Константин Паустовский
ИЖОД ҲАҚИДА
Ориф Толиб таржимаси
Константин Паустовский (1892–1968) — ХХ аср рус адабиётининг энг ёрқин вакилларидан бири. Илк китоби – “Рўпарадаги кемалар” (1928). “Қорабўғоз” қиссаси билан шуҳрат қозонган. “Шарль Лонсвиль тақдири”, “Колхида”, “Қора денгиз”, “Този ит юлдузлар туркуми”, “Шимол қиссаси”, “Мешёра томонларда” каби қиссалар, “Романтиклар”, “Ярқироқ булутлар” каби романлар, бир қатор пьеса, ҳикоя, очерк ва эртаклар муаллифи. Асарлари асосида қатор фильмлар суратга олинган. “Тилла атиргул” қиссасида ижод моҳияти ҳақида сўз боради.
Ҳар бир дақиқа, ҳар бир тасодифий сўз ёки нигоҳ, ҳар бир теран ёки кулгили фикр, инсон юрагининг сезилмас ҳар бир ҳаракати (уни теракнинг учар момиқлари ёки тун ётоғини ёритаётган юлдузлар ёғдусига қиёслаш мумкин) – буларнинг бари тилла чанг зарраларидир.
Биз, адабиётчилар уларни ўн йиллар мобайнида тўплаймиз, бу миллион-миллион қум зарраларини ўзимиз сезмаган ҳолда ўзимиз учун йиғамиз, қотишмага айлантирамиз, сўнг ана шу қотишмадан ўз “тилла атиргул”имизни – қисса, роман ёки достонимизни йўнамиз.
***
Ёзувчилик касб-ҳунар ёки машғулот эмас. Ёзувчилик – қисматдир. Баъзи сўзларни, уларнинг оҳангини илғаш баробарида сўзларнинг дастлабки маъносини топамиз…
Инсон ҳеч қачон ҳунармандчиликка чорланмайди. Бурчни ёки оғир юмушни бажариш учун чорланади.
Ёзувчини гоҳо оғриқли, лекин ҳузурбахш бундай меҳнатга нима чорлайди?
Аввало, ўз юрагининг овози. Эътиқод ва виждон овози келажакда ҳақиқий ёзувчини бачкигул сингари яшашга қўймайди, қалбини тўлдириб турган турфа хил фикр ва туйғуларни одамларга ҳотамтойлик билан улашишга мажбур этади.
Кишиларнинг кўзига озгина бўлса-да зиё улашмаган ёзувчи ёзувчи эмас.
Одам юрагининг чорлови билангина ёзувчи бўлиб қолмайди. Юрак овозини биз кўпроқ ёшлигимизда эшитамиз, бу пайтда туйғуларимизнинг покиза оламини ҳеч нарса қуритмаган, пайҳон қилмаган бўлади.
Лекин балоғат йиллари ҳам келади, юрагимиз товушидан ташқари янги ва кучли чорловни – ўз давримиз ва халқимизнинг, инсониятнинг чорловини эшитамиз.
***
Ижод ҳақида ўйлаганимда кўпинча ўзимдан сўраб қоламан: қачон бошланганди ўзи бу? Умуман, ижод қандай бошланади? Нима инсонни умрининг сўнгига қадар қўлидан қўймаслик шарти билан қалам тутишга мажбур этади?
Қачон бошланганини эслолмайман. Менимча, ёзувчилик одамда тахлам-тахлам қоғозларини қораламасидан олдин, руҳий ҳолат сифатида дунёга келади. Балки ўсмирлигида, балки болалигидадир.
Болалик ва ўсмирликда оламни катта бўлганимиздагидан кўра айрича кўрамиз. Болаликда қуёш тафтлироқ, майсалар қалин, ёмғирлар мўл-кўл, осмон мовийроқ ва ҳар бир одам фавқулодда қизиқарли туюлади.
Болалар учун катта одам борки сирли кўринади – хоҳ у ранда-теша кўтарган, кийимларидан пайраха ҳиди анқиган дурадгор бўлсин, хоҳ ўт-ўланлар нимага яшил рангда эканини биладиган олим бўлсин.
Ҳаётни, атроф-борлиқни шоирона ҳис этиш – бизга болаликдан ато этилган қобилият.
Агар одам узоқ ҳушёрлик йилларида ана шу қобилиятни бой бермаса, у ё шоир, ёки ёзувчи бўлади.
Ҳаётни мунтазам янгиланиш булоғи сифатида ҳис этиш санъат гуллаб-яшнаши ва камол топиши учун катта манба-асосдир.
Тўғриси, гимназияда ўқиб юрганимда мен ҳам шеърлар ёзганман. Жуда кўп ёзганимдан бир ойда семиз бир умумий дафтарни тўлдирардим.
Шеърларнинг аҳволи маълум – баландпарвоз, жимжимадор эди. Лекин ўша пайтда менга жуда чиройли кўринарди…
***
…Бадиий асар ғояси қандай туғилади?
Бир пайтда туғилиб, бир пайтда ўсиб-ривожланадиган икки ғоя деярли бўлмайди. Юқоридаги саволга жавобни умумий эмас, ҳар бир алоҳида ҳикоя, роман ёки қисса билан боғлиқ ҳолда излаш зарур.
Ғоя пайдо бўлиши учун нима қилиш керак ёки янада қуруқроқ тил билан айтадиган бўлсак, ғоя пайдо бўлиши учун қандай шарт-шароитлар зарур, деган саволга осон жавоб бериш мумкин. Ғояни ёзувчининг ички олами тайёрлайди ва юзага чиқаради.
Ғоя ҳосил бўлишини қиёс йўли билан яхшироқ тушунтириш мумкин. Қиёслаш баъзида энг мураккаб нарсаларга ҳам фавқулодда тушунарлилик бахш этади…
Ғоянинг пайдо бўлишини тушунишга ёрдам берадиган қиёс бирмунча содда. Асар ғояси бу – чақмоқ. Ер устида кўп кунлар мобайнида электр йиғилади. Атмосфера электр билан лиммо-лим тўлганда тўп-тўп оқ булутлар момақалдироқ солувчи даҳшатли қора булутларга айланади. Улар ичида қуюқ электр димланишидан биринчи учқун – чақмоқ пайдо бўлади.
Чақмоқ чаққан заҳотиёқ шаррос ёмғир қуя бошлайди.
Ғоя ҳам фикрлар, ҳиссиётлар ва хотиралар билан бойиган инсон онгида чақмоқдай пайдо бўлади. Буларнинг бари аста-секин йиғилиб боради ва пайти келиб тўла бўшашни тақозо этади. Сиқилган ва ҳали пала-партиш бу олам чақмоқни – ғояни дунёга келтиради.
Ғоя худди чақмоқ сингари арзимаган туртки сабаб юзага чиқади.
***
Ижод жараёни ҳақида жуда кўп тўқиб-бичилган фикрлар, хурофот гаплар бор. Баъзилари шундай бемаза, шундай тутуруқсизки, улар олдида чорасиз қоласан киши.
Ҳаммасидан ҳам илҳом масаласи ана шу бемазалик қурбони бўлган.
У деярли ҳамиша тушуниксиз завқ билан кўкка тикилган ёки қалам тишлаб турган шоир қиёфасида бўрттирилиб тақдим этилади. Нодонлар учун шундай…
…Илҳом – инсоннинг қатъий иш ҳолатидир. Қалбдаги кўтарилиш саҳнага хос ясама туришу кўтаринкилик билан ифодаланмайди. Шу билан бирга, оғиз кўпиртириб мақталадиган “ижод тўлғоғи” билан ҳам.
Пушкин илҳомга аниқ ва содда таъриф берган: “Илҳом – кўнгилнинг ҳиссиётларни жонли қабул қилишга, тушунчаларни тез фаҳмлашга бўлган рағбатидир. У юқорида саналганларни тушунтириш, англатиш имконини беради”. “Танқидчилар, – деб давом этган у, – илҳом билан завқ-шавқни чалкаштириб юборади”. Худди ўқувчилар баъзан ҳақиқат билан ҳақиқатсимон нарсани чалкаштиргани сингари…
Чайковский илҳом – қўлларни ноз билан силкитиш эмас, худди ҳўкиздек, бор куч-ғайрат билан ишлаш эканини таъкидлайди.
***
Китобхонлар ёзувчилардан асарларига қай тарзда ва қанча вақт мобайнида материал йиғишини тез-тез сўрайди. Атайлаб материал йиғилмаслиги айтилганида эса кўпинча ҳайрон қолишади.
Юқоридаги фикрлар ёзувчининг у ёки бу китоби учун зарур бўлган илмий материални ўрганишига алоқадор эмас, албатта. Гап жонли ҳаётни кузатиш ҳақида кетяпти.
Ҳаётий материал, Достоевский таъбири билан айтсак, “ҳаёт тафсилотлари” ўрганилмайди. Таъбир жоиз бўлса, ёзувчилар ана шу материал ичида яшайди – умр кечиради, қайғу чекади, ўйлайди, қувонади, катта ва кичик воқеаларда қатнашади. Шубҳасиз, ҳаётнинг ҳар бир куни уларнинг онги ва юрагида ўз изини қолдиради.
Ўқувчилар (айтганча, ёш ёзувчилар ҳам) тасаввурларини ўзгартиришлари керак: ёзувчи ёндафтарини кўтариб ҳар ерда кезиб юрувчи, ҳаётни кузатиб, қоғозга кўчириб борувчи одам эмас.
Ўзини кузатувлар йиғишга, (шунчаки унутиб қўймаслик учун) қайдлар тўплашга мажбурлаган киши, албатта, бир дунё нарса йиғади, бироқ улардан фойда йўқ, улар – ўлик. Бошқача айтганда, агар ана шу кузатишларни қайддафтардан олиб, насрнинг жонли тўқималарига кўчириб ўтказилса, деярли барча ҳолларда улар ифодалилигини йўқотади ва бегоналиги яққол сезилиб қолади.
Ҳеч қачон анави бир туп четан ёки манави оқсочли барабанчи қачондир ҳикоямга керак бўлиб қолади, шунинг учун диққат билан, ҳатто бир қадар ясамалик билан уларни кузатишим керак, деб ўйламаслик зарур. Табиий шаклда, “юрак амри билан” кузатиш даркор.
Ҳеч қачон ҳатто энг муваффақиятли кузатувларни ҳам ҳикояга мажбурлаб киритмаслик керак. Керак бўлганда улар ўзлари келади ва ўз ўрнини топади. Қачондир бўлган ва бутунлай унутилган воқеа ёки қандайдир тафсилот айнан энг зарур пайтда хаёлига лоп этиб тушганидан ёзувчининг ўзи ҳам кўпинча ҳайрон қолади.
Ёзувчиликнинг асосларидан бири – яхши хотирадир.
***
Деярли ҳар бир ёзувчининг илҳомлантирувчиси бор. Бундай ажойиб илҳомчи одатда бошқа бир ёзувчи бўлади.
Бундай адибнинг асаридан бир неча жумла ўқишнинг ўзи кифоя – ўша заҳотиёқ сенинг ҳам нимадир ёзгинг келиб қолади. Гўё бир неча китобдан маъжун-шарбат отилиб чиқади-да, бизни сархуш этиб, қўлга қалам олишга мажбурлайди.
Ҳайрон қоларлиси, кўпинча бундай меҳрибон даҳо ижодининг характери, йўсини ва мавзуларига кўра биздан узоқ бўлади.
Мен бир ёзувчини биламан – борини борича ёзадиган қатъий реалист, жиддий ва вазмин одам. Аммо унга фантаст ёзувчи Александр Грин асарлари илҳом бағишлайди.
Аркадий Гайдар Диккенсни илҳомчим деб атайди. Ўзимга келадиган бўлсак, Стендаль қаламига мансуб “Римдан мактублар”нинг исталган саҳифаси менда ёзиш истагини уйғотади. Бироқ мен Стендаль насридан жуда узоқ нарсалар ёзаман, бу ҳол ҳатто ўзимни ҳам ҳайратга солади. Бир куз Стендални ўқиб, Пра дарёси бўйидаги қўриқхона-ўрмонлар ҳақидаги “273-кордон” ҳикоямни ёзганман. Унда Стендалга боғлиқ бирор нарсани мутлақо топиб бўлмайди.
Тан оламан, бу ҳолат ҳақида бош қотириб кўрмаганман. Балки унга ҳам бирор изоҳ, сабаб топиш мумкиндир. Бир қараганда аҳамиятсиз кўринадиган, аммо ёзувчига ишлашида ёрдам берадиган кўплаб вазият ва кўникмалар борлигини айтиш учунгина бу ҳақда эсладим…
Манба: “Ёшлик” журналининг 2016 йил 6-сони
Матн шоир Ориф Толиб веб-саҳифасидан олинди
Konstantin Paustovskiy
IJOD HAQIDA
Orif Tolib tarjimasi
Har bir daqiqa, har bir tasodifiy so‘z yoki nigoh, har bir teran yoki kulgili fikr, inson yuragining sezilmas har bir harakati (uni terakning uchar momiqlari yoki tun yotog‘ini yoritayotgan yulduzlar yog‘dusiga qiyoslash mumkin) – bularning bari tilla chang zarralaridir.
Biz, adabiyotchilar ularni o‘n yillar mobaynida to‘playmiz, bu million-million qum zarralarini o‘zimiz sezmagan holda o‘zimiz uchun yig‘amiz, qotishmaga aylantiramiz, so‘ng ana shu qotishmadan o‘z “tilla atirgul”imizni – qissa, roman yoki dostonimizni yo‘namiz.
***
Yozuvchilik kasb-hunar yoki mashg‘ulot emas. Yozuvchilik – qismatdir. Ba’zi so‘zlarni, ularning ohangini ilg‘ash barobarida so‘zlarning dastlabki ma’nosini topamiz…
Inson hech qachon hunarmandchilikka chorlanmaydi. Burchni yoki og‘ir yumushni bajarish uchun chorlanadi.
Yozuvchini goho og‘riqli, lekin huzurbaxsh bunday mehnatga nima chorlaydi?
Avvalo, o‘z yuragining ovozi. E’tiqod va vijdon ovozi kelajakda haqiqiy yozuvchini bachkigul singari yashashga qo‘ymaydi, qalbini to‘ldirib turgan turfa xil fikr va tuyg‘ularni odamlarga hotamtoylik bilan ulashishga majbur etadi.
Kishilarning ko‘ziga ozgina bo‘lsa-da ziyo ulashmagan yozuvchi yozuvchi emas.
Odam yuragining chorlovi bilangina yozuvchi bo‘lib qolmaydi. Yurak ovozini biz ko‘proq yoshligimizda eshitamiz, bu paytda tuyg‘ularimizning pokiza olamini hech narsa quritmagan, payhon qilmagan bo‘ladi.
Lekin balog‘at yillari ham keladi, yuragimiz tovushidan tashqari yangi va kuchli chorlovni – o‘z davrimiz va xalqimizning, insoniyatning chorlovini eshitamiz.
***
Ijod haqida o‘ylaganimda ko‘pincha o‘zimdan so‘rab qolaman: qachon boshlangandi o‘zi bu? Umuman, ijod qanday boshlanadi? Nima insonni umrining so‘ngiga qadar qo‘lidan qo‘ymaslik sharti bilan qalam tutishga majbur etadi?
Qachon boshlanganini eslolmayman. Menimcha, yozuvchilik odamda taxlam-taxlam qog‘ozlarini qoralamasidan oldin, ruhiy holat sifatida dunyoga keladi. Balki o‘smirligida, balki bolaligidadir.
Bolalik va o‘smirlikda olamni katta bo‘lganimizdagidan ko‘ra ayricha ko‘ramiz. Bolalikda quyosh taftliroq, maysalar qalin, yomg‘irlar mo‘l-ko‘l, osmon moviyroq va har bir odam favqulodda qiziqarli tuyuladi.
Bolalar uchun katta odam borki sirli ko‘rinadi – xoh u randa-tesha ko‘targan, kiyimlaridan payraxa hidi anqigan duradgor bo‘lsin, xoh o‘t-o‘lanlar nimaga yashil rangda ekanini biladigan olim bo‘lsin.
Hayotni, atrof-borliqni shoirona his etish – bizga bolalikdan ato etilgan qobiliyat.
Agar odam uzoq hushyorlik yillarida ana shu qobiliyatni boy bermasa, u yo shoir, yoki yozuvchi bo‘ladi.
Hayotni muntazam yangilanish bulog‘i sifatida his etish san’at gullab-yashnashi va kamol topishi uchun katta manba-asosdir.
To‘g‘risi, gimnaziyada o‘qib yurganimda men ham she’rlar yozganman. Juda ko‘p yozganimdan bir oyda semiz bir umumiy daftarni to‘ldirardim.
She’rlarning ahvoli ma’lum – balandparvoz, jimjimador edi. Lekin o‘sha paytda menga juda chiroyli ko‘rinardi…
***
…Badiiy asar g‘oyasi qanday tug‘iladi?
Bir paytda tug‘ilib, bir paytda o‘sib-rivojlanadigan ikki g‘oya deyarli bo‘lmaydi. Yuqoridagi savolga javobni umumiy emas, har bir alohida hikoya, roman yoki qissa bilan bog‘liq holda izlash zarur.
G‘oya paydo bo‘lishi uchun nima qilish kerak yoki yanada quruqroq til bilan aytadigan bo‘lsak, g‘oya paydo bo‘lishi uchun qanday shart-sharoitlar zarur, degan savolga oson javob berish mumkin. G‘oyani yozuvchining ichki olami tayyorlaydi va yuzaga chiqaradi.
G‘oya hosil bo‘lishini qiyos yo‘li bilan yaxshiroq tushuntirish mumkin. Qiyoslash ba’zida eng murakkab narsalarga ham favqulodda tushunarlilik baxsh etadi…
G‘oyaning paydo bo‘lishini tushunishga yordam beradigan qiyos birmuncha sodda. Asar g‘oyasi bu – chaqmoq. Yer ustida ko‘p kunlar mobaynida elektr yig‘iladi. Atmosfera elektr bilan limmo-lim to‘lganda to‘p-to‘p oq bulutlar momaqaldiroq soluvchi dahshatli qora bulutlarga aylanadi. Ular ichida quyuq elektr dimlanishidan birinchi uchqun – chaqmoq paydo bo‘ladi.
Chaqmoq chaqqan zahotiyoq sharros yomg‘ir quya boshlaydi.
G‘oya ham fikrlar, hissiyotlar va xotiralar bilan boyigan inson ongida chaqmoqday paydo bo‘ladi. Bularning bari asta-sekin yig‘ilib boradi va payti kelib to‘la bo‘shashni taqozo etadi. Siqilgan va hali pala-partish bu olam chaqmoqni – g‘oyani dunyoga keltiradi.
G‘oya xuddi chaqmoq singari arzimagan turtki sabab yuzaga chiqadi.
***
Ijod jarayoni haqida juda ko‘p to‘qib-bichilgan fikrlar, xurofot gaplar bor. Ba’zilari shunday bemaza, shunday tuturuqsizki, ular oldida chorasiz qolasan kishi.
Hammasidan ham ilhom masalasi ana shu bemazalik qurboni bo‘lgan.
U deyarli hamisha tushuniksiz zavq bilan ko‘kka tikilgan yoki qalam tishlab turgan shoir qiyofasida bo‘rttirilib taqdim etiladi. Nodonlar uchun shunday…
…Ilhom – insonning qat’iy ish holatidir. Qalbdagi ko‘tarilish sahnaga xos yasama turishu ko‘tarinkilik bilan ifodalanmaydi. Shu bilan birga, og‘iz ko‘pirtirib maqtaladigan “ijod to‘lg‘og‘i” bilan ham.
Pushkin ilhomga aniq va sodda ta’rif bergan: “Ilhom – ko‘ngilning hissiyotlarni jonli qabul qilishga, tushunchalarni tez fahmlashga bo‘lgan rag‘batidir. U yuqorida sanalganlarni tushuntirish, anglatish imkonini beradi”. “Tanqidchilar, – deb davom etgan u, – ilhom bilan zavq-shavqni chalkashtirib yuboradi”. Xuddi o‘quvchilar ba’zan haqiqat bilan haqiqatsimon narsani chalkashtirgani singari…
Chaykovskiy ilhom – qo‘llarni noz bilan silkitish emas, xuddi ho‘kizdek, bor kuch-g‘ayrat bilan ishlash ekanini ta’kidlaydi.
***
Kitobxonlar yozuvchilardan asarlariga qay tarzda va qancha vaqt mobaynida material yig‘ishini tez-tez so‘raydi. Ataylab material yig‘ilmasligi aytilganida esa ko‘pincha hayron qolishadi.
Yuqoridagi fikrlar yozuvchining u yoki bu kitobi uchun zarur bo‘lgan ilmiy materialni o‘rganishiga aloqador emas, albatta. Gap jonli hayotni kuzatish haqida ketyapti.
Hayotiy material, Dostoyevskiy ta’biri bilan aytsak, “hayot tafsilotlari” o‘rganilmaydi. Ta’bir joiz bo‘lsa, yozuvchilar ana shu material ichida yashaydi – umr kechiradi, qayg‘u chekadi, o‘ylaydi, quvonadi, katta va kichik voqealarda qatnashadi. Shubhasiz, hayotning har bir kuni ularning ongi va yuragida o‘z izini qoldiradi.
O‘quvchilar (aytgancha, yosh yozuvchilar ham) tasavvurlarini o‘zgartirishlari kerak: yozuvchi yondaftarini ko‘tarib har yerda kezib yuruvchi, hayotni kuzatib, qog‘ozga ko‘chirib boruvchi odam emas.
O‘zini kuzatuvlar yig‘ishga, (shunchaki unutib qo‘ymaslik uchun) qaydlar to‘plashga majburlagan kishi, albatta, bir dunyo narsa yig‘adi, biroq ulardan foyda yo‘q, ular – o‘lik. Boshqacha aytganda, agar ana shu kuzatishlarni qayddaftardan olib, nasrning jonli to‘qimalariga ko‘chirib o‘tkazilsa, deyarli barcha hollarda ular ifodaliligini yo‘qotadi va begonaligi yaqqol sezilib qoladi.
Hech qachon anavi bir tup chetan yoki manavi oqsochli barabanchi qachondir hikoyamga kerak bo‘lib qoladi, shuning uchun diqqat bilan, hatto bir qadar yasamalik bilan ularni kuzatishim kerak, deb o‘ylamaslik zarur. Tabiiy shaklda, “yurak amri bilan” kuzatish darkor.
Hech qachon hatto eng muvaffaqiyatli kuzatuvlarni ham hikoyaga majburlab kiritmaslik kerak. Kerak bo‘lganda ular o‘zlari keladi va o‘z o‘rnini topadi. Qachondir bo‘lgan va butunlay unutilgan voqea yoki qandaydir tafsilot aynan eng zarur paytda xayoliga lop etib tushganidan yozuvchining o‘zi ham ko‘pincha hayron qoladi.
Yozuvchilikning asoslaridan biri – yaxshi xotiradir.
***
Deyarli har bir yozuvchining ilhomlantiruvchisi bor. Bunday ajoyib ilhomchi odatda boshqa bir yozuvchi bo‘ladi.
Bunday adibning asaridan bir necha jumla o‘qishning o‘zi kifoya – o‘sha zahotiyoq sening ham nimadir yozging kelib qoladi. Go‘yo bir necha kitobdan ma’jun-sharbat otilib chiqadi-da, bizni sarxush etib, qo‘lga qalam olishga majburlaydi.
Hayron qolarlisi, ko‘pincha bunday mehribon daho ijodining xarakteri, yo‘sini va mavzulariga ko‘ra bizdan uzoq bo‘ladi.
Men bir yozuvchini bilaman – borini boricha yozadigan qat’iy realist, jiddiy va vazmin odam. Ammo unga fantast yozuvchi Aleksandr Grin asarlari ilhom bag‘ishlaydi.
Arkadiy Gaydar Dikkensni ilhomchim deb ataydi. O‘zimga keladigan bo‘lsak, Stendal qalamiga mansub “Rimdan maktublar”ning istalgan sahifasi menda yozish istagini uyg‘otadi. Biroq men Stendal nasridan juda uzoq narsalar yozaman, bu hol hatto o‘zimni ham hayratga soladi. Bir kuz Stendalni o‘qib, Pra daryosi bo‘yidagi qo‘riqxona-o‘rmonlar haqidagi “273-kordon” hikoyamni yozganman. Unda Stendalga bog‘liq biror narsani mutlaqo topib bo‘lmaydi.
Tan olaman, bu holat haqida bosh qotirib ko‘rmaganman. Balki unga ham biror izoh, sabab topish mumkindir. Bir qaraganda ahamiyatsiz ko‘rinadigan, ammo yozuvchiga ishlashida yordam beradigan ko‘plab vaziyat va ko‘nikmalar borligini aytish uchungina bu haqda esladim…
Manba: “Yoshlik” jurnalining 2016 yil 6-soni
Matn shoir Orif Tolib veb-sahifasidan olindi
