди билан суғорилган бир шоирдир. Унинг бу ҳаяжонлари ясама эмасдир, чиндир, табиийдир. Ул кўз ёш тўкса миллат учун тўкадир, бировдан хафаланса, миллатнинг ҳолига боқмагани учун хафаланадир. Бировдан хурсанд бўлса ҳам миллати, халқи учун бўладур», деб ёзади Вадуд Маҳмуд. Бу мақола мунаққиднинг илмий салоҳиятини, дунёқараши ва бадиий асарни нозик тушуниши ҳамда гўзал мисралар моҳиятини ижтимоий воқеликка боғлай олиш қобилиятини намойиш қилувчи асарлардан биридир.
Вадуд Маҳмуднинг Чўлпон шеърияти хусусидаги фикрлари А. Шакурий, А. Қодирий, А. Саъдий ва З. Баширнинг объектив баҳоларига ҳамоҳанг ва айни вақтда ўзига хос услуби билан ҳам яққол ажралиб туради. Чўлпоннинг «Булоқлар» тўпламига ёзган тақризида В. Маҳмуд шоирнинг янги мажмуаси ўзбек адабиётига янги бир оҳанг олиб кирганлигини, унда ўзбек элининг руҳи, сезгиси қайнашини, ўзбек тилининг имкониятлари янгича намоён бўлганлигини алоҳида уқтиради. «Чўлпоннинг «Булоқлар» отлиғ янги шеърлар тўплами босилиб чиқди.
Чўлпон ўзбекнинг янги шоиридир, шунинг учун ўзбек элининг бугунги руҳи, ҳоли сезгиси «Булоқлар»да қайнайдир, ўзбек тили, ўзбек оҳанги «Булоқлар»да сайрайдир, ўқийдир. Ўзбек руҳи тўлқинлари бунда кўпирадир, кўклар томон учадир, кўтариладир».
«Амалнинг ўлими» деган шеъридан:
Кўнглимда йиғлағон малаклар кимлар, Шарқнинг оналари, жувонларими? Қаршимда эгилган бу жонлар кимлар, Қуллар ўлкасининг инсонларими? —
парчасини келтириб, бу «ўзбек янги шоирларининг оҳангсиз бўлишини уялмай сўйлайтурғон» кимсаларни уялтиришини айтади. Мунаққид бандда ўзига хос рубобий оҳанг мавжудлигини, унда эл-юрт дарди, шоирнинг қалби ифода этилганини, унинг ифодаси таъсирли ва қисқа («муассир ва эъжоз») эканлигини таъкидлайди.
XIX аср охири XX аср биринчи чорагидаги адабиётимиз тарихи билан шуғулланган мутахассислар ўша давр адабий жараёнида саҳна асарлари ва саҳнанинг ўзига бағишлаб ёзилган мақолалар салмоқли ўринни эгаллашини, адабий танқиднинг янгича шакли ҳам, умуман, шу асарларга тақриз ва танқид ёзиш билан бошланганини таъкиддайдилар. Неъмат Ҳаким «Ўзбек адабиётида танқид ва адабий муҳокамалар» номли мақоласида: «19-20-йилларда ёзилган танқидий мақолаларнинг деярлик ҳаммаси театр ва мусиқа ҳақидадир» 8, деб ёзган мулоҳазаси юқоридаги фикрларимизни далиллайди. Қолаверса, мавзуимизнинг эгаси бўлмиш Вадуд Маҳмуднинг ҳам адабий танқид соҳасидаги фаолияти саҳна асарларига, хусусан Фитрат асарларига тақриз ва танқид ёзиш билан бошлангандир. Унинг мазкур йўналишидаги нишона мақоласи «Чин севиш»нинг саҳнага қўйилиши муносабати билан ёзилган бўлиб, 1921 йили «Қизил байроқ» газетасида босилиб чиқади; «Ҳинд ихтилолчилари»га тааллуқли ҳажман каттагина танқидий мақоласи эса кейинроқ «Туркистон» газетасида эълон қилинади. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, саҳна асарлари адабий-илмий жамоатчиликнинг таҳсинидан ҳам, танқидидан ҳам бебаҳра қолгани йўқ; уларнинг ғоявий-бадиий қиммати, адабиётда, саҳнада тутган ўрни хусусида турли фикрлар айтилди. Айниқса, мавзу жиҳатидан муштарак «Чин севиш» ва «Ҳинд ихтилолчилари» тўғрисидаги мақолалар ва айнан асарларининг ўзи Фитратни элга танитиб, қанчалик тез шон-шуҳрат келтирган бўлса, 30-йиллар талвасасида эса уни «Чин севиш» ва «Ҳинд ихтилолчилари»ни ёзиш билан миллатчилик ҳаракатини ривожлантириш, миллатчилик мафкурасини кенг ёйишни кўзда тутган» каби сиёсий айбномаларнинг шунчалик тез урчишига сабабчи бўлди.
Фитратнинг адабий фаолиятини шарафлаган, пьесаларини қадрлаган шахслар 20-йиллар адабий жараёнида оз эмас эди. Ўша йиллар Туркистонда бўлган В. Ян ва Б. Пестовскийга ўхшаш шарқшунос олимлар ҳам ҳар иккала пъеса тўғрисида ижобий фикр билдирган эдилар. Яна «Чин севиш» ҳақида шоир Чўлпон «Иштирокиюн» газетасида: «Яқинда ўзбек саҳнаси улуғ ва улуғлиги қадар юксак ва гўзал бир томоша (пьеса) кўрди» 9, деган сатрларни ёзади. Чўлпон мақоласида «Чин севиш»нинг сюжети, саҳнага чиққан актёрларнинг маҳорати ва камчиликларини қаламга олади. Руҳсиз чиққан пардаларни танқид қилади, тузукларини олқишлайди. Шу билан бирга Чўлпон барча ёш ўзбек театрининг камчиликлари келажакда тузалиб кетишига умид билдириб қолади.
Орадан бир йил ўтгач, ўзбек театрининг аҳволи ҳақида Вадуд Маҳмуд: «Бошланғич ишнинг кун-кундан тузалиб, яхшиланиб бориши қонун каби бўлса-да, бизнинг ҳамма ишларимиз кун-кундан бузилиб, ёмон йўлга кириб борадир. Шу каби театру ишларимизнинг ҳам анча ортга чекилгани бу кун (1921 йил 17 сентябр куни «Турон» театри саҳнасида ўзбек давлат труппаси томонидан —Б.К.) ўйналғон «Чин севиш»даги ҳоллар очиқ кўрсатадир» 10, деб ёзади. В. Маҳмуднинг пайқашича, театр томошабинга тўлмайди, келгани ҳам пьесанинг охиригача ўтиришга тоқат қилолмай залдан чиқиб кетади; театрда маданий ҳордиқ чиқариш учун шарт-шароит қониқарли даражада эмас, келган киши ундан асабий, жиғибийрон, кайфияти тушкун бўлиб чиқиб кетади, кейинги пайтларда тамошага фақатгина «қилай деса иши йўқ, ётай деса касали йўқ» бекорчиларгина келадиган бўлибди.
Хўш, бунга «Чин севиш» айбдорми? Йўқ. Уни кучсиз пьеса деб бўладими? Йўқ Ундай бўлса гап нимада? Сабаби не? Ҳамма гап — тизгинни ўз қўлларида тугиб қолган келгинди бошқарувчиларнинг маҳаллий халқ маданий турмушига ола қарашида, ҳукумат томонидан зарур миқдордаги маблағ ва асбоб-ускуналар билан яхши таъминланмаган театрнинг танг аҳволдалигида. Яна бир сабаб — моддий жиҳатдан қийналаётган, баъзида санъат йўлидан воз кечиб тирикчилик ғамида бошқа иш қилишга мажбур бўлаётган актёрларнинг ўз ролларини масъулиятсиз ўйнашидир. Бундай «олий пьесаларни» бузиб, масъулиятсиз ўйнаш натижасида унинг қиймати тушиб, обрўсига путур етиши мумкин. Мақоланинг бошланишидаёқ пьесага: «Ўзбек саҳнасида шу кунгача ўйнаб келинган энг кучлиси, энг буюги, ўткир ёзувчимиз Фитратнинг ҳинд турмушидан олиб ёзган «Чин севиш» пьесаси эканлигини ҳамма иқрор этса керак» 11, деб баҳо берган Вадуд Маҳмуд асарнинг обрўси тушиб кетишини сира-сира хохламайди, театрдаги саҳналаштириш билан боғлиқ ўша нуқсонларнинг тузалиб кетишини эса дил-дилдан истайди.
Худди шу йили Вадуд Маҳмуднинг «Туркистон» газетасида «Ҳинд ихтилолчилари (театр китоби, А.Фитрат асари)» сарлавҳали мақоласи босилади. Илмий асарлар илмий, таълим-тарбия асарлари ахлоқий, адабий асарлар санъат нуқтаи назаридан текширилиши лозим. Бу ишни адабиётшунослик, яъни «интиқод — танқид» амалга оширади. «Танқид» — дудама, ўткир бир ханжар бўлмоғи керак, — дейди Олимжон Иброҳимов. — Бу ханжарнинг бир ёғи асарнинг ичидаги жавоҳиротини қазиб чиқарса, иккинчи ёғи унинг пуч ва чирикларини топиб кўрсатадир». В. Маҳмуднинг адабий танқидга қарашлари татар маърифатчисининг ушбу образли мулоҳазаларига яқин келди. Унинг фикрича, «интиқод — танқид камчиликларни тўлдирмоқ, тузукларини билмоқ-танимоқ учун бир қуролдир».
В. Маҳмуднинг драмага ёндашувида ана шу мезонлар бегоналик қилгани йўқ. «Ҳинд ихтилолчилари»даги бадиий ҳақиқат, образлар ва воқеалар мантиқийлиги, тил ва характер масалаларини текширади. Мунаққид пьесанинг ютуғи тарзда қуйидаги пурмаъно жумлаларни келтиради:
«Юрак-юрак экан, севмак-севилмак истар»; «Севгисиз қолғон юрак сувсиз қолғон кабидир»; «Қулай ишдан буюк унум чиқмас, буюк унумли ишлар қулай бўлмас»; «Бир ёвни юртдан ҳайдамоқ бир юртни ёв қўлида кўрмоқдан қийин эмасдир»; «Шу Қуръон бетига ҳайвон оёғи тегмак на эрса, ҳинд қизининг юзига инглиз кўзи тушмак ҳам шудир». Бу каби файласуфона жумлалар «Ҳинд ихтилолчилари»ни талқин этган барча олимларнинг диққатини ўзига жалб қилди.
Вадуд Маҳмуднинг бу мақоласи Фитрат ижоди таҳлилининг дастлабки босқичи — 20- йилларда «Ҳинд ихтилолчилари» драмасини энг тўғри талқин этган асар сифатида қимматлидир. Унда шахсий манфаатларга ён бериш кайфияти йўқ. Асарнинг мақтовга лойиқ жиҳатлари улуғланади, камчиликлари ҳам кўрсатиб ўтилади.
Бугунги кунда адабиётшунос ва мунаққидларнинг аксарияти Фитрат асарларига санъат намунаси тарзида қарамай, бадиий ва умуминсоний нафис мезонлар билан ёндашиб, конкрет тарихий шарт-шароит ва ҳозирги кжсак эстетик талаблар нуқтаи назаридан туриб холис илмий баҳо бериш ўрнига ҳамдардлик билдириш ёки унга ҳамду сано айтиш тарафига ўтиб олгандек назаримда. Фитрат ижоди ғайритабиий ҳомийликка муҳтож бўлмаганидек, сунъий мақтовларга ҳам эҳтиёжманд эмас. Бундай илмий йўналиш ўзини оқламайди, чунки ҳақиқат бир-ёқлама талқинларга ёт тушунчадир.
В. Маҳмуд шундай мазмундаги мақолаларида ўзига хос тарзда шаклланаётган илмий- эстетик тамойилларини намойиш эта борди. У мунаққид сифатида адабий жараёнга сергак назар ташлайди. Ўзи англаган ҳақиқатга соя ташловчи нотўғри талқинлар билан баҳсга киришади.
Маълумки, 20-йиллар танқидчилиги диққат марказида бўлган асосий муаммолардан бири — маданий меросга муносабат масаласи эди. Бу давр адабиётшунос-мунаққидлари зиммасида адабий меросни замонасининг маънавий мулкига айлантириш, ўтмишдаги буюк сиймоларни элга танитиш, асарларини кўп нусхада қайта нашр этиш каби масъулиятли ва мураккаб вазифалар турар эди.
Бу давр матбуотида миллатнинг машҳур сиймоларини олқишлайдиган чиқишлар бўлди. Жумладан, Яссавий мактаби шоирлари, Боқирғоний, имом Ғаззолий, Алишер Навоий, Заҳириддин Муҳаммад Бобур, Фузулий, Турди, Нодирахоним сингари уламо ва шоирлар хусусида ўнлаб мақолалар эълон қилинди. Аммо 20-йилларнинг охирига келиб, мумтоз адабиётимиз бисотидаги илоҳий нурлар ёғдусидан шуълаланиб турган асарларга марксча- ленинча таълимот асосвда танқидий кўз билан қараладиган бўлди. Маънавий меросимиз оқ- қора, яхши-ёмон, фойдали-фойдасиз каби ранг ва турларга ажратила бошланди. Вульгар социологик руҳдаги мақолалар юзага кела бошлади. Айрим манбаларда Вадуд Маҳмуд ҳам адабий меросга шу хилда салбий муносабатда бўлган мақолалар муаллмфи сифатида тилга олинади. Аслида В. Маҳмуднинт адабиётимиз тарихини ёритган мақолалари танқидчилик тарихида ҳали таҳлил этилмаган, тўғри баҳосини олмаган. Ваҳоланки, В. Маҳмуд 20- йиллардаёқ мумтоз адабиётни ўз моҳиятидан келиб чиқиб, унинг асоси ислом дини ва тасаввуф фалсафасидан иборатлигини кўтарган эди.
В. Маҳмуд 1925 йили «Алишер Навоий» номли мақола ёзади. Бу мақола «Муҳити», «Таржимаи ҳоли ва тарбияси», «Мутасаввуфлиги», «Илмий-адабий шахсияти», «Навоий бир мужиддир» деган асосий бўлимлар ва кичкина «Илова»дан иборат.
«Илова»да мақола Навоий юбилейига иштироки учун ёзилгани, «бунда қўп ҳоллар ва воқеалар қисқа, баъзан ҳатто бир сатрда» ўтилгани айтилади. Умуман эса мақолада юзага чиқарилган ўнлаб фактлар ҳозирга кунда Алишер Навоийга ташшуқли айрим муҳим маълумотларнинг дебочаси эканлигидан далолат беради. Шунга кўра, В. Маҳмуд мақоласидаги маълумотлар ҳозирги кун олими ёки китобхонига оддий бўлиб кўриниши мумкин, аммо «Навоий ким эди?» сингари саволлар кўндаланг турган 20-йиллар шароити учун улар ниҳоятда муҳим эди.
Кузатишимизча, 20-йиллар адабий муҳитида В. Маҳмуд мумтоз адабиёт намуналарини ўзига хос тушуниб, таҳлил килган, гарчанд булар унга кейинчалик лаънат тамғаси тарзида босилган бўлса ҳам сўфиёна истилоҳларни яхши идрок этувчи адабиёт илмининг билимдони қиёфасида танилган кўринади. Кимгадир унинг «ортиқча шарқлик» ёки «дарвешлик қилувчи танқидчи» бўлиб кўринишига ҳам сабаб шудир. Бир мақоласида Абдурауф Фитратнинг ҳам «тасаввуфона», «зоҳидона» ёки «сўфийларча» сўзининг ўрнига «вадудона» деган ифодани қўллаши фикримизни қувватлайди.
В. Маҳмуднинг бу йўналишдаги ишлари ўзбек адабиёти доирасидаги изланишлари билан чекланиб қолмай, балки бошқа туркий миллатлар адабиёти тарихи билан ҳам қизиқди. Унинг Озарбойжон шоири Фузулий ҳақида ёзган «Фузулий Бағдодий» номли мақоласи шу жумлага киради. Мақола 20-йилларда ўзбек ўқувчиларини Фузулий ҳаёти ва ижоди билан таништирувчи дастлабки манбалардан бири сифатида қимматлидир. Унда шоир шахсияти ва дунёқараши, асарлари, уларнинг қайси тилда битилгани, шоирнинг Туркистон шоирларига таъсири ҳамда айрим баҳсли масалаларга аниқлик киритилган.
Фузулийнинг дунёқараши, асарларининг фалсафий асоси юзасидан 20-йиллар адабий-илмий муҳитида турли фикрлар мавжуд бўлган. Биров уни мутасаввуф шоир деса, бошқа олим фақат дунёвийлигини таъкидлашга уринган. В. Маҳмуд бу масалага эътибор беради. Мақоласида шоирнинг бир мухаммасини келтириб: «Шу тахмисдан ҳам кўрилган каби, Фузулий тасаввуф руҳи билан анчагина суғорилган бир шахсдир. Бу табиийдир. Чунки ундан илгари келган фикрий жараёндан эди. Ва унинг жавҳари бўлган исломий тасаввуф унинг руҳи эди», деган сатрларни ёзади.
Мунаққид ўз мақоласининг «Фузулийнинг Туркистонга таъсири» бўлимида улуғ озар шоирининг гўзал шеърларидан баҳраманд бўлган, унинг лаҳжасида шеър айтган ва ҳатто девонлар тузган туркистонлик ижод аҳлининг номларини санайди, шеърларидан мисоллар келтиради.
Мақоланинг мазмун ва асосий илмий йўналишлари қониқарлидир. Ундаги шаклий ноқислик, шеърий парчаларнинг кўпайиб кетганлиги бу кунги етук танқидий мақолалар ёки мукаммал биографик тадқиқотлар билан ёнма-ён туриш ҳуқуқини бермас, эҳтимол. Аммо у Муҳаммад Фузулий ҳақидаги дастлабки илмий ишлардан бири сифатида, оммага унинг асарларини таҳлил этиб етказиш жиҳатидан қимматлидир.
Оловнинг иссиқ тафти совуқ кунда, ойнинг ёруғ нури қоронғи тунда билинади. Шунга мувофиқ ҳар бир воқеа-ҳодиса муайян тарихий шарт-шароит билан изоҳланиши эътиборга олинса, В. Маҳмуднинг адабий меросга ихлоси, тафаккур тарзи, зарур шароитда қардош халқлар адабиётига мурожаатининг аҳамияти, ўз вақтида қилган хизмати яққолроқ кўринади.
В. Маҳмуднинг адабий меросга қизиқиши ва изланишлари XIX аср турк адабиёти, Фузулий ёки Навоий даври адабиёти миқёси билан чегараланиб қолгани йўқ. «Навоийгача турк адабиёти» мақоласи адабий мерос ихлосмандининг миллий тарихимиз бағрига янада чуқурроқ сингиб борганлигидан далолат беради. Мақола назарий масалалар, турк ёзувининг тарихи, қадимги ёзма ёдгорликларининг услуби, Навоийгача бўлган қимматли асарлар, эл адабиёти (фольклор, халқ оғзаки ижоди)нинг ўзига хос хусусиятлари каби масалаларни қамраб олади.
Муаллиф бу мақолани ёзишда «Татар адабиёти тарихи», «Миллий татаббулар мажмуаси», «Эллик мутасаввуфлар» каби қимматли манбалардан фойдаланган. Фитратдек иқтидорли олимнинг бу мақолага эътибори, ундан кўчирмалар олиб тасдиқ этиши В. Маҳмудга нисбатан ишонч ва ҳурмат ҳамда илмий салоҳиятини қадрлашининг белгиси эди.
В. Маҳмуд илмий қарашларини баён этар экан, адабий-илмий жараёнда содир бўлаётган услубий янгиликлардан, нуфузли зиёлиларнинг ибратли ишларидан ўрнак олди. Мақолаларида русча оригинальность, лирический, препев, тон, меланхолик, однообразие, символ, индивидуализм, классификация каби терминларини қавс ичига олиб, уларнинг муқобили бўлмиш асолат, рубобий, таржиъ, оҳанг, савдойи, айният, тимсол, фардиятчилик, тасниф каби атамаларни ишлатади.
Мумтоз адабиёт хусусидаги айрим назарий масалаларни ёритган мақолаларида манзумаи фикрия (фикрни назмга солиш), ирфони коинот (коинот илми), тарзи баён (баён қилиш тарзи), ғайри мукаррир (бетакрор), ҳаёти адабия (адабий ҳаёт), ризойи Худо (Худонинг розилиги) сингари форсча изофалар ҳамда муасир (асрдош), саҳв (хатолик), эъжоз (қисқа), хаср қилмоқ (бағишламоқ), сажия (характер, табиат), интиқод (танқид) каби сўзларнинг учраши Вадуд Маҳмуднинг илмий услубига хос хусусиятлардандир.
Гарчи В. Маҳмуд илмий мақолаларининг тили эскича китоблардан таълим олиб, янги замонга мослашаётган XX аср бошларидаги авлод ва илмий ҳаёт учун табиий бўлса-да, форс ва араб тилларидан анча-мунча узоқлашиб қолган кейинги авлодга эриш туюлиши, баъзан матнда жумлаларнинг бир оз чўзилиши, синонимталаб ўринларда бир хил сўз ёки ибораларнинг такрорланиб келиши фикрни сийқалаштиргандек ҳолатни, стилистик ғализликни юзага келтириши мумкин. Лекин тилдаги бундай хусусиятга тарихан ёндошмоқ ва янгича илмий услуб шаклланаётган жараёндаги қийинчиликлар сифатида қараш тўғри бўлади.
В. Маҳмуд 20-йилларда ҳар бир замонавий ва тарихий воқеликка миллатнинг маданий даражаси, ўзига хос миллий тафаккур тарзи ва урф-одатлари нуқтаи назаридан муносабат билдиради. Ўша маданий-маърифий, адабий-тарихий воқеликни баҳолашда умуминсоний қадриятларни ва жаҳон маданий савиясини мезон қилиб олишга интилди. Кўнгилни кенг тутди, фикрни эркин қўйди.
ИЗОҲЛАР
[1] В. Маҳмуд. Бу кунги шеърларимиз ва санъаткорларимиз. «Маориф ва ўқитғувчи», 1925, 5 6, 7 8-сонлар.
[2] В. Маҳмуд. Бу кунги шеърларимиз ва санъаткорларимиз. «Маориф ва Ўқитғувчи», 1925, 5 8-сонлар.
[3] Турсунқул. Сиддиқий тўғрисида мулоҳазаларим. «Маориф ва ўқитғувчи», 1928, 3 сон.
[4] Маҳмуд. Бу кунги шеърларимиз ва санъаткорларимиз. «Маориф ва ўқитғувчи», 1925, 5 8-сонлар.
[5] Озиёлиқ. Оғизда эмас амалда бўлсин. «Қизил байроқ», 1922, 11 август.
[6] В. Маҳмуд. Турк шоири Ажзий. «Инқилоб», 1924, 11 12-сонлар.
[7] Ўша манба.
[8] Н. Ҳаким. Ўзбек адабиётида танқид ва адабий муҳокамалар. «Туркистон», 1924, 25 июнь.
[9] Ҳ. Олимжон. Фитратнинг адабий ижоди ҳақида. Танланган асарлар, 5 жилдлик, 5 жилд, Тошкент, 1972, 115—116 бетлар.
[10] В. Маҳмуд. Чин севиш. «Қизил байроқ», 1921, 22 сентябр.
[11] В. Маҳмуд. Чин севиш. «Қизил байроқ», 1921, 22 сентябр.
Манба: Вадуд Маҳмуд. Танланган асарлар. Тошкент, 2007
Vadud Mahmud shaxsiyati va faoliyati haqida gapirganda, eng avvalo, shu paytgacha unga har tomonlama to‘g‘ri va odil baho berilmagani, uning merosi keng miqyosda targ‘ib va tadqiq etilmaganini aytish kerak. Bahodir Karimovning ayni xususdagi fiuriga to‘la qo‘shilgan holda, “Ezgu ishning kechi yo‘q” deb o‘ylayman.
Vadud Mahmud XX asr birinchi choragidagi Turkiston madaniy hayotida muhim o‘rin tutgan, eng muhimi, adabiyotshunoslik va tanqidning tamal toshini qo‘yganlardan biri deb baholanishi kerak. Munaqqidning mumtoz adabiyotimiz va siymolariga bag‘ishlangan maqolalari bugungi kun yosh adabiyotshunoslariga ibrat bo‘lib xizmat qilishi juda muhimdir.
Xurshid Davron
O’zbekiston xalq shoiri
Bahodir Karimov
MUNAQQID HAQIDA SO’Z
Yigirmanchi asr birinchi choragidagi Turkiston madaniy hayotiga fidoyi ziyolilarning ulug‘ xizmatlari ko‘rk bag‘ishlab turadi. Vadud Mahmud shu avlodning bir vakilidir. Vadud Mahmud 1898 yilda (ayrim manbalarda 1897. Chalkashlik hijriy yilni milodiy yilga o’tkazishdan paydo bo’lgan. XDK izohi) Samarqand okrugining Yuqori Darg‘am tumaniga qarashli Tayloq qishlog‘ida tavallud topgan. Otasi Mahmud Pirmuhammad imom bo‘lgan (1905 yili vafot etgan).
Onasi Anbara (1934 yili vafot etgan) esa uyda bolalari tarbiyasi bilan shug‘ullangan. V. Mahmud dastlab Samarqandda Abduqodir Shakuriy maktabida, so‘ngra Ufadagi Oliya madrasasida (1917-1918), Samarqand pedkursida (1918), Moskvadagi V. Bryusov nomli Oliy Adabiyot institutida (1925-1926) tahsil olgan. Toshkentdagi SAGUning iqtisod fakultetiga (1923 y.) erkin tinglovchi sifatida qatnagan. Ayni chog‘da, V. Mahmud 1919—1925 yillar orasida o‘qituvchilik ham qilgan, Samarqand va Jizzax shaharlarida maorif boshqaruvi sohasida faoliyat ko‘rsatgan.
1926-1927 yillari «Maorif va o‘qitg‘uvchi» jurnalida muharrir yordamchisi, 1926-1929 yillarda TajGIZda tarjimon va darsliklar tuzuvchi bo‘lib ishlagan.
U 1930 yili sho‘ro tuzumiga qarshi targ‘ibotchilikda ayblanib qamoqqa olinadi, uchlik qo‘mitasining qarori bilan uch yilga qamaladi. Qatag‘on davri tuhmatlariga duch kelgan V. Mahmud Arxangelsk viloyati Kargopollaga qamoqxonasida 1937 yil 18 avgustidan 1954 yil 26 yanvarigacha hibsda saqlanadi. 1960 yilda to‘la oqlanadi.
V. Mahmud faoliyatining ma’lum bir qismi Tojikiston Respublikasi FA Rudakiy nomidagi Til va adabiyot instituti bilan bog‘liq. Shu dargohda ilmiy xodim bo‘lib ishlagan V. Mahmud «Farhangi zaboni tojiki»ni tuzishda qatnashadi, mumtoz sharq she’riyati tadqiqi bilan shug‘ullanadi, xotiralar yozadi. 1976 yilda (aslida 1975 yilning aprelida. XDK izohi)vafot etgan.
Adabiyot maydoniga Samarqand adabiy muhiti orqali 20-yillar arafasida kirib kelgan Vadud Mahmud bu jarayonga juda faol aralashadi. Mahmudxo‘ja Behbudiy, Abduqodir Shakuriy, Vasliy, Sidtsiqiy Ajziy, Sadriddin Ayniy, Hoji Muin, Abdurauf Fitrat va Tamhid Samarqandiy singari muharrir, shoir va muallimlar muhitida tarbiya topadi, ta’lim oladi, shakllanadi. Uning adabiy-tanqidiy, publitsistik maqolalari «Kambag‘allar tovushi», «Zarafshon», «Turkiston», «Inqilob», «Maorif va o‘qitg‘uvchi», «Yer yuzi» kabi gazeta va jurnallarda «Vov», «V.M.», «Vadud Mahmudiy», «Vadud Mahmud o‘g‘li» kabi imzolar bilan muntazam nashr qilinib turgan. V. Mahmud mumtoz sharq adabiyoti namoyandalari, mavjud adabiy jarayon xususida «Cho‘lponning «Buloqlar»i» (1923), «Hind ixtilolchilari» (1923), «Turk shoiri Ajziy» (1924), «Adabiy tanqidga bir nazar» (1924), «Alisher Navoiy» (1925), «Fuzuliy Bag‘dodiy» (1925) kabi qator qimmatli maqolalar yozgan.
Vadud Mahmud bilimdonligi, teran fikrliligi uchun 1917 yilgi o‘zgarishdan so‘ng yangi hokimiyat muassasalariga jalb etiladi. Aniqrog‘i, Samarqand viloyati maorif bo‘limining mudiri vazifasida xizmat qiladi. Bu davrda u «Bolalar tarbiyasi», «Maorif ishlari», «Maktablarda ahvol», «Maorifimiz», «Majburiy o‘qish» singari o‘nlab maqolalar yozadi. Ayrim holatlarda uning muayyan e’tiqod zaminida shakllangan ijtimoiy-siyosiy qarashlari va adabiy-estetik tushunchalari sovet hukumati mafkurasiga to‘la mos kelmaydi. Ba’zan yon berib, murosa qiladi; ba’zida olqish eshitadi yoki tanqid qilinadi. 1927 yil 4-5 oktyabr kunlari Samarqandda bo‘lib o‘tgan O’zbekiston madaniyatchilarining ikkinchi qurultoyida majlis zalidan «teskarichi», «cho‘lponlar maddohi» sifatida haydab chiqariladi.
Vadud Mahmud xilma-xil janr va mavzularda asarlar yozgan bo‘lsa-da, 20-yillar adabiy jarayonida, asosan, munaqqid-adabiyotshunos sifatida tanilgan.
Vadud Mahmud adabiy-tanqidiy maqolalarida asarning g‘oya va mazmuniga emas, avvalo, uning nafisligi va nozik yasalishlariga, ya’ni badiiyligi, shakli, uslubi va tiliga e’tiborni qaratadi. Shunga muvofiq talabi ham nihoyatda yuksak bo‘lgan. She’rdagi musiqiy ohang, ruhiy yuksalish, chuqur dard va san’atkorona mukammallikni qadrlaydi.
V. Mahmud tabiatidagi jo‘shqinlik, maqolalaridagi izchillik, ilmiy xolislik ijod ahlining e’tiborini tortdi. Zamondoshlari uning bu fazilatlarini ijobiy baholadilar.
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, o‘z vaktida Cho‘lpon, Fitrat, Abdulla Qodiriylarga xolis va to‘g‘ri baho bergan qalamkashlardan biri ham Vadud Mahmud edi. «O’zbek adabiyotining nasri tilini endigina yangilab kelayotgan Fitrat bilan ishini ko‘pdan boshlab endigina maydonga otishga muvaffaq bo‘lgan A. Qodiriydan boshqa hech bir nimaga molik emasdur. She’rda bo‘lsa, Cho‘lpondan boshqa tilga olarlik va ishini ko‘rsata olg‘on kishimiz yo‘qdur. Buningda kamchiliklari hali juda ko‘pdur». Bunday keskin aytilgan fikrlar ko‘pgina ijodkorlarning, so‘ngra tadqiqotchilarning bezovtalanishiga sabab bo‘ldi.
Biz kuzatgan ilmiy adabiyotlardan bir narsa ayon bo‘ldiki, Vadud Mahmud ijodiga murojaat qilgan olimlar, uning adabiyotga qarashini kuzatgan talqinchilarning deyarli barchasi mazkur «Bu kungi she’rlarimiz va san’atkorlarimiz» nomli maqolaga e’tibor qaratganlar. Buning ajablanarlik joyi ham yo‘q. Chunki undan zamonaviy materialistik, markscha-lenincha tanqidga «yot», «ilmoqli» jumlalarni, adabiy talqinlarni topish oson edi. Gap bunday: Vadud Mahmud maqolasida mavzuni qadimdan boshlaydi, mumtoz adabiyotning xususiyatlari ustida to‘xtaydi. Ayniqsa, uning tasavvuf falsafasi bilan uzviy bog‘liqligini, o‘sha falsafiy fikrlar asosida san’atning oliy namunasi darajasiga yetganligini ta’kidlaydi. Yangi adabiyotning paydo bo‘lish jarayoni, shakl va mazmun, ijodkor va jamiyat, she’r texnikasi, umuman, go‘zal san’at to‘g‘risidagi o‘z qarashlarini bayon qiladi. Bizningcha, Vadud Mahmud 20-yillardayoq zamonaviy adabiyotdan yuksak badiiylikni, shakl va mazmundagi mukammallikni talab qilgani holda ko‘hna adabiyotimiz tahlilini ham eng to‘g‘ri ilmiy yo‘nalishga boshlagan kishilardan biridir: «Bizda she’rning ikki jabhasi bordir. Chunki ishqimiz ikki jabhalidir: haqiqiy, majoziy.
Haqiqiy ishq — ruhi umumga xulul dardidirki, eng yuksak va orifiy amaldir.
Majoziy ishq esa oddiy nafsoniy ehtirosdirki, umumiy, tabiiy bir mayldir.
Ko‘ruladirki, bu ikki turli ishq ham mabdai va ham g‘oya e’tibori bilan hayotiy va insoniydir. Chunki inson bir mavjud va ham shuurlik bir mavjud bo‘lg‘oni sifati bilan o‘zining yaratilishini va yashashining g‘oyasini tushunmak va bilmak istaydir. Tabiiy bir maxluq bo‘lishi e’tibori bilan esa jismoniy ehtiros va havaslarga ham bog‘lang‘ondir.
Bu ikki maylkim, natijada ikki «ishq»ni vujudga keltirdi, ikki «she’riy jabha»ni ham maydonga otdi. Birida «haqiqiy ishq» tarannum etildi, ikkinchisida esa «majoziy ishq» raqslari o‘ynaldi»[1]. «Mahbub ul-qulub»da ishq uchga — haqiqiy, majoziy va nafsoniyga ajratiladi. Ishqning adabiyotdagi talqinida Alisher Navoiy mulohazasi eng to‘g‘ri mezon sifatida olinadigan bo‘lsa ham, maqola muallifi majoziy ishqqa nafsoniy ishqni qo‘shib izohlayotgani ayon. Aslida «shar’iy nikoh» bilan yakunlanadigan nafsoniy ishq bilan «alohida fazilat egalariga xos ishq» orasidagi farq kattadir. Ammo shunisi tahsinga sazovorki, V. Mahmud o‘z maqolasida «haqiqiy ishq»ni quylagan shoirlar sifatida «turqda «Hikmat» sohibi Yassaviy, «Lison ut-tayr» nozimi Navoiy, «Layli-Majnun» muallifi Fuzuliy, «Mabdai nur» egasi Mashrab, ilohiy she’rlar egasi Oshiq Poshsho, ilohiy tarannumlar sohibi Amiriylarni namuna qilib ko‘rsatgan edi. Nomlari zikr qilingan shaxslar, shubhasiz, «yuksak g‘oya va fikr ega»laridir. Maqolada muallif birinchidan eng ulug‘ siymolar bo‘lmish «haqiqiy ishq» sohiblari nomlari eslatilgan asarlariga nisbatan to‘g‘ri ajratib beradi, ikkinchidan, mumtoz adabiyot namoyandalari ijodiga islom va tasavvuf falsafasi nazari bilan qaraydi. Taassufki, adabiyotshunoslikdagi bu yo‘nalishni davom ettirish juda katta siyosiy to‘siqlarga duch keldi. «Vadudona», «idealistik» talqinlarga qarama-qarshi o‘laroq «maydonda javlon urishga faqat marksist tanqidchi haqli» bo‘lib, har qanday badiiy asarni qo‘proq siyosiy-g‘oyaviy tarafdangina tekshirish boshlab yuborilgan edi.
20-yillarda o‘zbek adabiyotshunosligi, adabiy tanqidi yangicha shakllanish jarayonini boshidan kechirayotgan edi. Har qaysi havasmand adabiyotshunos yoki munaqqid o‘z ta’biga ma’qul bo‘lgan falsafiy nazariyalarga, biron olim yoki yozuvchi tajribalariga tayanar edi.
Vadud Mahmud esa ijodkor dunyoqarashiga, islom va tasavvuf falsafasiga, badiiy asarlardagi til va uslubga, shuningdek, adabiyotning go‘zalligi va yasalishiga, nafosatni yuzaga keltiruvchi, inson qalbini zavqlantiruvchi unsurlarga e’tiborini qaratdi. Ma’lum darajada jahon adabiyotining tajribalariga tayandi, ulardagi fikriy yuksaklikka havas qildi. Shuning uchun bo‘lsa kerak, u o‘z maqolalarida R.Tagor, M.Gandi, E.Po singari mashhur kishilarning nomlarini ko‘p tilga oladi. Nazariy qarashlarini asoslashda, ayniqsa, amerikalik mashhur adib va shoir Edgar Poning ijodiy tajribalaridan unumli foydalanganligi sezilib turadi. Munaqqid uning «Tayna tvorchestva» («Ijod siri») nomli ijodiy tajribalari asosida yozilgan maqolasini mufassal tahlil qilib chiqadi. Maqolada E.Po «Qarg‘a» nomli dostonining yozilish tarixi, badiiy asar yaratish uchun birgina ilhomning o‘zi kifoya qilmasligini, mavzu tanlay olgan taqdirda ham tasvirlash uslublari ustida uzoq bosh qotirishga to‘g‘ri kelishini ipidan ignasigacha batafsil hikoya qiladi. Qolaversa, badiiy asar O’quvchi qo‘ngliga xush yoqishi, ruhini yuksaltirishi lozim. «She’rda ta’sir asosan go‘zallik vositasi bilan beriladir. Go‘zallik va go‘zal narsalarni his etganda inson ruhi yuksaladir»[2]. Amerikalik adibning bu yorqin fikri munaqqidning nozik didiga mos keladi. U 20-yillar o‘zbek she’riyatidagi mavzu va shakl mutanosibligiga, vazn va ohang uyg‘unligiga, misralarning tuzilishidagi silliklikka, umuman, she’r texnikasiga e’tibor bera turib yozadi: «Ayta olamizkim, shoirlarimiz va shoir bo‘lg‘uvchilarimizning eng katta ahamiyatsiz qarag‘on va diqqat qilmag‘on nuqtalari shundadir.
Ularning mavzulari bilan olg‘on shakllari, qabul qilg‘on vazn va ohanglari, so‘z tuzishlarining aloqasi yo‘q hukmidadir. Bu robitalarni eski she’rga usta Fitrat va yangi she’rimizning birinchi namoyandasi Cho‘lponning oz-moz rioya kilg‘onini ko‘ramiz». So‘ngra o‘zbek nazmidagi yanada silliq va go‘zalroq nuqtalarni yosh shoirlarga ibrat qilib ko‘rsatish, fikrlarini dalillash va ularni jahon adabiyotining nomdor vakili E. Po asariga solishtirish niyatida «sharq — turk adabiyotining ikkinchi oltin davri boshlig‘i bo‘lg‘on Umarxon» she’rlariga murojaat etadi. Amiriyning «Yetar» radifli g‘azalidan parcha keltirib, uning til va uslubda silliqligini, tasavvufona yuksak ilohiy ruhini uqtiradi; g‘azalni E. Po dostoni mavzusi bilan muqoyasa qiladi. E. Po asari — qayg‘uli doston, ya’ni mavzusi bir ayol o‘limining tasviri bilan cheklanadi. Amiriyda esa «tasavvufning eng yuksak nuqtasi bo‘lg‘on ruhga fano bo‘lish, quyulish, koinot ruhi birlan birlashish mavzuidir.
Mavzu orasidagi tafovutni ko‘ringiz, Umarxonning ham qayg‘usi, hasrati bor; lekin «bir xotunning o‘limi uchun» emas, koinotning umumiy ruhiga quyulish hasratidir. Ko‘ringiz, mavzu naqadar buyuk va naqadar oliydir»[3].
So‘ngra munaqqid Amiriyning san’atkorlik mahorati siri nimada, degan savolni qo‘yadi. Javob tarzida gap tuzishini, ohangdor va jozibali so‘zlarni, «harflarning sado beraturg‘on, titrayturg‘on»larini tanlab, yuksak ilohiy tuyg‘ular ifodasi uchun xizmat qildirganini ko‘rsatadi. Shuningdek, Alisher Navoiynmng san’atkorlik mahoratiga ham alohida diqqatni qaratadi va uni markaziy mavzuga bog‘laydi: «Ko‘ringiz Navoiy nima qilg‘on? Majnunning g‘ami tasvirida:
Ko‘ngulga o‘guldi ko‘hi avduh,
Avduhi yig‘ildi ko‘h to ko‘h.
Shu baytda «o‘» tovushining o‘gultisi, «g»ning gumbirlashi, «h»ning sochilib ketishi va bu tovushlarning takrori haqiqatan tog‘ning yiqilib, sochilib, maydalanib ketishiga, daralarning to‘lib, baqirib ketishiga o‘xshamaydirmi?»
G’arb adabiyotshunosligida misradagi tovushlarning uyg‘unligi «alleteratsiya», qadim sharq adabiyot ilmida esa «tavzi’» termini bilan yuritiladi. Yuqoridagi misralar ana shu badiiy san’at asosida talqin etilgandir. Ular adabiyotning nafisligini, misralar sehrini, so‘z ruhiyati va qudratini his qilgan adabiyotshunos qalamidangina to‘kilishi mumkin. Badiiy asarlarning estetik tahlili uchun Vadud Mahmudda yetarlicha nazariy bilim borligini, go‘zal manzaralarni, haqiqiy san’at namunalarini vujudga keltiruvchi badiiyat unsurlaridan xabardor ekanligini shu fakt ham isbotlab turibdi[4].
Xullas, Cho‘lpon va Fitratlar qoralanayotgan zamonlarda ularning maslakdoshlarini izlovchilar ham, mutasavvuf shoirlarni ulug‘lagan tadqiqotchini ayblashni istovchilar ham Vadud Mahmudning ana shu «Bu kungi she’rlarimiz va san’atkorlarimiz» maqolasiga murojaat qilishdi. Yuqorida maqolaning xolis ilmiy talqiniga omuxta holatda ko‘rib o‘tilganidek, har qaysi olim undan ilmdagi o‘z o‘rniga moslab ko‘chirmalar oldi. O’rinli-o‘rinsiz tanqid qiddi. To‘g‘ri, maqolaning ayrim joylarida bahsli masalalar yoki munaqqidning ilmiy uslubi bilan bog‘liq g‘alizliklar bo‘lishi mumkin. Shunga qaramay, maqola 20-yillarda shakllanayotgan o‘zbek adabiy tanqidchiligi, izlanuvchan muallif ijodining printsipial asoslari, munaqqidning o‘ziga xos adabiy qarashlari va ilmiy-estetik tafakkur tarzi yuzasidan muayyan xulosalar berishi mumkin.
Vadud Mahmudning jadid adabiyotining yirik namoyandalaridan biri Siddiqiy Ajziy haqidagi «Turk shoiri Ajziy» nomli maqolasi 20-yillar o‘zbek adabiy tanqidchiligida muhim o‘rin tutadi.
Munaqqid ushbu tadqiqotida shoir she’rlaridagi obrazlarga, o‘xshatish va an’anaviy ramzlarga katta e’tibor beradi. Ajziy she’rlaridagy «hijron, baxt, ruxsor, ishq, husn, hol, xatt» singari ramzlarning eski adabiyotdagi ma’nolardan farqli tarzda ijtimoiy ma’no kasb etganini aytadi. Ular iloh vasfi uchun emas, real zamindagi go‘zal qiz latofatining tavsifi uchun ham emas, balki xalq, millat siyrat va suvratini gavdalantirish uchun qo‘llanganligini ko‘rsatib beradi.
Sharq klassik adabiyotida mahbuba va ma’shuqalarning yuz va yanoqlari gulga o‘xshatiladi. Shoirning quyidagi baytiga e’tibor beraylik:
Bu gulshan sahnida gul yafrog‘i rangi gumon etmang,
Qizormish xuni nohaq rangidin xoki vatandir — bu!
Bu baytdagi gulning qizil rangi bog‘larga fayz kiritib turgan guldan farqli, yorning qizil yuzi va qizil dudog‘i o‘xshatmasidan ham ancha uzoq. Shoirning ko‘zi oldida qizarib yotgan «gulshan» — Vatan tuprog‘idir. Bir Vatan tuprog‘iki, nohaqlik, jabr-zulm dastidan qizargan, qizil gul rangini olgan, qip-qizil qonga bo‘yalgan Vatan tuprog‘idir. Shoirning bunday tasviriga ijtimoiy muhitdagi tengsizlik, adolatsizlik sababchi. Kundalik hayotdagi bo‘lib turgan nohaqliklari, jabr-zulmlarining kuchayishi sababchidir.
1922 yili «Qizil bayroq» gazetasining bir necha sonida «Oziyoliq» degan shartli imzo ostida chiqqan «Og‘izda emas, amalda bo‘lsin» nomli maqolada shunday fikrlar bor: «Eski idora yerlik xalqni yot qo‘rish barobarida sag‘ir hisoblab, vasiylik qilishni o‘z ustiga olgan edi. Ajal sayyodi u bechoraga o‘z jomidan ajal sharbatini ichirdi.
O’zgarishdan keyin yana bizni «tarbiya» qilish uchun vasiy bo‘lguvchilar topildi. Lekin so‘ngti vaqtda giriftor bo‘lg‘on vasiylarimiz ham, o‘tgan marhum vasiylarimiz kabi bizga vasiyi mutloq bo‘lib, muqaddiratimizni o‘z qo‘llarida tutib kelmoqdalar. Rusiya o‘zgarishi bo‘lg‘on 1917 yil edi, hozir o‘zgarishning 1922 yilida turibmiz. Shu muddatda biz «sag‘ir»lar haqiga «vasiylarimiz» tomonidan ozmi taarruzlar bo‘ldi?
Sag‘ir bolalarning ishi yig‘idir; biz yig‘ladik. Bizni ovutish yo‘lini bergan vasiylarimiz, bizni haqimiz bo‘lg‘on semiz sigirlarning sutidan bahrasiz qildi, quruq emizukni og‘zimizga soddilar. Ilgarigi vasiylarimiz biz sag‘irlarni «siz yot, begona bolalarsiz» deb emizuk berganda, o‘zgarishdan keyingi vasiylarimiz bizning peshonamizni silab «bechora, benavo yetimlarim, sizdan baynalmilalchi vasiy otangiz aylansin» deb ko‘nglimizni sindirmasdan ovutib keladilar»[5].
Berahm zolimlarning qonli panjalari ostida zulm chekayotgan o‘lkaga qarata shoir Cho‘lpon bir she’rida «Nega sening qalin tovshing «ket» demaydir ularga?», «Nega tag‘in tanlaringda qamchilarning kulishi?» deya so‘roqli xitoblar qiladi; azob-uqubatlarni kun sayin avjiga mindirayottan «afandilar»ga qarata «Qo‘zg‘alish» (1922 y.) nomli she’rida shunday deydi:
Ey! Sen meni haqir ko‘rgan, tuban degan afandi!
Ey! Ustimda bir umrga xo‘ja bo‘lmoq istagan,
Ey! Bo‘ynimga kishan solib, halokatta sudragan,
Ko‘zlaringni zaharlatib o‘ynatmagil, bas endi!
Cho‘lponning bunday tiniq satrlaridan joy olgan iztirobli hislar oqimini «Yo‘l esdaliklari», «Vayronalar orasida», «Quturgan mustamlakachilar» singari asarlarida ham kuzatish mumkin.
Ajziy qip-qizil qonga belangan tuproq deb badiiy uslubda ifodalayotgan, «Oziyoliq» va Cho‘lpon qalbini bezovta qilgan bunday noxush ahvol bilan Vadud Mahmudning o‘zi ham to‘qnash keladi. Qolaversa, Ajziy bilan V. Mahmudning ijtimoiy dunyoqarashi deyarli bir xildir. Uning «Mustamlakachilik o‘z yo‘lida» nomli maqolasi aynan shu mazmunda diqqatga sazovordir. Maqolada o‘sha davrning kun tartibidagi eng dolzarb muammolar tahlilga tortilgan.
Vadud Mahmud Ajziy she’rlarini «Ajziyning ijtimoiy fikri» bo‘limida uning o‘zini ham qiynagan ana shu ijtimoiy muammolarga uyg‘un tarzda tahlil qiladi. Ijtimoiy hayotdagi voqeliklarning shoir ijodida in’ikos etishi xususida to‘xtalib: «U har vaqg elning qonli panjalar ostida qolishidan zorlanadir, har tomonga qarasa, shuni ko‘radir, har voqeadan shuni istixroj etadir», deb yozadi[6].
Ajziy ichki olamidagi zamonaga nisbatan norozilik tuyg‘ulari, jamiyatni isloh etish kayfiyati an’anaviy obrazlarni yangicha ma’noda qo‘llash majburiyatini yuzaga keltiradi. Shunga binoan u yudduzlarni el bag‘riga otilgan toshga, bulutni ma’rifat nurlarini to‘suvchi devorga, qizil lolani qip-qizil qonga mengzatadi. Vadud Mahmud o‘z maqolasida S.Ajziy nazarda tutgan «millat» tushunchasiga ham alohida izoh berib o‘tishni ma’qul topadi. «Biz Ajziyning «millat» degan tarzi talaqqiysidan anglaymizkim, bu kundagi tarzi iste’molidan boshqa bir ma’no beradur, uningcha, «islom» bir millatdir, har bir «musulmon» o‘z millatining bir a’zosidir. Bu tarzi talaqqiy yolg‘uz Ajziyda emas, bu davrda yashagan ko‘b kishilarda ko‘riladir»[7].
«Millat taqdiri» — bu so‘z birikmasi shoirni ham, talqinchini ham befarq qoldirmadi. Siddiqiy Ajziy millat qismatini o‘ylab, ijodiy-amaliy yumushlarga berildi, maktab, maorif ishlari bilan mashg‘ul bo‘ldi, o‘z zamonasining ma’naviy-ruhiy kayfiyatini ifodalovchi she’rlar bitdi. Vatani ozod bo‘lishini istagan siymolarni, millati yo‘lida jon kuydirgan kimsalarni Vadud Mahmud qadrlay bildi. Ularning an’analarini davom ettirdi. 20-yillar davomida xalqni oqartish yo‘lida xizmat qilgan insonlar haqida Abdurauf Fitratning qator ilmiy maqolalari, L. Olimiy, H. Muin, L. Azizzoda, A. Majidiy kabi mualliflarning qator biografik xarakterdagi maqolalari yuzaga keldi.
Bu ijodkorlarning mazkur asarlari yozilgan paytda hali «vatanchi», «panislomchi», «panturkchi», «jadid», «millatchi» kabi tushunchalarga hujum boshlanganicha yo‘q edi. Bu jarayon sal keyinroq boshlandi.
«Ajziy millatning ishqi, dardi bilan sug‘orilgan bir shoirdir. Uning bu hayajonlari yasama emasdir, chindir, tabiiydir. Ul ko‘z yosh to‘ksa millat uchun to‘kadir, birovdan xafalansa, millatning holiga boqmagani uchun xafalanadir. Birovdan xursand bo‘lsa ham millati, xalqi uchun bo‘ladur», deb yozadi V. Mahmud. Bu maqola Vadud Mahmudning ilmiy salohiyatini, dunyoqarashi va badiiy asarni nozik tushunishi hamda go‘zal misralar mohiyatini ijtimoiy voqelikka bog‘lay olish qobiliyatini namoyish qiluvchi asarlardan biridir.
Vadud Mahmudning Cho‘lpon she’riyati xususidagi fikrlari A. Shakuriy, A. Qodiriy, A. Sa’diy va Z. Bashirning ob’ektiv baholariga hamohang va ayni vaqtda o‘ziga xos uslubi bilan ham yaqqol ajralib turadi. Cho‘lponning «Buloqlar» to‘plamiga yozgan taqrizida V. Mahmud shoirning yangi majmuasi o‘zbek adabiyotiga yangi bir ohang olib kirganligini, unda o‘zbek elining ruhi, sezgisi qaynashini, o‘zbek tilining imkoniyatlari yangicha namoyon bo‘lganligini alohida uqtiradi. «Cho‘lponning «Buloqlar» otlig‘ yangi she’rlar to‘plami bosilib chiqdi. Cho‘lpon o‘zbekning yangi shoiridir, shuning uchun o‘zbek elining bugungi ruhi, holi sezgisi «Buloqlar»da qaynaydir, o‘zbek tili, o‘zbek ohangi «Buloqlar»da sayraydir, o‘qiydir. O’zbek ruhi to‘lqinlari bunda ko‘piradir, ko‘klar tomon uchadir, ko‘tariladir».
«Amalning o‘limi» degan she’ridan:
Ko‘nglimda yig‘lag‘on malaklar kimlar,
Sharqning onalari, juvonlarimi?
Qarshimda egilgan bu jonlar kimlar,
Qullar o‘lkasining insonlarimi? —
parchasini keltirib, bu «o‘zbek yangi shoirlarining ohangsiz bo‘lishini uyalmay so‘ylayturg‘on» kimsalarni uyaltirishini aytadi. Munaqqid bandda o‘ziga xos rubobiy ohang mavjudligini, unda el-yurt dardi, shoirning qalbi ifoda etilganini, uning ifodasi ta’sirli va qisqa («muassir va e’joz») ekanligini ta’kidlaydi.
XIX asr oxiri XX asr birinchi choragidagi adabiyotimiz tarixi bilan shug‘ullangan mutaxassislar o‘sha davr adabiy jarayonida sahna asarlari va sahnaning o‘ziga bag‘ishlab yozilgan maqolalar salmoqli o‘rinni egallashini, adabiy tanqidning yangicha shakli ham, umuman, shu asarlarga taqriz va tanqid yozish bilan boshlanganini ta’kiddaydilar. Ne’mat Hakim «O’zbek adabiyotida tanqid va adabiy muhokamalar» nomli maqolasida: «19-20-yillarda yozilgan tanqidiy maqolalarning deyarlik hammasi teatr va musiqa haqidadir»[8], deb yozgan mulohazasi yuqoridagi fikrlarimizni dalillaydi. Qolaversa, mavzuimizning egasi bo‘lmish Vadud Mahmudning ham adabiy tanqid sohasidagi faoliyati sahna asarlariga, xususan Fitrat asarlariga taqriz va tanqid yozish bilan boshlangandir. Uning mazkur yo‘nalishidagi nishona maqolasi «Chin sevish»ning sahnaga qo‘yilishi munosabati bilan yozilgan bo‘lib, 1921 yili «Qizil bayroq» gazetasida bosilib chiqadi; «Hind ixtilolchilari»ga taalluqli hajman kattagina tanqidiy maqolasi esa keyinroq «Turkiston» gazetasida e’lon qilinadi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, sahna asarlari adabiy-ilmiy jamoatchilikning tahsinidan ham, tanqididan ham bebahra qolgani yo‘q; ularning g‘oyaviy-badiiy qimmati, adabiyotda, sahnada tutgan o‘rni xususida turli fikrlar aytildi. Ayniqsa, mavzu jihatidan mushtarak «Chin sevish» va «Hind ixtilolchilari» to‘g‘risidagi maqolalar va aynan asarlarining o‘zi Fitratni elga tanitib, qanchalik tez shon-shuhrat keltirgan bo‘lsa, 30-yillar talvasasida esa uni «Chin sevish» va «Hind ixtilolchilari»ni yozish bilan millatchilik harakatini rivojlantirish, millatchilik mafkurasini keng yoyishni ko‘zda tutgan» kabi siyosiy aybnomalarning shunchalik tez urchishiga sababchi bo‘ldi.
Fitratning adabiy faoliyatini sharaflagan, pesalarini qadrlagan shaxslar 20-yillar adabiy jarayonida oz emas edi. O’sha yillar Turkistonda bo‘lgan V. Yan va B. Pestovskiyga o‘xshash sharqshunos olimlar ham har ikkala p’esa to‘g‘risida ijobiy fikr bildirgan edilar. Yana «Chin sevish» haqida shoir Cho‘lpon «Ishtirokiyun» gazetasida: «Yaqinda o‘zbek sahnasi ulug‘ va ulug‘ligi qadar yuksak va go‘zal bir tomosha (pesa) ko‘rdi»[9], degan satrlarni yozadi. Cho‘lpon maqolasida «Chin sevish»ning syujeti, sahnaga chiqqan aktyorlarning mahorati va kamchiliklarini qalamga oladi. Ruhsiz chiqqan pardalarni tanqid qiladi, tuzuklarini olqishlaydi. Shu bilan birga Cho‘lpon barcha yosh o‘zbek teatrining kamchiliklari kelajakda tuzalib ketishiga umid bildirib qoladi. Oradan bir yil o‘tgach, o‘zbek teatrining ahvoli haqida Vadud Mahmud: «Boshlang‘ich ishning kun-kundan tuzalib, yaxshilanib borishi qonun kabi bo‘lsa-da, bizning hamma ishlarimiz kun-kundan buzilib, yomon yo‘lga kirib boradir. Shu kabi teatru ishlarimizning ham ancha ortga chekilgani bu kun (1921 yil 17 sentyabr kuni «Turon» teatri sahnasida o‘zbek davlat truppasi tomonidan —B.K.) o‘ynalg‘on «Chin sevish»dagi hollar ochiq ko‘rsatadir»[10], deb yozadi. V. Mahmudning payqashicha, teatr tomoshabinga to‘lmaydi, kelgani ham pesaning oxirigacha o‘tirishga toqat qilolmay zaldan chiqib ketadi; teatrda madaniy hordiqchiqarish uchun shart-sharoit qoniqarli darajada emas, kelgan kishi undan asabiy, jig‘ibiyron, kayfiyati tushkun bo‘lib chiqib ketadi, keyingi paytlarda tamoshaga faqatgina «qilay desa ishi yo‘q, yotay desa kasali yo‘q» bekorchilargina keladigan bo‘libdi. Xo‘sh, bunga «Chin sevish» aybdormi? Yo‘q. Uni kuchsiz pesa deb bo‘ladimi? Yo‘q Unday bo‘lsa gap nimada? Sababi ne? Hamma gap — tizginni o‘z qo‘llarida tugib qolgan kelgindi boshqaruvchilarning mahalliy xalq madaniy turmushiga ola qarashida, hukumat tomonidan zarur miqdordagi mablag‘ va asbob-uskunalar bilan yaxshi ta’minlanmagan teatrning tang ahvoldaligida. Yana bir sabab — moddiy jihatdan qiynadayotgan, ba’zida san’at yo‘lidan voz kechib tirikchilik g‘amida boshqa ish qilishga majbur bo‘layotgan aktyorlarning o‘z rollarini mas’uliyatsiz o‘ynashidir. Bunday «oliy pesalarni» buzib, mas’uliyatsiz o‘ynash natijasida uning qiymati tushib, obro‘siga putur yetishi mumkin. Maqolaning boshlanishidayoq pesaga: «O’zbek sahnasida shu kungacha o‘ynab kelingan eng kuchlisi, eng buyugi, o‘tkir yozuvchimiz Fitratning hind turmushidan olib yozgan «Chin sevish» pesasi ekanligini hamma iqror etsa kerak»[11], deb baho bergan Vadud Mahmud asarning obro‘si tushib ketishini sira-sira xoxlamaydi, teatrdagi sahnalashtirish bilan bog‘liq o‘sha nuqsonlarning tuzalib ketishini esa dil-dildan istaydi.
Xuddi shu yili Vadud Mahmudning «Turkiston» gazetasida «Hind ixtilolchilari (teatr kitobi, A.Fitrat asari)» sarlavhali maqolasi bosiladi. Ilmiy asarlar ilmiy, ta’lim-tarbiya asarlari axloqiy, adabiy asarlar san’at nuqtai nazaridan tekshirilishi lozim. Bu ishni adabiyotshunoslik, ya’ni «intiqod — tanqid» amalga oshiradi. «Tanqid» — dudama, o‘tkir bir xanjar bo‘lmog‘i kerak, — deydi Olimjon Ibrohimov. — Bu xanjarning bir yog‘i asarning ichidagi javohirotini qazib chiqarsa, ikkinchi yog‘i uning puch va chiriklarini topib ko‘rsatadir». V. Mahmudning adabiy tanqidga qarashlari tatar ma’rifatchisining ushbu obrazli mulohazalariga yaqin keldi. Uning fikricha, «intiqod — tanqid kamchiliklarni to‘ldirmoq, tuzuklarini bilmoq-tanimoq uchun bir quroldir».
V. Mahmudning dramaga yondashuvida ana shu mezonlar begonalik qilgani yo‘q. «Hind ixtilolchilari»dagi badiiy haqiqat, obrazlar va voqealar mantiqiyligi, til va xarakter masalalarini tekshiradi. Munaqqid pesaning yutug‘i tarzda quyidagi purma’no jumlalarni keltiradi:
«Yurak-yurak ekan, sevmak-sevilmak istar»; «Sevgisiz qolg‘on yurak suvsiz qolg‘on kabidir»; «Qulay ishdan buyuk unum chiqmas, buyuk unumli ishlar qulay bo‘lmas»; «Bir yovni yurtdan haydamoq bir yurtni yov qo‘lida ko‘rmoqdan qiyin emasdir»; «Shu Qur’on betiga hayvon oyog‘i tegmak na ersa, hind qizining yuziga ingliz ko‘zi tushmak ham shudir». Bu kabi faylasufona jumlalar «Hind ixtilolchilari»ni talqin etgan barcha olimlarning diqqatini o‘ziga jalb qildi.
Vadud Mahmudning bu maqolasi Fitrat ijodi tahlilining dastlabki bosqichi — 20-yillarda «Hind ixtilolchilari» dramasini eng to‘g‘ri talqin etgan asar sifatida qimmatlidir. Unda shaxsiy manfaatlarga yon berish kayfiyati yo‘q. Asarning maqtovga loyiq jihatlari ulug‘lanadi, kamchiliklari ham ko‘rsatib o‘tiladi.
Bugungi kunda adabiyotshunos va munaqqidlarning aksariyati Fitrat asarlariga san’at namunasi tarzida qaramay, badiiy va umuminsoniy nafis mezonlar bilan yondashib, konkret tarixiy shart-sharoit va hozirgi kjsak estetik talablar nuqtai nazaridan turib xolis ilmiy baho berish o‘rniga hamdardlik bildirish yoki unga hamdu sano aytish tarafiga o‘tib olgandek nazarimda. Fitrat ijodi g‘ayritabiiy homiylikka muhtoj bo‘lmaganidek, sun’iy maqtovlarga ham ehtiyojmand emas. Bunday ilmiy yo‘nalish o‘zini oqlamaydi, chunki haqiqat bir-yoqlama talqinlarga yot tushunchadir.
V. Mahmud shunday mazmundagi maqolalarida o‘ziga xos tarzda shakllanayotgan ilmiy-estetik tamoyillarini namoyish eta bordi. U munaqqid sifatida adabiy jarayonga sergak nazar tashlaydi. O’zi anglagan haqiqatga soya tashlovchi noto‘g‘ri talqinlar bilan bahsga kirishadi.
Ma’lumki, 20-yillar tanqidchiligi diqqat markazida bo‘lgan asosiy muammolardan biri — madaniy merosga munosabat masalasi edi. Bu davr adabiyotshunos-munaqqidlari zimmasida adabiy merosni zamonasining ma’naviy mulkiga aylantirish, o‘tmishdagi buyuk siymolarni elga tanitish, asarlarini ko‘p nusxada qayta nashr etish kabi mas’uliyatli va murakkab vazifalar turar edi.
Bu davr matbuotida millatning mashhur siymolarini olqishlaydigan chiqishlar bo‘ldi. Jumladan, Yassaviy maktabi shoirlari, Boqirg‘oniy, imom G’azzoliy, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur, Fuzuliy, Turdi, Nodiraxonim singari ulamo va shoirlar xususida o‘nlab maqolalar e’lon qilindi. Ammo 20-yillarning oxiriga kelib, mumtoz adabiyotimiz bisotidagi ilohiy nurlar yog‘dusidan shu’lalanib turgan asarlarga markscha-lenincha ta’limot asosvda tanqidiy ko‘z bilan qaraladigan bo‘ldi. Ma’naviy merosimiz oq-qora, yaxshi-yomon, foydali-foydasiz kabi rang va turlarga ajratila boshlandi. Vulgar sotsiologik ruhdagi maqolalar yuzaga kela boshladi. Ayrim manbalarda Vadud Mahmud ham adabiy merosga shu xilda salbiy munosabatda bo‘lgan maqolalar muallmfi sifatida tilga olinadi. Aslida V. Mahmudnint adabiyotimiz tarixini yoritgan maqolalari tanqidchilik tarixida hali tahlil etilmagan, to‘g‘ri bahosini olmagan. Vaholanki, V. Mahmud 20-yillardayoq mumtoz adabiyotni o‘z mohiyatidan kelib chiqib, uning asosi islom dini va tasavvuf falsafasidan iboratligini ko‘targan edi.
V. Mahmud 1925 yili «Alisher Navoiy» nomli maqola yozadi.
Bu maqola «Muhiti», «Tarjimai holi va tarbiyasi», «Mutasavvufligi», «Ilmiy-adabiy shaxsiyati», «Navoiy bir mujiddir» degan asosiy bo‘limlar va kichkina «Ilova»dan iborat. «Ilova»da maqola Navoiy yubileyiga ishtiroki uchun yozilgani, «bunda qo‘p hollar va voqealar qisqa, ba’zan hatto bir satrda» o‘tilgani aytiladi. Umuman esa maqolzda yuzaga chiqarilgan o‘nlab faktlar hozirga kunda Alisher Navoiyga tashshuqli ayrim muhim ma’lumotlarning debochasi ekanligidan dalolat beradi. Shunga ko‘ra, V. Mahmud maqolasidagi ma’lumotlar hozirgi kun olimi yoki kitobxoniga oddiy bo‘lib ko‘rinishi mumkin, ammo «Navoiy kim edi?» singari savollar ko‘ndalang turgan 20-yillar sharoiti uchun ular nihoyatda muhim edi.
Kuzatishimizcha, 20-yillar adabiy muhitida V. Mahmud mumtoz adabiyot namunalarini o‘ziga xos tushunib, tahlil kilgan, garchand bular unga keyinchalik la’nat tamgasi tarzida bosilgan bo‘lsa ham so‘fiyona istilohlarni yaxshi idrok etuvchi adabnet nlmining bilimdoni qiyofasida tanilgan ko‘rinadi. Kimgadir uning «ortiqcha sharqlik» yoki «darveshlik qiluvchi tanqidchi» bo‘lib ko‘rinishiga ham sabab shudir. Bir maqolasida Abdurauf Fitratning ham «tasavvufona», «zohidona» yoki «so‘fiylarcha» so‘zining o‘rniga «vadudona» degan ifodani qo‘llashi fikrimizni quvvatlaydi.
V. Mahmudning bu yo‘nalishdagi ishlari o‘zbek adabi-yoti doirasidagi izlanishlari bilan cheklanib qolmay, balki boshqa turkiy millatlar adabiyoti tarixi bilan ham qiziqdi. Uning Ozarboyjon shoiri Fuzuliy haqida yozgan «Fuzuliy Bag‘dodiy» nomli maqolasi shu jumlaga kiradi. Maqola 20-yillarda o‘zbek o‘quvchilarini Fuzuliy hayoti va ijodi bilan tanishtiruvchi dastlabki manbalardan biri sifatida qimmatlidir. Unda shoir shaxsiyati va dunyoqarashi, asarlari, ularning qaysi tilda bitilgani, shoirning Turkiston shoirlariga ta’siri hamda ayrim bahsli masalalarga aniqlik kiritilgan.
Fuzuliyning dunyoqarashi, asarlarining falsafiy asosi yuzasidan 20-yillar adabiy-ilmiy muhitida turli fikrlar mavjud bo‘lgan. Birov uni mutasavvuf shoir desa, boshqa olim faqat dunyoviyligini ta’kidlashga uringan. V. Mahmud bu masalaga e’tibor beradi. Maqolasida shoirning bir muxammasini keltirib: «Shu taxmisdan ham ko‘rilgan kabi, Fuzuliy tasavvuf ruhi bilan anchagina sug‘orilgan bir shaxsdir. Bu tabiiydir. Chunki undan ilgari kelgan fikriy jarayondan edi. Va uning javhari bo‘lgan islomiy tasavvuf uning ruhi edi», degan satrlarni yozadi.
Munaqqid o‘z maqolasining «Fuzuliyning Turkistonga ta’siri» bo‘limida ulug‘ ozar shoirining go‘zal she’rlaridan bahramand bo‘lgan, uning lahjasida she’r aytgan va hatto devonlar tuzgan turkistonlik ijod ahlining nomlarini sanaydi, she’rlaridan misollar keltiradi.
Maqolaning mazmun va asosiy ilmiy yo‘nalishlari qoniqarlidir. Undagi shakliy noqislik, she’riy parchalarning ko‘payib ketganligi bu kungi yetuk tanqidiy maqolalar yoki mukammal biografik tadqiqotlar bilan yonma-yon turish huquqini bermas, ehtimol. Ammo u Muhammad Fuzuliy haqidagi dastlabki ilmiy ishlardan biri sifatida, ommaga uning asarlarini tahlil etib yetkazish jihatidan qimmatlidir.
Olovning issiq tafti sovuq kunda, oyning yorug‘ nuri qorong‘i tunda bilinadi. Shunga muvofiq har bir voqea-hodisa muayyan tarixiy shart-sharoit bilan izohlanishi e’tiborga olinsa, V. Mahmudning adabiy merosga ixlosi, tafakkur tarzi, zarur sharoitda qardosh xalqlar adabiyotiga murojaatining ahamiyati, o‘z vaqtida qilgan xizmati yaqqolroq ko‘rinadi.
V. Mahmudning adabiy merosga qiziqishi va izlanishlari XIX asr turk adabiyoti, Fuzuliy yoki Navoiy davri adabiyoti miqyosi bilan chegaralanib qolgani yo‘q. «Navoiygacha turk adabiyoti» maqolasi adabiy meros ixlosmandining milliy tariximiz bag‘riga yanada chuqurroq singib borganligidan dalolat beradi. Maqola nazariy masalalar, turk yozuvining tarixi, qadimgi yozma yodgorliklarining uslubi, Navoiygacha bo‘lgan qimmatli asarlar, el adabiyoti (folklor, xalq og‘zaki ijodi)ning o‘ziga xos xususiyatlari kabi masalalarni qamrab oladi. Muallif bu maqolani yozishda «Tatar adabiyoti tarixi», «Milliy tatabbular majmuasi», «Ellik mutasavvuflar» kabi qimmatli manbalardan foydalangan. Fitratdek iqtidorli olimning bu maqolaga e’tibori, undan ko‘chirmalar olib tasdiq etishi V. Mahmudga nisbatan ishonch va hurmat hamda ilmiy salohiyatini qadrlashining belgisi edi.
V. Mahmud ilmiy qarashlarini bayon etar ekan, adabiy-ilmiy jarayonda sodir bo‘layotgan uslubiy yangiliklardan, nufuzli ziyolilarning ibratli ishlaridan o‘rnak oldi. Maqolalarida ruscha originalnost, liricheskiy, prepev, ton, melanxolik, odnoobrazie, simvol, individualizm, klassifikatsiya kabi terminlarini qavs ichiga olib, ularning muqobili bo‘lmish asolat, rubobiy, tarji’, ohang, savdoyi, ayniyat, timsol, fardiyatchilik, tasnif kabi atamalarni ishlatadi.
Mumtoz adabiyot xususidagi ayrim nazariy masalalarni yoritgan maqolalarida manzumai fikriya (fikrni nazmga solish), irfoni koinot (koinot ilmi), tarzi bayon (bayon qilish tarzi), g‘ayri mukarrir (betakror), hayoti adabiya (adabiy hayot), rizoyi Xudo (Xudoning roziligi) singari forscha izofalar hamda muasir (asrdosh), sahv (xatolik), e’joz (qisqa), xasr qilmoq (bag‘ishlamoq), sajiya (xarakter, tabiat), intiqod (tanqid) kabi so‘zlarning uchrashi Vadud Mahmudning ilmiy uslubiga xos xususiyatlardandir.
Garchi V. Mahmud ilmiy maqolalarining tili eskicha kitoblardan ta’lim olib, yangi zamonga moslashayotgan XX asr boshlaridagi avlod va ilmiy hayot uchun tabiiy bo‘lsa-da, fors va arab tillaridan ancha-muncha uzoqlashib qolgan keyingi avlodga erish tuyulishi, ba’zan matnda jumlalarning bir oz cho‘zilishi, sinonimtalab o‘rinlarda bir xil so‘z yoki iboralarning takrorlanib kelishi fikrni siyqalashtirgandek holatni, stilistik g‘alizlikni yuzaga keltirishi mumkin. Lekin tildagi bunday xususiyatga tarixan yondoshmoq va yangicha ilmiy uslub shakllanayotgan jarayondagi qiyinchiliklar sifatida qarash to‘g‘ri bo‘ladi.
V. Mahmud 20-yillarda har bir zamonaviy va tarixiy voqelikka millatning madaniy darajasi, o‘ziga xos milliy tafakkur tarzi va urf-odatlari nuqtai nazaridan munosabat bildiradi. O’sha madaniy-ma’rifiy, adabiy-tarixiy voqelikni baholashda umuminsoniy qadriyatlarni va jahon madaniy saviyasini mezon qilib olishga intildi. Ko‘ngilni keng tutdi, fikrni erkin qo‘ydi.
Biz mazkur to‘plamda Vadud Mahmudning 20-yillarda yozgan asarlarini jamladik. Ularni adabiyotshunoslik, publitsistika hamda badiiy asarlaridan namunalar tarzida tasniflab joylashtirdik. Aziz o‘quvchilarga ushbu manbalarning o‘zi ham qaysidir ma’noda Vadud Mahmud shaxsiyati va ijodi xususida tasavvur beradi, degan umiddamiz.
IZOHLAR
[1] V. Mahmud. Bu kungi she’rlarimiz va san’atkorlarimiz. «Maorif va o‘qitg‘uvchi», 1925, 5-6, 7-8-sonlar.
[2] V. Mahmud. Bu kungi she’rlarimiz va san’atkorlarimiz. «Maorif va O’qitg‘uvchi», 1925, 5-8-sonlar.
[3] Tursunqul. Siddiqiy to‘g‘risida mulohazalarim. «Maorif va o‘qitg‘uvchi», 1928, 3-son.
[4] Mahmud. Bu kungi she’rlarimiz va san’atkorlarimiz. «Maorif va o‘qitg‘uvchi», 1925, 5-8-sonlar.
[5] Oziyoliq. Og‘izda emas amalda bo‘lsin. «Qizil bayroq», 1922, 11 avgust.
[6] V. Mahmud. Turk shoiri Ajziy. «Inqilob», 1924, 11-12-sonlar.
[7] O’sha manba.
[8] N. Hakim. O’zbek adabiyotida tanqid va adabiy muhokamalar. «Turkiston», 1924, 25 iyun.
[9] H. Olimjon. Fitratning adabiy ijodi haqida. Tanlangan asarlar, 5 jildlik, 5-jild, Toshkent, 1972, 115—116-betlar.
[10] V. Mahmud. Chin sevish. «Qizil bayroq», 1921, 22 sentyabr.
[11] V. Mahmud. Chin sevish. «Qizil bayroq», 1921, 22 sentyabr.
Vadud Mahmud. Tanlangan asarlar
